Het heilige kruis en de Denensage te Breda

[p. 47]

Aanteekeningen.

v. 4	wanic = waen ic; waenen, wanen, hd. wähnen, van meening zijn, denken, willen. Oudemans Bijdr. 849.
6	messaken = missaecken (Kil. 393), verzaken, ontkennen enz. Oudemans Bijdr. 372.
16, 69	enz. niewer, niewers, enz., nergens vergl. Oudemans Bijdr. 596; vergl. ook vers 127: iewer.
17	doechden = deugden en wel in dezelfde beteekenis als het mhd. tugent. hoosschen, lees hoofschen, nhd. höfisch.
19	hoer = haer, haar.
29	coninc Magnus, zie inleiding bl. 10 etc. (8).
30	David den Bruys = David the Bruce, zie inleiding bl. 8.
36	goeden, schenken, begiftigen enz. vergl. Oudemans Bijdr. 706. Men lette ook op de alliteratie: goeden ende gheven.
44	doe of doen, mhd. dô, dâ = toen. Zie ook v. 131, 195 enz. uerstoet, verstond, vernam (stoet, praeteritum v. staan vergl. Oudemans Bijdr. 592).
48	vyt, Hs. vijt, vergl. v. 80, 154, 197 enz.
49	hem Hs. hē; vergl. 250, 271, 310, 320, 341 enz.
50, 476	visieren, viseren, fr. viser, lat. videre, zien, uitvinden, bedenken enz. Vergl. Reinaert 1900, 4044, 4194. Taalk. Magazijn 356, 619. Oudemans Bijdr. 638.
56	Aberdane = Abedeen, oude stad in Schotland bij den mond der Don.
68	beden = beiden, toeven, wachten; ohd. bitan, mhd. bîten, beiten; vergl. Franck Etym. Woordenb. 74. Oudemans Bijdr. 337.
70	berecken, Hs. berechten, Franck Etym. Woordenb. 784; anders berechten, van andere zaken voorzien, nl. geschenken (v. 72) zeghel en brieue (55). Vergl. Reinaert 5524, 7789, 7771; Boek v.d. Houte 637. Oudemans Bijdr. 520.

[p. 48]

75	in hoghen, ohd.: hugu, mnd. hoghe st. f. gemoed, vreugde; vergl. Reinaert 2106. Oudemans Bijdr. 138.
76, 224, 225 enz.	selen = zullen, moeten. Oudemans Bijdr. 65.
93, 145.	bonghen, trommelen. Oudemans Bijdr. 769; Taalk. Magazijn 229; bonghe, bonge, trom. pipen, fluiten. Franck Etym. Wdb. 930.
94	Ripen, stad in Denemarken, provincie Jutland. Stein u. Hörschelmann, Handbuch der Geographie enz. III, 1 bl. 420.
96	berecht, particip en adv. van berechten zie v. 70, voorzien van enz. Oudemans Bijdr. 519.
97	reken, toerusten, in gereedheid brengen enz. Franck Etym. Wdb. 784. Oudemans Bijdr. 820.
99	vast, adj. en adv. groot, sterk enz. Oudemans Bijdr. 218.
102	ree, ndl. ra.
109	vele broets, plur. van broet, broot = brood.
111	baken, ohd. bahho, ham, spekzijde, spek, mhd. bache, nhd. Backen; Kil 28 baecke, backe, porcus, caro porcina, lardum. Reinaert 224, 1511 enz. Oudemans Bijdr. 275. ulecken, vlecke of vlec d.i. stuk, lap, spekzijde; v. Dale Zvla. Bijdr. 5, 36; 53; 63. Hans Urkb. 3, 265, ‘gheheele baken, vlecken of hamen van zwinen’; 3, 351 ‘in den selven schepe also vele vlecken, die waert waren 50 marc’. Vergl. eng. flitsch, ags. flicce, noorsch flikki.
113	rentvleesch, rent uit rint, nhd. Rind = rund.
115	venisoene, wild, wildbraad, uit lat. venatio fr. venison. Kil. 865 ferina, caro aprugna. Reinaert 1134.
119	makereel, makreel, zekere zeevisch, uit ofr. maquerel, mlat. macarellus.
120	paeldringhe, paeldringh of paelding, paling. Oudemans Bijdr. 537. pinperneel d.i. pimpernel, fr. pimpernelle, pimpinelle, uit lat. pimpinella.
121, 346	borninchout, (born-inc) brandhout, bornen, bernen, branden. Grimm Wdb. 1526. Lübben Mnd. Wdb. bornholt, brandhout. Oudemans Bijdr. 785.
122	loec, looc, look, knoflook enz.
124	mersen, koopwaren; merse, koopwaar uit lat. merces; van daar ndl. marskramer. Te Bergen-op-Zoom was een ‘mersentuin’, te Leiden een ‘maarsmansteeg’.
127	yewer, iewers, ievers, ooit, ergens. Vergl. Hoeufft Proeve v. Bred. taaleigen 268.
130	in een poort d.i. in eene stad; vergl. 248, 274, 757, 291. Vergl. Oudemans Bijdr. 677.

