De Gulden Passer. Jaargang 86

[p. 29]

Steven Gysens
‘Gekocht op de openbare veiling op 7 oktober 1598’
Handschriften uit Ortelius' bibliotheek ‘teruggevonden’ in Brussel^*

Onlangs publiceerden Bart Op de Beeck en Annie De Coster de eerste resultaten van hun onderzoek naar de bibliotheek van Abraham Ortelius.¹ In hun artikel gaven zij ook een voorlopige lijst met zo'n zeventig drukken die ooit aan de Antwerpse cartograaf toebehoorden en die thans in Belgische bibliotheken worden bewaard.² Aan de hand van deze teruggevonden drukken, aangevuld met gegevens uit Ortelius' correspondentie en ander contemporain bronnenmateriaal, schetsten beide boekhistorici ook hoe diens bibliotheek tot stand kwam en na diens dood verspreid geraakte.

De Koninklijke Bibliotheek van België bezit ongetwijfeld een van de belangrijkste verzamelingen van drukken die ooit aan Ortelius toebehoorden: 29 volumes, samen goed voor 39 titels. Minder bekend is dat deze instelling ook een aantal handschriften uit Ortelius' bibliotheek bewaart. In deze bijdrage willen we deze handschriften eerst kort presenteren, om daarna nader in te gaan op enkele onbekende gegevens die een nieuw licht werpen op de verspreiding van Ortelius' collectie.

* Voor opmerkingen en suggesties bij een eerdere versie dank ik dr. B. Op de Beeck (KB Brussel).

1 B. Op de Beeck - A. De Coster, ‘Books and Bindings from the Library of Abraham Ortelius (1527-1598) (with a provisional checklist)’, in A. De Coster - C. Sorgeloos (m.m.v. M. de Schepper) (eds.), Bibliophiles et reliures. Mélanges offerts à Michel Wittock (= Studia Bibliothecae Wittockianae 6), Brussel 2006, 374-409. Voor een biografische introductie, zie de notitie van J. Depuydt, in Oxford Dictionory of National Biography, 41 (Oxford e.a. 2004) 969-970.

2 Zie art. cit., 391-409. Deze lijst kan inmiddels worden aangevuld met twee andere drukken uit Ortelius' collectie: J. Lipsius, Poliorceticon, Antwerpen: J. Moretus, 1596 (presentexemplaar; zie B. Liesen - C. Sorgeloos, Le rayonnement des Moretus, Brussel 2006, nr. 5) en M. Smetius, Inscriptiones antiquae, Leiden: F. Raphelingius, 1588 (zie J. De Landtsheer, D. Sacré en C. Coppens (eds.), Justus Lipsius (1547-1606), een geleerde en zijn Europees netwerk. Catalogus van de tentoonstelling in de Centrale Bibliotheek te Leuven, 18 oktober-20 december 2006 (= Supplementa Humanistica Lovaniensia, 21), Leuven 2006, nr. 18b).

Handschriften en drukken uit Ortelius' bibliotheek: verschillen en overeenkomsten³

De Brusselse handschriften (die in de bijlage bij dit artikel summier worden beschreven) kunnen hier misschien het best worden gepresenteerd door ze kort te vergelijken met de drukken uit Ortelius' bibliotheek die tot dusver in Belgische collecties zijn teruggevonden. Wat de inhoud van deze zes handschriften betreft, valt onmiddellijk op dat slechts één handschrift teksten van een klassieke Latijnse auteur bevat (Cicero - nr. 2), terwijl in de vijf

3 De hier gepresenteerde gegevens zijn gebaseerd op de collecties van de Koninklijke Bibliotheek te Brussel voor zover die via de gedrukte catalogi en de steekkaartencatalogus in de Handschriftenafdeling zijn ontsloten. Buiten beschouwing blijven de collectie autografe brieven van of aan Ortelius die de KB Brussel bezit, in de eerste plaats hs. III. 936 met 25 brieven van of aan Ortelius; zie o.m. J. Depuydt, ‘De brede kring van vrienden en correspondenten rond Abraham Ortelius', in Abraham Ortelius (1527-1598), cartograaf en humanist, Turnhout - Antwerpen - Brussel 1998, 117-140 (p. 118 met n. 7) en M. Verweij, ‘Lipsiana Bruxellensia. Nieuw ontdekte brieven en teruggevonden originelen van Justus Lipsius in de Koninklijke Bibliotheek van België’, De Gulden Passer, 82 (2004 [2005]), 95-101 (p. 99). Daarnaast is er ook nog een brief van Ortelius aan Justus Lipsius (KB Brussel, hs. III. 1483, nr. 38; zie Verweij, Lipsiana Bruxellensia, 99-100, afgebeeld bij J. De Landtsheer, ‘Abraham Ortelius en Justus Lipsius’, in Abraham Ortelius (1527-1598), cartograaf en humanist, 141-151 (p. 148)) en een brief van Marcus Laurinus aan Ortelius (KB, hs. IV. 1283; zie o.m. http:// www.kbr.be/collections/manu/nouveautes/iv1283/ iv1283_nl.html [geraadpleegd op 16.8.2008]).

[p. 30]

overige handschriften werken van laat-antieke auteurs (Augustinus - nr. 5, Orosius - nr. 3, Sidonius Appolinaris - nr. 4) te vinden zijn, al dan niet in combinatie met middeleeuwse auteurs (Freculfus - nr. 3, Bernardus van Clairvaux en Anselmus van Canterbury - nr. 5, en een Luikse kroniek - nr. 1). Geen van de handschriften bevat teksten in het Grieks of, de oud-Engelse glossen in nr. 6 buiten beschouwing gelaten, in de volkstaal. Het aantal handschriften is natuurlijk te beperkt om definitieve conclusies te trekken, maar als we de inhoudelijke kenmerken van de manuscripten afzetten tegen die van de teruggevonden drukken, zijn er toch enkele overeenkomsten. Betreffen de helft van de drukken historische werken, dan gaat het bij twee handschriften om historische werken (nrs. 1 en 3), terwijl een derde handschrift een belangrijke bron voor de geschiedenis van het laat-antieke Gallië bevat (nr. 4). Chronologisch gezien vinden we bij de handschriften uitsluitend (Latijnse) teksten uit de oudheid of de middeleeuwen, daar waar voor de drukken de verhouding bij 40% moderne werken lag tegenover telkens 30% teksten uit de oudheid en uit de middeleeuwen. Dat het percentage moderne werken bij de drukken hoger ligt, spreekt min of meer voor zich. Toch zijn er niet alleen qua inhoud overeenkomsten tussen de drukken en de Brusselse handschriften, maar ook op materieel gebied.

Zo hebben vier van de zes handschriften een eigendomsmerk van Ortelius; drie daarvan (nrs. 2-4) dragen het eigendomsmerk Abrah[ami] Ortelii (met kleine varianten) dat ook in het merendeel van de teruggevonden drukken voorkomt. Bijzonder in dit verband is wel een vierde handschrift (nr. 1) dat de Gesta van de oudste bisschoppen van Tongeren/Maastricht/Luik bevat, en als eigendomsmerk Abrahami Ortelii et amicorum heeft. Deze onder bibliofielen niet onbekende et amicorum-formule kwam in de vijftiende eeuw in zwang in Italië en verspreidde zich van daaruit naar de rest van Europa.⁴ Daar verschijnt ze onder meer op talrijke boekbanden uit de bibliotheek van de Franse bibliofiel Jean Grolier (1489/90-1565) en, wat de Nederlanden betreft, op banden van de Brugse humanist Marcus Laurinus jr. (1525-1581).⁵ Toch treft men deze formule niet alleen op boekbanden aan, maar ook in colofons van handschriften⁶ of op titelpagina's van drukken.⁷ Het is voorlopig niet

4 Voor een verkenning van geschiedenis, verspreiding en mogelijke betekenis van dit motto, zie nu D. Nebbiai-Dalla Guarda, ‘Letture e circoli eruditi tra Quattro e Cinquecento: a proposito dell'ex-libris “et amicorum”’, in C. Tristano, M. Calleri en L. Magionami (eds.), I luoghi dello scrivere da Francesco Petrarca agli albori dell'età moderna. Atti del convegno internazionale, Arezzo (8-11 ottobre 2004) (= Studi e ricerche 3), Spoleto 2006, 375-393 + iii pl.

5 Over Laurinus' banden, zie o.m. M.P.J. Martens, P. Huvenne, M.W. Ainsworth (eds.), Brugge en de Renaissance: van Memling tot Pourbus. [ii] Notities, Brugge 1998, 218-221 (L. Vandamme) en de biografische notitie van A. Dewitte in Nationaal Biografisch Woordenboek [van België], 7 (1977), 495-496.

6 Zie bv. N. Holzberg, Willibald Pirckheimer: Griechischer Humanismus in Deutschland (= Humanistische Bibliothek. i: Abhandlungen 41), München 1981, 392, n. 36 en Nebbiai-Dalla Guarda, Letture e circoli eruditi, 378, die een handschrift signaleert waarin eveneens de formule ‘M. Laurini et amicorum’ voorkomt: Niort, Bibliothèque Méditathèque, hs. nr. 91 (9070) (a. 1524) (zie Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques de France - Départements, 31, Parijs 1898, 631)

7 Voor enkele verdere voorbeelden, zie o.m. V.F. Stern, ‘The Bibliotheca of Gabriel Harvey’, Renaissance Quarterly, 25 (1972), 1-62 (19-50) of Ead., Gabriel Harvey. His Life, Marginalia and Library, Oxford 1979, 199-241; C. Sorgeloos, ‘“Renerus Argenteau me possidet”: quelques livres de Renaud d'Argenteau, étudiant à Louvain (1538-1542)’, Bulletin de la Société des Bibliophiles liégeois, 25 (2005), 25-42 (p. 32, 67, 70, 79), en dom T. Delforge, ‘“... et amicorum”’, Archief- en bibliotheekwezen in België, 43 (1972), 249-250 (enkele voorbeelden uit de bibliotheek van de abdij van Maredsous).

[p. 31]

duidelijk waarom Ortelius alleen in dit ene handschrift de formule et amicorum heeft aangebracht. Misschien komt daarin klaarheid wanneer verder onderzoek nog andere handschriften of drukken met dit bijzondere eigendomsmerk aan het licht brengt. Om nog even bij de boekbanden stil te staan: het valt op dat drie van de zes handschriften (nrs. 1, 4-5) hun wellicht nog oorspronkelijke, eenvoudige perkamenten band hebben behouden, terwijl een vierde handschrift nog tot eind negentiende eeuw een perkamenten band had (nr. 2). Eén handschrift werd later herbonden (nr. 3) en twee handschriften hebben meer bepaald in de twintigste eeuw een nieuwe band gekregen (nrs. 2 en 6). Anders dan bij de drukken, heeft dus geen enkel Brussels handschrift thans een vroegmoderne luxeband.

Binnen deze groep van zes handschriften zijn er twee (nrs. 5 en 6) die - in hun huidige toestand althans - geen eigendomsmerk van Ortelius hebben, maar wel latere (zeventiendeeeuwse?) aantekeningen bevatten waarin de cartograaf als de eigenaar wordt genoemd.⁸ Toevallig of niet gaat het om twee manuscripten die, blijkens diezelfde aantekeningen, van de ‘Engelse beeldenstormers’ onder Hendrik viii zouden zijn gered: nr. 6, dat uit de bibliotheek van de in 1538 opgeheven abdij van Abingdon komt,⁹ en nr. 5, waarvan de vroegere herkomst onbekend is¹⁰. Hoe en wanneer deze beide handschriften in het bezit van Ortelius zijn gekomen, is niet duidelijk. Vele Engelse katholieke intellectuelen hadden op hun vlucht naar het vasteland hun drukken en handschriften meegenomen,¹¹ wat een mogelijke verklaring voor het probleem kan bieden.¹² Van de overige Brusselse handschriften is in dit stadium trouwens evenmin bekend hoe en wanneer Ortelius ze heeft verworven.

Wal ten slotte de verdere geschiedenis van de Brusselse handschriften betreft, wordt de lijst van latere eigenaren van drukken en handschriften uit Ortelius' bibliotheek uitgebreid met twee nieuwe namen (over wie dadelijk meer): de humanist Johannes Livineius (nrs. 2-4) en de Antwerpse jezuïet-humanist Andreas Schottus (nr. 5).¹³ Daarnaast zien we dat een van de handschriften is terechtgekomen bij Johannes Gevartius (nr. 1), die ook al eigenaar bleek van twee gedrukte werken uit de collectie van de Antwerpse cartograaf.¹⁴ Opvallend is verder

8 De tekst van deze notities vindt men in de bijlage (p. 37 e.v.).

9 Vgl. Medieval libraries of Great Britain. A list of surviving books edited by N.R. Ker, Second Edition (= Royal Historical Society. Guides and handbooks 3), Londen 1964, nr. 2.