[p. 49]

133	matten scrinen, scheepsmatten, hangmatten; matte, lat. matta, ohd. matta, deken uit biezen gevlochten, biezenmat; vergl. v. 211. scrine, schrîn, schryne, lat. scrinium, ohd. scrini, lade, kist, kast. Kil. 575.
134	mattennoet scheepsmaat, [matten-noet, vergelijk de zamenst. deelge-noot] het noorsche mötunautr, fr. matelot.
140	Eeraert, Erard. Kil. 892; vergl. nhd. Erhard, ohd. Herhart, frank. Charichard, d.i. sterk als een leger; Eberhard, sterk als een everzwijn.
143	Godevaert, deze naam is stellig aan de Brabandsche geschiedenis ontleend, niet aan de Deensche. Vergl. eens de geslachtstafel der Heeren van Breda bij v. Goor bl. 13, de oorkonden bl. 407, 408, 411, 413 enz. Chronique de Brabant et de Flandre I, 2, 11, 13 enz.
145	bonghen zie v. 95.
151, 656.	seriant, dienstman, dienaar, schildknaap; mhd. sarjant, uit fr. sergeant, uit mlat. serviens. Reinaert 984, 2446 serjant.
159	v ontbreekt in 't Hs.
160	lochter, leed? Vergl. Oudemans Bijdr. 177.
162	op v hoeft. De schrijver had eerst ‘op mijn hoeft’ geschreven, maar dan ‘mijn’ doorgestreept en eene v er boven gezet.
163	scouden, scoud, schoude = schuld; bi uwen scouden, d.i. door uwe schuld. Vergl. Reinaert II 2057, 3972.
165	sprac ontbreekt in 't Hs. maar is door eene andere hand er bij geschreven.
168	twint, st. n. kleinigheid; adv. niet een zier, geenzins. Reinaert 6723, 7792. Oudemans Bijdr. 154. Kil. 689.
185	calumne, (521, columne), lees: calomme, kolom, pool. Vergl. Boek v.d. Houte 721 A. ‘men bont hem daer aen een calomme’.
195	doen si; in het Hs. ontbreekt si.
197	den doden nl. van eene vrouw; zie Mnl. Wdb.
198	d'een, lees: daer een.
208	sindale fr. sindon, soort van fijn lijnwaad of neteldoek, taf. Oudemans Bijdr. 276.
220	saels = sal des.
225	uerdinghen, verdedigen, bepleiten enz. Taalk. Magazijn 55. Oudemans Bijdr. 277.
230	een broec, moerassig land. In den omtrek van Breda is er nog een streek land de ‘Aa-broek’ genoemd. Hoeufft Proeve v. Bred. taaleigen 95.
232	misschien = misschieden, leed geschieden, kwaad overkomen enz. vergl. v. 163. Oudemans Bijdr. 424.

[p. 50]

237	si waren, lees: so waren.
240, 245, 246.	De plaatsen Nieuwerhaven, Mercmonde, Anskerken zijn thans niet meer bekend; vermoedelijk zijn ze door de golven in 't Hollandsch diep verzwolgen. Anskerken hangt misschien samen met den naam Ancem (Anselm) v. 333.
243	Breemschen biere, d.i. bier uit Bremen.
245	Merken = de rivier de Mark.
247	bat, goed, flink, ohd. bas, ouds. bat. Vergl. Reinaert op vele plaatsen.
249, 268, 412.	hil, st. m. heuvel, hoogte. Oudemans Bijdr. 117. Hoeufft Proeve van Bred. taal. 248.
250	hem, Hs. hē.
257	mer = men er.
271	hem, Hs. hē.
275 305	dwaen (dwaegen, dwagen) st. w. wasschen, reinigen, afdragen enz. Oudemans Bijdr. 183.
287	Strien, door misverstand van de‘y’ thans tot Strijen geworden. Het land van Strijen, een gedeelte van het oude Taxandrië, had zijn naam van de hoofdplaats Strijen, gelegen aan de rivier de Streene. (v. Goor bl. 4). Over het graafschap Strijen en de Heeren van Breda uit het huis van Strijen zie v. Goor cap. I.
288	Wieldrecht, over de oude heerlijkheid Wieldrecht zie Balen, Beschrijving van Dordrecht.
293	Heinric van Breda, zie inleiding bl. 12.
300	anderen, lees: d'anderen, vergl. v. 315.
305	sluter, hofmeester, spijzenmeester; sluter, sluiter van sluten, sluiten is de ‘sluiter’ der burcht, dus de kastelein, hofmeester enz. Vergl. Lübben Mnd. Wdb. Reinaert II 1423, 7568 enz.
306	hem, aldus in 't Hs.
310, 320	hem, Hs. hē.
316	sant = oever.
319	Ancem, zie v. 333.
320	hem, Hs. hē. - uele te bet, lees: vele bet.
325, 367.	erue, erve, erf, land. Oudemans Bijdr. 261.
328	zwigh, swijch, een meer voorkomende onnederfrankische bijvorm van ‘twijch’. Oudemans Bijdr. 706.
335	iolijt, jolijt, vermaak, vreugde; mhd. mnd. jô, interj. van vreugde en smart; jôlen, jolijen, van vreugde zingen. Kil. 269. Oudemans Bijdr. 270. Boek v.d. Houte 515, 692.
337	laten, got. lats., ohd. lazzo, mnd. laet, huurder, pachter. Lübben Mnd. Wdb. 634.
338	maten, ohd. gi-masso, spijsgenoot, mnd. maet, makker, vriend;

[p. 51]

	vergl. maatschap, maatschappij. Kil. 373. Oudemans Bijdr. 238.
333	Ancem: hey. Misschien zou het beter zijn ‘Ancem Hey’ te schrijven (vergl. v. 360) en ‘Hey’ dus als geslachtsnaam op te vatten.
341, 342.	hem, Hs. hē.
351	ghelosen, losen, losmaken, overgeven enz. Oudemans Bijdr. 460. Kil. 360.
353	varinghe, varing, varinc adv. spoedig, snel. Oudemans Bijdr. 215; mnd. varinge, Lübben Mnd. Wdb. 205. Kil. varninge, lees: varinge.
379	putte ende palen, d.i. de juiste grenzen; putte, put = groeve, greppel. vergl. Oudemans Bijdr. 740; pael = grenspaal. vergl. Oudemans Bijdr. 536. Lübben Mnd. Wdb. 293.
381	dat-vermat, lees: dats, d.i. dat de heer zich in dezen geest uitliet.
399	elre spiet, d.i. elders rondziet; elre = elder, elders. Franck Etym. Wdb. 231. Kil. 131; spien, spieden, onderzoek doen, rondzien enz. fr. espier, ital. spiare. Kil. 619. Oudemans Bijdr. 494.
402	hem, aldus in 't Hs.
407	soe bliue al daer, d.i. dan moet hij maar wegblijven.
408	ommaer = onmaer bebben, verachten, minachten. Oudemans Bijdr. 193.
410	heten, lees: keten, zie v. 438.
428	uoert ende weder = alom. Oudemans Bijdr. 739.
437	na v. 437 ontbreken één of meer versregels.
438	keten, kête, keet, klein, gering huisje enz. Oudemans Bijdr. 348.
445	In 't Hs. staat vóór beheten nog ‘gheheten’, dat echter weder doorgeschrapt is, beheeten, beheten, beloven enz. Oudemans Bijdr. 418, 423. Reinaert II 689. Boek v.d. Houte 59, 117.
457	die Sceld, I. der Scelden.
463	Trecht, Dordrecht, Utrecht? Taalk. Magazijn 134, 136.
470	gheraect v. gheraken, bereiden, voltooien, slagen, enz. Franck Etym. Wdb. 284. Oudemans Bijdr. 524.
482	hen, aldus in 't Hs. lees: hem.
483	erre (op ons-) vertoornd. Kil. 140; Reinaert 2836, 3378 enz. Oudemans Bijdr. 258.
489	mi, aldus in 't Hs.; lees: wi of men; mi = men ook in de Limburgsche sermonen.
492	sonder = bijzonder, vooral.
493, (497, 510).	kanten, de takken afhakken. Kil. 279.
497	kanten = kante hem; deden daen = deed hem van daan; vergl. v. 500.
501	maetsen, maetselen = metsen, metselen. Kil. 387. Oudemans Bijdr. 239.