10 Niet als dusdanig vermeld bij Ker, Medieval libraries, noch in Medieval libraries of Great Britain [...]. Supplement to the second edition edited by A.G. Watson (= Royal Historical Society. Guides and Handbooks 15), Londen 1987.

11 Een bekend voorbeeld is John Clement († 1572) van wiens handschriftenverzameling er door de Spaanse Furie (1572) en nadien de Engelse Furie te Mechelen (1580) uiteindelijk slechts één handschrift overbleef (KB Brussel, hs. 11337-11341); zie bv. P. Petitmengin - J.P. Carley, ‘Malmesbury - Sélestat - Malines. Les tribulations d'un manuscrit de Tertullien au milieu du xvi^e siècle’, Annuaire des Amis de la Bibliothèque Humaniste de Sélestat, 2003, 63-74 (ook beschikbaar op: http://www.semantic.fr/bibhum/annuaires/annu03/ malmesbury.html [geraadpleegd op 16.8.2008]). Ook het Museum Plantin-Moretus bezit een vijftiental handschriften uit twee Oxfordse Colleges (All Souls en Balliol), die via Engelse vluchtelingen op het vasteland zouden zijn terechtgekomen, al ontbreken daarover precieze gegevens. Zeker is wel dat de meeste van deze handschriften een eigendomsmerk van Balthasar i Moretus (1574-1641) dragen. Over deze handschriften, zie o.m. Ker, Medieval libraries (via index s.v. Antwerp, Museum Plantin-Moretus) en, voor een gedetailleerde beschrijving (doch zonder nadere details over hun geschiedenis in de zestiende en zeventiende eeuw), R.A.B. Mynors, Catalogue of the manuscripts of Balliol College Oxford, Oxford 1963, i, 375-376 en A.G. Watson, A descriptive catalogue of the Medieval manuscripts of All Souls College Oxford, Oxford 1997, 268-289.

12 Cf. C.A. Ladd, ‘The “Rubens” Manuscript and Archbishop AElfric's Vocabulary’, Review of English Studies, N.S. 11 (1960), 353-364 (p. 358).

13 Voor een druk die Schottus kocht, zie verder, p. 36.

14 Zie Op de Beeck - De Coster, ‘Books and Bindings’, 400 nr. 35 (eveneens met het eigendomsmerk modo J. Gevartii), 407 nr. 63, en 376 (een thans verdwenen convoluut met o.a. een presentexemplaar van Ortelius' en Vivianus' Itinerarium [Antwerpen: C. Plantijn, 1584]). Voorts bezit de UB Amsterdam o.a. een druk uit Ortelius' bibliotheek die later bij Johannes' zoon, Casperius Gevartius (1593-1666), terecht kwam (Bibliotheca sive antiquitates urbis Constantinopolitanae, Straatsburg: Nicolaus Wyriot, 1578); zie de virtuele Ortelius-tentoonstelling onder http://cf.uba.uva.nl/ nl/collecties/kaarten/ortelius/cat5.html.

[p. 32]

dat vijf van de zes handschriften die nu in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel worden bewaard, bij de (Antwerpse) jezuïeten terecht kwamen, hetzij rechtstreeks (nrs. 5-6), hetzij via Livineius (nrs. 2-4). Dergelijke verhouding hoeft echter niet te verbazen, omdat vele handschriften uit de diverse jezuïetenbibliotheken na de opheffing van de orde in 1773 in de Oostenrijkse Nederlanden werden bijeengebracht in de voorloper van de huidige Koninklijke Bibliotheek van België.¹⁵ Zo vinden we bijvoorbeeld in twee inventarissen die in het kader van de inbeslagname van de jezuïetenbibliotheken werden opgesteld, bij de handschriftenverzameling van de Bollandisten (die destijds nog te Antwerpen waren gevestigd) een aantal items waarin hier besproken handschriften uit Ortelius' bibliotheek te herkennen zijn, namelijk in een onder leiding van G.-J. Gérard (1734-1814) opgestelde inventaris¹⁶ en in een tweede, daarmee grotendeels gelijklopende, anonieme inventaris.¹⁷ In deze beide lijsten worden weliswaar geen provenances gegeven, maar van de handschriften waarvan de beschrijving lijkt overeen te stemmen, hebben er zeker twee ook nog hun oude bibliotheeknummer bewaard. Daarom lijken ze toch te kunnen worden geïdentificeerd als de handschriften die thans in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel worden bewaard.¹⁸ Na deze korte bespreking van de belangrijkste kenmerken van deze Brusselse handschriften, moet hier nader worden ingegaan op een punt dat Op de Beeck en De Coster bij hun studie nog niet volledig konden uitklaren: de verspreiding van Ortelius' collectie.

15 Eind september 2008 promoveerde B. Op de Beeck op een proefschrift over de liquidatie van de jezuïetenbibliotheken in de Zuidelijke Nederlanden (1773-1828). In afwachting van de handelseditie hiervan, zie over dit thema o.a. J. Descamps - H. Mulder, Inventaris van de Middelnederlandse handschriften van de Koninklijke Bibliotheek van België (voorlopige uitgave). Eerste aflevering, Brussel 1998, p. xi-xii en B. Op de Beeck, ‘Boeken uit de bibliotheken van de Engelse jezuïetencolleges te Brugge, bewaard in de verzameling “Ville de Bruxelles”’, in P. Delsaerdt - K. De Vliegher-De Wilde [(eds.)], Boekgeschiedenis in Vlaanderen. Nieuwe instrumenten en benaderingen (Handelingen van het Contactforum ‘Boekgeschiedenis in Vlaanderen: Nieuwe instrumenten en benaderingen’ 28 november 2003 [...], Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en Schone Kunsten), Brussel 2004, 79-89.

16 Nijmegen, Archief Nederlandse Jezuïetenprovincie, Afdeling Historische Archieven, B 1 [waarvan wij een kopie raadpleegden in de KB Brussel (facsimile nr. 108)] f. 98r (nr. 100) D. Andelmi occidentalium Saxonum Episcopi de laudibus virginitatis libri duo - in 4^o mss; f. 98r (nr. 101) Andelmi de metris, aenigmata, de Virginibus mss sur velin in grand 8^o; f. 118v (nr. 221) Sydonii Epistolae mss sur velin in folio; f. 118v (nr. 279) Pauli Orosii et freculfi historia mss. in fol.^o en velin, en f. 122v (nr. 310) Variorum sanctorum Patrum, Varia opuscula mss sur velin in folio. Over Gérard en zijn inventarisatie van de jezuïetenbibliotheken, zie, in afwachting van de handelseditie van Op de Beecks proefschrift, J. Machiels, Van religieuze naar openbare bibliotheek (= Algemeen Rijksarchief en Rijksarchief in de Provinciën. Educatieve Dienst, Dossiers 2de reeks 20), Brussel 2000, 12-32.

17 KB Brussel, hs. 21583-88, f. 153r ✠ 9 D. Andelmi occidentalium Saxonum Episcopi de laudibus virginitatis libri duo - in 4^o; f. 153r ✠ 10 Andelmus de metris, aenigmata, de virginibus mss sur velin in grand 8^o; f. 161v ✠ 120 b Sydonii Epistolae mss. in f.^o sur velin; f. 166v ✠ 169 Pauli Orosii et Freculfi historiae mss. in f.^o velin, en f. 170r ✠ 200 Variorum sanctorum Patrum, Varia opuscula mss sur velin in folio.

18 Het eerste en duidelijkste geval is het huidige hs. KB Brussel, hs. 8386-8396 dat nog het oude nummer ✠ 200 draagt en waarvan de inhoud overeenstemt met de weliswaar vage beschrijving Variorum sanctorum Patrum, Varia opuscula mss sur velin in folio in de inventaris in KB Brussel hs. 21583-88 (f. 170r). Voorts draagt het huidige hs. 10020-10021 van de KB Brussel een oud nummer ✠ 122, maar beantwoordt de inhoud ervan wel aan die van het hs. ✠ 120 b (Sydonii Epistolae mss sur in fol. sur velin) in diezelfde inventaris van KB Brussel, hs. 21583-88 (f. 161v). Het hs. ✠ 120 b komt in die inventaris na de hss. ✠ 120 en ✠ 120 a, en is dus, wanneer gewoon wordt doorgeteld, inderdaad nummer 122. Ten slotte bevat ook KB Brussel, hs. 4164-4166 (een zeventiende-eeuwse kopie van het Aldhelmus-handschrift) het oude bibliotheeknummer ✠ 9 en gaat het hier dus om het handschrift dat onder hetzelfde nummer en met dezelfde beschrijving (D. Andelmi occidentalium Saxonum Episcopi de laudibus virginitatis libri duo - in 4^o) wordt vermeld in de inventaris KB Brussel, hs. 21583-88 (f. 153r). Tegelijk betekent dit dat achter het nummer ✠ 10 (Andelmus de metris, aenigmata, de virginibus mss sur velin in grand 8^o) in diezelfde inventaris (f. 153r) welhaast zeker het elfde-eeuwse Aldhelmus-handschrift, KB Brussel, hs. 1650 moet schuilgaan. Wellicht ging het oude bibliotheeknummer bij bv. het herbinden verloren.

Hoe en wanneer geraakte Ortelius' bibliotheek verspreid?

In de correspondentie van de Brabantse humanist Justus Lipsius (1547-1606) is voor het beantwoorden van deze vraag alvast een eerste aanwijzing te vinden. Een van diens correspondenten, de jezuïet Gilles Schoondonck (1556-1617), een pater uit het Antwerpse col-

[p. 33]

lege, beschrijft in een brief van 13 januari 1599 hoe Lipsius' vroegere studiegenoot Johannes Livineius (1546/47-1599)¹⁹ diezelfde dag is overleden. Hij laat zich daarbij ontvallen dat diens, wat Griekse literatuur betreft, welvoorziene bibliotheek hopelijk niet hetzelfde lot zal ondergaan als Ortelius' collectie, die hij had zien uiteenrukken.²⁰ Deze terloopse opmerking levert meteen ook, zoals Op de Beeck en De Coster terecht opmerkten, medio januari 1599 als terminus ante quem op. Bovendien vonden beide boekhistorici minstens twee drukken terug die al in Ortelius' sterfjaar een nieuwe eigenaar hadden gevonden.²¹ Dit zou er dus kunnen op wijzen dat minstens een deel van Ortelius' bibliotheek al in 1598 werd verspreid, misschien wel geveild.

De reconstructie van Livineius' bibliotheek biedt echter nog een tweede, preciezer aanknopingspunt. Deze wat vergeten humanist was zeker geen onbekende van Ortelius. Zo leverde hij al op 1 juni 1575 een bijdrage aan diens album amicorum²² of maakte hij tijdens zijn studieverblijf te Rome (ca. 1579-1582) voor de Antwerpse cartograaf in de Vaticaanse bibliotheek een kopie van een handschrift van de Geografie van Ptolemaeus, een kopie die echter verloren ging onderweg naar de Nederlanden.²³ Zeker nadat hij in het voorjaar 1588 zijn oom Laevinus Torrentius (1525-1595) vanuit Luik naar Antwerpen was gevolgd, moet hij daar contacten hebben gehad met de bekende cartograaf, al zijn daarvan nauwelijks aanwijzingen bewaard.²⁴

Livineius' bibliotheek geraakte niet verspreid, anders dan de jezuïet Schoondonck had gevreesd, maar ze kwam nog tijdens het jaar van zijn overlijden (1599) bij de Antwerpse jezuïeten terecht. Daar zou zijn druk- en handschriftencollectie bewaard blijven tot de

19 Over Livineius (met verdere bibliografie), zie o.m. de notitie van S. Gysens, in Nationaal Biografisch Woordenboek [van België], 16 (2002), 539-548 en S. Gysens - J. De Landtsheer, ‘Autor quem tantopere quaerebam... Johannes Livineius as a student of Athenaeus' Deipnosophistae’, De Gulden Passer, 83 (2005), 89-106 en L. Battezzato, ‘Renaissance Philology: Johannes Livineius (1546-1599) and the Birth of the Apparatus Criticus’, in C. Ligota - J.-L. Quantin (eds.), History of Scholarship. A Selection of Papers from the Seminar on the History of Scholarship Held Annually at the Warburg Institute (= Oxford-Warburg Studies), Oxford 2006, 75-111 (p. 75-90).

20 Zie P. Burman (ed.), Sylloges epistolarum a viris illustribus scriptarum [...], Leiden: S. Luchtmans, 1724-1727, 2, 40-41 (ile 99 0113): ‘Una occidet, metuo, Bibliotheca eius Graeca (electa si qua, alia) Ortelianae fato, quam quàm vidi distrahi.’

21 Zie Op de Beeck - De Coster, Books and Bindings, 378 en 405-407 (nr. 59 [P. Ubaldino, Descrittione del regno di Scotia, [Londen: J. Wolfe], 1588, gekocht door Franciscus Billiod] en nr. 62 [G. Valerius Flaccus, Argonautica, Antwerpen: C. Plantin, 1566, zonder kopersnaam]).