[p. 52]

502	starc, lees: sterc.
507	wel gheraect, zie v. 470.
509	Men manden, lees: met. paenderen, paender, paenre, korf, mand van het fr. panier, lat. panarium, broodmand. Oudemans Bijdr. 538.
513	hare = hier. vergl. Reinaert 2646, 3244 enz. Oudemans Bijdr. 41. (Koetsiers zeggen nu nog: hot en haar).
522	blockele, block, bloc = balk, blok (met een Franschen uitgang gevormd). Oudemans Bijdr. 737.
523	corbele, corbeel, korbeel, een stuk hout, dat dient, om een liggenden balk te versterken. (v. Dale); van het fr. corbeille volgens Littré Wdb. ‘forme génératrice du chapiteau autour de laquelle se groupent les ornements’.
524	poyboeme, poyen, poien volgens Oudemans Bijdr. 669: opsieren, uitdossen.
526	uertijmmeren, lees: uertimmeren, vergl. v. 501.
530	formore, formoor, beitel, graveerstift. Kil. 148.
532	na vers 532 ontbreekt weder een versregel.
533	vronen ohd. frôno, heerlijk, goddelijk (eigenlijk Genit. pl. van frô, heer), mhd. vrôn, vrone, mnd. vroone, vrone. Kluge Etym. Wdb. 90. Kil. 772. Oudemans Bijdr. 800. Vergl. v. 601.
534	glaui, glavie, lans, speer. Kil. 190. Oudemans Bijdr. 690.
542	warhet, lees: was het.
544	daer in stont, lees: daert in stont.
545	dien casteel, lees: die casteel.
546	nochtien, lees: nochtan.
560	hantgheslach, handgheslagh, handslagh, het wringen der handen als teeken van smart, wanhoop enz., gejammer. Kil. 213, 216; Oudemans Bijdr. 35.
565	enen mirakel; mirakel schijnt in 't mnl. alle geslachten gehad te hebben. Het komt ook meermalen vr. voor: hier is het manl.
571	tmout = het mout, hier in de beteekenis van deeg.?
583	misbaer, misbaar, gejammer, luidruchtig klagen. Reinaert 3601, 7137. Kil. 391.
598	lijf = leven. Franck Etym. Wdb. 574. Oudemans Bijdr. 136.
601	vrone van vronen. mhd. vrônen, dienen, heerendiensten doen.
613	gheprynden, gheprinden, geprenden = grijpen, nemen van fr. prendre. Oudemans Bijdr. 517.
615-620	De dorpen: Etten, Sprundel, Zundert, Gilsen, Alfen, Baerle behoorden destijds tot ‘het land van Breda’, v. Goor bl. 353. Haerle, Heerle ligt ten zuiden van Breda.