22 Zie J. Puraye m.m.v. M. Delcourt e.a. (eds.), Abraham Ortelius, Album Amicorum. Édition facsimile avec notes et traduction (= De Gulden Passer, 45 (1967) nrs. 1-4 en 46 (1968), nrs. 1-3), f^o 48v.

23 Over deze kopie, zie J.H. Hessels (ed.), Ecclesiae Londino-Batavae Archivum, Tomus Primus: Abrahami Ortelii (Geographi Antverpiensis) et virorum eruditorum ad eundem et ad Jacobum Colium Ortelianum (Abrahami Ortelii sororis filium) epistulae. Cum aliquot aliis epistulis et tractatibus quibusdam ab utroque collectis (1524-1628) ex autographis mandante Ecclesia Londino-Batava, Cambridge 1887, nrs. 101, 112 en 220.

24 Zie Gysens - De Landtsheer, ‘Autor quem tantopere quaerebam’, 91 (Ortelius als mogelijk tussenpersoon voor contacten met de Beierse humanist Marcus Welserus (1558-1614)).

[p. 34]

opheffing van de jezuïetenorde. Aangezien een groot deel van de manuscripten uit de jezuietencolleges, zoals gezegd, werden bijeengebracht in wat nu de Koninklijke Bibliotheek van België is, vinden we dus de meeste handschriften uit Livineius' verzameling ook daar terug.²⁵ Zij bevatten niet alleen de eigendomsmerken van Livineius en van de Antwerpse jezuïeten (meer bepaald het college en nadien het professenhuis²⁶), maar vaak ook een eigendomsmerk van de vorige eigenaar of een notitie waarin Livineius vermeldt hoe hij in het bezit van een handschrift was gekomen.

Bij deze nu in Brussel bewaarde handschriften vinden we, zoals eerdere onderzoekers trouwens al hadden opgemerkt,²⁷ ook drie handschriften uit Ortelius' collectie. Daarin maakte Livineius de aantekening dat hij deze handschriften op 7 oktober 1598 auctione publica had gekocht, zonder evenwel een locatie aan te geven. Het Latijn kent geen lidwoorden, zodat de woorden auctione publica, in theorie althans, ook als ‘op een openbare veiling’ kunnen worden begrepen. Leest men het eigendomsmerk van Ortelius echter samen met de aantekening van Livineius (en dat is wellicht toch de bedoeling geweest²⁸) dan lijkt de

25 Zie H. Omont, Catalogue des manuscrits grecs de la bibliothèque Royale de Bruxelles et des autres bibliothèques publiques de Belgique, Gent-Parijs 1885, nr. 71; P. Thomas, Catalogue des manuscrits de classiques latins de la Bibliothèque Royale de Bruxelles (= Université de Gand. Recueil de Travaux publiés par la Faculté de Philosophie et de lettres 18), Gent 1896, nrs. 153, 170, 288; J. Van den Gheyn, Catalogue des Manuscrits de la Bibliothèque Royale de Belgique, i-ii, Brussel 1901-1902, nrs. 87, 923, 938, 946, 973, 1191, 1193, 1197-1198, 1348, 1513. Bovendien zijn ook een aantal drukken uit Livineius' bibliotheek bewaard, vaak met annotaties. Het lijstje met de tot dusver teruggevonden drukken (zie o.m. Gysens - De Landtsheer, ‘Autor quem tantopere quaerebam’, 94-96) kan inmiddels nog verder worden aangevuld met enkele nieuwe vondsten. Zo bezit de Leidse Universiteitsbibliotheek een door Livineius geannoteerd exemplaar van Johannes Bernartius' editie van de Opera omnia van Statius (Antwerpen: Officina Plantiniana (Weduwe en Jan Moretus), 1595); zie H.-J. van Dam, ‘The coming of the Silvae to the Netherlands’, in F. Delarue e.a. (eds.), Epicedion. Hommage à P. Papinius Statius 96-1996 (= Publications de La Licorne 38), Poitiers [1996], 315-325 (p. 319-320). Voorts was op de recente tentoonstelling over grote Belgische bibiliofielen een presentexemplaar te zien van A. Schottus' De viris illustribus urbis Romae liber (Dowaai: J. Bogardus, 1577) (zie M. de Schepper, A. Kelders, J. Pauwels [eds.], In de ban van boeken. Grote verzamelaars uit de 19de eeuw in de Koninklijke Bibliotheek van België, Brussel 2008, nr. 86 [J. Pauwels]). Daarnaast bezit de KB Brussel (vb 7528 a) een convoluut met Dionysius Alexandrinus, De situ orbis (Parijs: R. Estienne, 1547) en P. Vettori's editie van de Tragediën van Aeschylus ([Parijs:] R. Estienne, 1557), terwijl de KB Den Haag een exemplaar bezit (230 j 17) van Gregorius Nazianzenus, Orationes lectissimae xvi (Venetië: Erven A. Manuzio en A. Torresano, 1516), met op de titelpagina de opmerking Recensui ad And[reae] Scoti exemplar ex vetusto cod[ice] emendatu[m] lxxxv. Jo. Liuineius. Ook kwam op de veiling van boeken uit de abdij van Tongerlo (te Antwerpen op 29 augustus 1825), volgens een geannoteerd exemplaar van de veilingcatalogus (KB Brussel, vi 87.085 a 258 rp), een convoluut(?) met Romeinse historici onder de hamer dat annotaties van Livineius bevatte (kavel 1514: T. Livii Rom. Historiae. vel. - Florus, Paterculus et alii in 1 vol. - Valerius Maximus et Justin. vel. [toegevoegd met inkt: c[um] notis Livineii]). (Deze beide laatste geannoteerde exemplaren en deze aantekening in de veilingcatalogus werden mij gesignaleerd door B. Op de Beeck (KB Brussel)). Tot slot werd recent ook een convoluut met drie door Livineius geannoteerde drukken aangeboden door het Nederlandse Antiquariaat Forum ('t Goy-Houten): Satyren van Juvenalis en Persius (Antwerpen: C. Plantijn, 1565) en twee edities van het Satyricon van Petronius (Lyon: J. Tornaesius, 1575 en Antwerpen: C. Plantijn, 1565) (mededeling M. de Schepper (KB Brussel); zie o.m. http://www.forum-hes.nl/forum/docs/newyork2007. pdf (nr. 48) [geraadpleegd op 16.8.2008]).