[p. 53]

624	Scouden, bedoeld is hier natuurlijk Schouwen, maar waar blijft dan het rijm tot ‘vonden’? Misschien moet v. 623 aldus gelezen worden: Wat dat si laden wouden.
625-626	Cruninghen = Kruiningen; Yersike = Yerseke (Jerseke) op Zuid-Beveland. Portegale en Reymerswale, welke nu niet meer bestaan, zullen dus, evenals de andere plaatsen, eertijds in Zeeland gelegen zijn geweest. Vergl. Reinaert 599. Volgens v. der Aa Aardrijksk. W. 9, 255, 239, is er ook een Portugaal aan de dijk tusschen Rhoon en Hoogvliet, arr. Dordrecht, dat echter hier niet bedoeld kan zijn. - Over de voormalige stad Reymerswaal op Zuid-Beveland zic v.d. Aa Aardrijksk. Wdb. 9, 406; over andere beteekenissen van ‘portegael’ Oudemans Bijdr. 678.
627	toren, kwaad, verdriet, fr. tor. Oudemans Bijdr. 92.
631	Muden, oude naam voor St. Anna-ter-Muiden, of een voorm. plaats op het eiland Wolfaartsdijk. der Goude, naam onder welken de stad Gouda bij oude schrijvers veelal voorkomt. v.d. Aa Aardrijksk. Wdb. 3, 725.
633	Brunen steen noemt onze dichter den burcht der Denen, terwijl Gramaye haar: Bruneshames, Bruyneshaymes, Brunesheyn, Brunesheim, v. Goor: Brunesheim noemt. De laatste voegt er nog bij: ‘vermoedelijk na hunnen Oversten Bruno of Brunes genoemd’, waarin hij stellig gelijk heeft.
636	vaer, vrees, gevaar. Kil. 692. Oudemans Bijdr. 189.
666	mijn leen, lees: lene.
667	ridder Wesemael, zie Inleiding bl. 6, 11. bout, (boud), mhd. balt, dapper, koen, stoudmoedig.
672	Tůernout = Turnhout in Belgiě; zie Inleiding bl.
685	Minderhout, zie Inleiding bl. 11. struuellen (struvellen, strufelen), struiken, klein hout. Kil. Oudemans Bijdr. 643.
696, 732.	hem, aldus in 't Hs.
699	platen, plate, nhd. Platte, eigenlijk borstplaat van het harnas, dan geharnaste mannen. Oudemans Bijdr. 639.
700	quamen, lees: quamen si.
711	hem, Hs. hē.
713	Si XXV, lees: die,
720	bouen uaren; varen = rijden; boven, omdat de burcht op een heuvel stond.
722	dane, nl. toen de Denen uitgetrokken waren (dane), hadden zij deze wapens enz. gedragen.

[p. 54]

723	tornikele, tornikel, van thorax, krijgsrok, kolder, Oudemans Bijdr. 97.
724	ketelhoede, mhd. kesselhuot, koperen hoed. beckennele, beckineel, bekkeneel, metalen hoofddeksel, helm. Franck Etym. Wdb. 74. Oudemans Bijdr. 451.
726	bescreden, bescriden, beschrijden, bestijgen, beklimmen. Kil. 49. Oudemans Bijdr. 579.
731	fijn, einde, fr. fin. Kil. 144.
735	Brabant soen, lees: Brabantsoene (les Brabançons). Zie de Vries, Proeve van Mdn. taalzuivering 8.
739	loech, praeteritum van lachen. Franck Etym. Wdb. 544. Oudemans Bijdr. 16; bij Maerl. louch.
757	der poort = aan de stad Breda.
758	oort = einde. Deze beteekenis heeft het woord ook in de uitdrukking ‘van ende torde’ = van het eene eind tot het andere; nog duidelijker blijkt zij uit de uitdrukking ‘van beginne toorde’. Maerl. 29043. Vergl. Hoeufft. Proeve van Bred. taaleigen.