26 In Antwerpen hadden de jezuïeten, naast het College, sinds 1616 ook een Domus Professa (Professenhuis) dat o.m. als studiecentrum fungeerde; zie bv. H. Callewier, Inventaris van het archief van de Nederduitse Provincie der Jezuïeten (Provincia Belgica, vervolgens Provincia Flandro-Belgica) en van het archief van het Professenhuis te Antwerpen (1388) 1564-1773 (= Rijksarchief te Antwerpen. Inventarissen 59), Brussel 2006, 445-446.

27 Zo had de Oxfordse paleograaf N.R. Ker (1908-1982) reeds in 1960, op basis van een van Livineius' notities (in ons hs. nr. 4), gesignaleerd dat Ortelius' bibliotheek op 7 oktober 1598 was geveild; zie Ker apud Ladd, ‘The “Rubens” Manuscript’, 358, n. 2 (Ladd vulde zelf ook onze nrs. 2 en 3 aan). Ook B. van Selm had, onafhankelijk van Ker en Ladd, gezien dat deze aantekeningen in de handschriften van Livineius konden worden gebruikt om de datum van de veiling van Ortelius' bibliotheek te bepalen; zie zijn ‘Een menigte treffelijke Boecken’. Nederlandse boekhandelscatalogi in het begin van de zeventiende eeuw, Utrecht 1987, 16, n. 55 (waar hij onze hss. nr. 3 en 4 noemt, en voorts ook hs. nr. 5).

28 Vgl. bv. het door de jezuïeten aangebrachte eigendomsmerk in nr. 2 dat als een geheel kan worden gelezen met de eigendomsmerken van de vorige bezitters.

[p. 35]

meest waarschijnlijke interpretatie van deze aantekeningen toch dat Livineius de handschriften op de veiling van Ortelius' bibliotheek heeft gekocht. Dit zou tevens de bevestiging zijn dat de boek- en handschriftenverzarmeling van de Antwerpse geograaf vrijwel meteen, amper enkele maanden na zijn overlijden op 28 juni 1598, verspreid geraakte.²⁹ Dat Ortelius' bibliotheek inderdaad werd geveild, blijkt trouwens ook uit een aantekening in handschrift nr. 5 dat de jezuïet Schottus op de veiling van de collectie heeft gekocht (zie de volledige tekst hiervan in nummer vijf van de bijlage).

Deze informatie maakt het mogelijk om gerichter te zoeken naar verdere getuigenissen of aanwijzingen voor deze veiling. In dat verband hebben we, bij wijze van eerste steekproef, de correspondentie doorgenomen van twee tijdgenoten en vrienden van Ortelius. In de eerste plaats die van de drukker met wie hij nauw samenwerkte, Johannes i Moretus (1543-1610).³⁰ In diens Latijnse correspondentie komen in brieven uit de zomer 1598 wel de ziekte en het overlijden van Ortelius kort ter sprake,³¹ maar niet de veiling van diens bibliotheek. Hetzelfde geldt voor de correspondentie van Ortelius' goede vriend Lipsius: daar vinden we voor 1598³² alleen een brief van 4 maart waarin Lipsius zijn vriend probeert te bemoedigen en de hoop uitspreekt dat deze opnieuw zal aansterken nu de lente in aantocht is.³³ Ortelius' overlijden of de veiling van zijn bibliotheek komt in de briefwisseling van dat jaar niet ter sprake. Toch biedt de correspondentie van nog een andere tijdgenoot onverhoopt de definitieve bevestiging dat Ortelius' bibliotheek wel degelijk begin oktober 1598 werd geveild.

Recent werd namelijk een brief gepubliceerd uit de contacten tussen Andreas Schottus en David Hoeschel (1556-1617).³⁴ In die brief van 15 oktober 1598 verontschuldigt de Antwerpse jezuïet zich bij de Duitse humanist voor zijn late antwoord. De reden daarvoor was, naast een bezoek aan Lipsius in Leuven, ‘de veiling van de bibliotheek van de geleerde Ortelius en diens preciosa: schilderijen, munten en exotische objecten van overzee’. Hij voegt daaraan nog toe: ‘Ook ik was daarvan getuige. Was de bibliotheek maar in de handen van één erfgenaam terechtgekomen, dan waren zovele werken van antieke en moderne historici en geografen niet verspreid geraakt!’³⁵ Schottus geeft weliswaar niet aan waar of

29 Of dit snel is, valt moeilijk uit te maken, omdat het (archief)onderzoek naar boekenveilingen in de Zuidelijke Nederlanden (met name in Antwerpen) in de tweede helft van de zestiende en de eerste helft van de zeventiende eeuw nog steeds een vrijwel onontgonnen terrein is; zie van Selm, ‘Een menigte treffelijke Boecken’, 14-16 (met enkele voorbeelden). Voor Leuven is nu wel enig vergelijkingsmateriaal uit deze periode beschikbaar; zie P. Delsaerdt, Suam quisque bibliothecam: boekhandel en particulier boekenbezit aan de oude Leuvense universiteit, 16de-18de eeuw (= Symbolae Facultatis litterarum Lovaniensis. Series a 27), Leuven 2001, 150-156 en 548-551.

30 Zie in dit verband o.m. D. Imhof, De wereld in kaart: Abraham Ortelius (1527-1598) en de eerste atlas (= Publicaties van het museum Plantin-Moretus en het Stedelijk prentenkabinet 38), Antwerpen 1998 (passim).

31 Zie Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, Arch. 12, p. 31, 32, 33-34, 35; vgl. verder ook p. 43, 76 en 77 (brieven aan M. Welserus, waarin enkele praktische details worden geregeld i.v.m. de Tabula Peutingeriana, waarvan Ortelius het drukproces had begeleid).

32 Over de relaties tussen Ortelius en Lipsius, zie De Landtsheer, ‘Abraham Ortelius en Justus Lipsius’, 141-151 en De Landtsheer, Sacré en Coppens (eds.), Justus Lipsius (1547-1606), nr. 43. Lipsius stuurde Ortelius ook presentexemplaren van een aantal van zijn nieuwe uitgaven; zie De Landtsheer, ‘Abraham Ortelius en Justus Lipsius’, 145 en hoger, noot 2.

33 In afwachting van het verschijnen van het deel met de correspondentie uit 1598 in de reeks lusti Lipsi Epistolae (ile), raadpleegden we J. Lipsius, Opera omnia, postremum ab ipso aucta et recensita [...] Tomus secundus, Antwerpen: B. Moretus, 1637, en Burman (ed.), Sylloges epistolarum, vols. i-ii. De brief aan Ortelius is te vinden in Lipsius, Opera omnia, 2,493 (ile 98 03 04 O; cf. De Landtsheer, ‘Abraham Ortelius en Justus Lipsius’, 150).

34 G. Carlucci, ‘Un inedito di André Schott e la mancata edizione Carafa della Biblioteca di Fozio’, Quaderni di storia, 32 (2006), (nr. 64), 141-164.

35 Carlucci, ‘Un inedito di André Schott’, 142: ‘Lovanium profectus eram, ut Lipsium viderem, mi Hoescheli; quo factum est cur serius respondeam; et accessit auctio bibliothecae eruditi viri Ortelii; et κειμηλίων ipsius, ut picturarum, numismatum et exoticarum mercium trans mare allatarum. Nos quoque spectatores. Mallem unius heredis bibliotheca fuisset, non dispersi tot historici, tot Geographi, veteres, recentiores. Habes distractionis causam legitimam, ut tu quidem, qua es humanitate, interpretabere.’ Over Ortelius' Musaeum, zie o.m. N. Büttner, ‘De verzamelaar Abraham Ortelius’, in Abraham Ortelius (1527-1598), cartograaf en humanist, 168-180.

[p. 36]

wanneer de veiling precies plaatsvond, maar hij lijkt het toch duidelijk te hebben over een recente gebeurtenis, die indruk op hem heeft gemaakt. De datering van de brief zelf (15 oktober 1598) sluit echter nauw aan bij die welke we in de aantekeningen in de door Livineius gekochte handschriften aantroffen (7 oktober 1598), en bevestigt dus ook dat het in die aantekeningen wel degelijk om de veiling van Ortelius' bibliotheek gaat. Schottus' verzuchting dat de collectie hopeloos verspreid is geraakt, vindt trouwens een zwakke echo in die van zijn ordegenoot Schoondonck enkele maanden nadien, dat Livineius' bibliotheek toch maar niet hetzelfde lot hoefde te ondergaan als die van de Antwerpse cartograaf.³⁶ Voorts vermeldt Schottus aan het eind van diezelfde brief nog dat hij in het bezit is van een werk over voeding van de Byzantijnse geleerde Simeon Seth (elfde eeuw), afkomstig uit de bibliotheek van Ortelius.³⁷ Wellicht heeft hij deze druk, net als handschrift nr. 5, gekocht op de veiling van Ortelius' bibliotheek.³⁸

36 Aangezien de Antwerpse jezuïeten Livineius' bibliotheek van zijn erfgenamen kochten, kan men zich, mede in het licht van Schottus' en Schoondoncks verzuchtingen, toch afvragen of de Antwerpse jezuïeten met Ortelius' bibliotheek misschien niet een vergelijkbaar scenario voor ogen hebben gehad.

37 Carlucci, ‘Un inedito di André Schott', 146-148: ‘Est apud me e bibliotheca Ortelii, Simeonis Sethi libellus rarus de Alimentis, Basileae emendatus per Dominicum Monthesaurum Veronensem medicum, anno 1561, estque versio Lilii Gyraldi cuius inter opera omnia non reperitur; [...]’. Het betreft hier, zoals de uitgever van deze brief (in nn. 22-23) aangeeft, Simeonis Sethi [...] Syntagma per elementorum ordinem, de alimentorum facultate ad Michaelem Ducam imperatorem a Lilio Gregorio Giraldo Ferrariense olim latinitate donatum: nunc vero per Dominicum Monthesaurum Verronensem correctum et pene reformatum (Basel: Perna, 1561; = VD 16 nr. s 6490).

38 Uit het hier gepresenteerde materiaal is gebleken dat Schottus een van de kopers op de veiling is geweest. Daarom rijst de vraag of de druk die volgens Op de Beeck en De Coster (‘Books and Bindings’, 379; 397 nr. 19) door Schottus aan Ortelius zou zijn geschonken, misschien niet een tweede boek is dat de Antwerpse jezuïet op deze veiling heeft gekocht. Schottus lijkt immers een enkele keer ook Andreas Schottus (nominatief i.p.v. genitief) als eigendomsmerk te hebben gebruikt; zie bv. R. Pennink, Catalogus der niet-Nederlandse drukken: 1500-1540 aanwezig in de Koninklijke Bibliotheek 's-Gravenhage, [Den Haag] 1955, 22 nr. 215 (Basilius van Caesarea, Moralia, Lyon: S. Gryphius, 1540).

Tot slot...

In dit artikel werd verder materiaal gepresenteerd waaruit blijkt dat Ortelius' bibliotheek werd geveild en zo verspreid geraakte. Dankzij aantekeningen van Johannes Livineius in drie van Ortelius' handschriften die, samen met nog drie andere handschriften ooit in het bezit van de Antwerpse cartograaf waren en nu in de KB Brussel berusten, kennen we zelfs de datum van de veiling: 7 oktober 1598. Op die dag ging, blijkens een recent gepubliceerde brief van de jezuïet Andreas Schottus, zelf een koper op die veiling, niet alleen Ortelius' bibliotheek, maar zelfs zijn hele Museum onder de hamer. Het lijkt overigens niet onwaarschijnlijk dat de veiling meer dan één dag in beslag nam. Het enige punt dat nog niet is uitgeklaard, is de locatie van de veiling. Aangezien Ortelius in Antwerpen woonde en op de veiling van diens Museum ook een aantal Antwerpse humanisten (Livineius, Schottus, Gevartius) boeken en handschriften uit de bibliotheek van de cartograaf hebben gekocht, lijkt het min of meer voorde hand te liggen dat de veiling in Antwerpen plaatsvond, al moet

[p. 37]

dit nog door andere bronnen worden bevestigd. Het onderzoek naar inhoud en geschiedenis van Ortelius' bibliotheek is dus zeker niet afgerond: er moet niet alleen naar drukken uit diens collectie worden gespeurd, maar ook, zo is hier gebleken, naar handschriften. Hopelijk brengt verder onderzoek nog ander contemporain bronnenmateriaal aan het licht, zodat we over meer en preciezere gegevens over deze veiling beschikken, zoals namen van andere kopers en, wie weet, misschien zelfs nog een veilingcatalogus.

Bijlage:
Handschriften uit Ortelius' bibliotheek, nu in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel³⁹

1. Gesta pontificum Tungrensium et Traiectensium⁴⁰; pauselijke bullen (1522-1533) en brieven van keizer Karel v (1530)

KB Brussel, hs. 6007-6008 - 16de eeuw

88 ff. - perkamenten band, sporen sluitveters

Eigendomsmerken: (f. 1r) Abr. Ortelii / modo J. Gevartii - [binnenplat voor en achter: ex-libris J.-B. Verdussen (1698-1773)⁴¹ ‘Pietas homini tutissima virtus’ (Appendix Vergiliana, Aetna, 634)]⁴²

Op het voorste schutblad (verso) leest men verder, in een andere hand: ‘Chronicon hoc [...] olim fuit in Bibliotheca nostri Abrahami Ortelii, ejusque Auctor creditur Joannes Meerhout Corsendoncanus,⁴³ in cujus fine leguntur varia Pontificum et aliorum Diplomatum mss. [...] Simile exemplar est in Bibliotheca Corsendoncana teste Antonio Sanderio in Bib. Mss. tom. 2 f. 53⁴⁴,.⁴⁵

39 De aandacht gaat hier in de eerste plaats naar de eigendomsmerken, als bron voor de reconstructie van de geschiedenis van Ortelius' bibliotheek. Dit summiere overzicht is dan ook niet bedoeld als een codicologische of inhoudelijke beschrijving. Bij de provenances worden de verschillende handen met een schuine streep van elkaar gescheiden.

40 De tekst van deze Gesta (f. 1r-57r) kon nog niet nader worden geïdentificeerd (zie ook voetnoot 43). Zo is dit handschrift bijvoorbeeld nog niet opgenomen in de Belgisch-Nederlandse database met verhalende bronnen uit de middeleeuwse Nederlanden, Narrative sources (beschikbaar via http://www.narrative-sources.be/). Een snelle eerste steekproef leerde alvast dat de tekst van de Gesta in dit handschrift blijkbaar dezelfde is als die in een ander handschrift in de KB Brussel, hs. 18.123-18.124, f. 2ra-86ra (15de eeuw) (cf. Van den Gheyn - Bacha, Catalogue des Manuscrits, ix, Brussel 1909, 312-313, nr. 6545, evenwel zonder de inhoudstafel van hs. 6007-6008, f. 57r), en dat de kern ervan (f. 14v-42r in hs. 6007-6008, of 28 folia op een totaal van 57) wordt gevormd door een (verder nog te identificeren) Vita en reeks Miracula van Sint-Servatius.

41 Vgl. B. Linning, Bibliothèques et Ex-libris d'amateurs belges aux xvii^e, xviii^e et xix^e siècles, Paris 1906, 35-37 en L. Le Clercq, ‘Les catalogues des Verdussen, imprimeurs-libraires et bibliophiles’, De Gulden Passer, 10 (1932), 137-258 (p-240-241).

42 Een ander handschrift uit Gevartius' bibliotheek dat via Verdussen (en Van Hulthem) in de KB Brussel terecht kwam, is een vijftiende-eeuwse handschrift van Die Brabantsche yeesten van Jan van Boendale (KB Brussel, hs. 17012-17013); zie o.m. Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken. Catalogus van de tentoonstelling te Brussel, Koninklijke bibliotheek Albert i, 24 oktober-24 december 1970 bewerkt door J. Deschamps (= Handelingen van de Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor taal- en letterkunde en geschiedenis 24 - deel ii), Brussel 1970, nr. 33 (p. 108-110, met details over de geschiedenis van het handschrift). Voor een druk uit Ortelius' bibliotheek die via Verdussen in de KB Brussel terecht kwam, zie Op de Beeck - De Coster, ‘Books and Bindings’, 400, nr. 34.

43 De Korsendonkse kanunnik J. de Meerhout († 1472) is weliswaar de auteur van een Gesta pontificum Leodiensium (zie M. Laureys, ‘Johannes de Meerhout and his annotations to the odes and epodes of Horace’, in W. Verbeke e.a. [eds.], Serta devota in memoriam Guillelmi Lourdaux. Pars prio: Devotio Windeshemensis [= Mediaevalia Lovaniensia. Series 1: Studia 20], Leuven 1992, 383-413 [p. 387]), maar het in dit werk bewaarde handschrift zou, ondanks de latere toeschrijving, niet van hem zijn; zie in die zin J. Van den Gheyn (in: Revue des bibliothèques et archives de Belgique, 1 (1903), 382-383 (met n. 1) [recensie van het klassieke werk van S. Balau, Les sources de l'histoire de Liège au Moyen Age: étude critique (= Mémoires couronnés et mémoires des savants étrangers publiés par l'Académie Royale des Sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique 61), Brussel 1902-1903 waar dit handschrift niet behandeld wordt].

44 Bibliothecae Belgicae manuscripta pars secunda. Collegit et usui publico donavit A. Sanderus, Rijsel: Tussanus le Clercq, 1644, 57.

45 In de Notices des livres m[anuscrits] achetés à la vente de feu Mr Verdussen, een overzicht van de op de veiling-Verdussen voor de toen jonge Koninklijke Bibliotheek verworven handschriften, vindt men een vrij gelijklopende beschrijving van dit handschrift (KB Brussel, hs. 21583-88, f. 122V, in cursief geven we hier de toevoegingen van een tweede hand): ‘P 227 n^o 79 Chronicon Episcoporum Trajectens[ium] ab anno 101 ad 696. N.B. C'est l'ouvrage d'un anonyme qui décrit la vie et les miracles des anciens Eveques de Tongres et de Maestricht jusqu'à St. Lambert. On trouve un assez bon nombre de Diplomes à la fin du m[anuscrit]. On presume que l'auteur est Joan. Meerhout de Corsendonc. Voir Sanderus Bibl. Ms. T. II p. 57 (provenant de la bibliotheque de Corsendonc)’. Ook in de door Cornelius Franciscus (de) Nelis (1736-1798) opgestelde Notice de manuscrits sur l'histoire des Pays-Bas qui existent dans les différentes Bibliothèques de l'Europe die is bewaard in KB Brussel, hs. 17725-17749, vindt men dezelfde beschrijving, doch zonder de toevoegingen van de tweede hand (zie p. 454, als een van de handschriften vermeld in de Notice des Livres m[anuscrits] achetés à la vente de feu Mr Verdussen Echevin d'Anvers, membre de l'Acad[émie] Impériale et Royale le 15 Juillet 1776 et jours suivants).

[p. 38]

Lit.: J. Van den Gheyn - E. Bacha, Catalogue des Manuscrits de la Bibliothèque Royale de Belgique, ix Histoire de Belgique (histoire particulière) [...], Brussel 1909, 313, nr. 6546.

2. Cicero, De oratore

KB Brussel, hs. 10000 - 15de eeuw - Italië

198 ff. - moderne, blindbestempelde lederen band (20e eeuw)⁴⁶

Eigendomsmerken: (schutblad) Abrahami Ortelii et amicorum / Redemi in auctione publica vii Octobr[is] m.d.xcviii. Johannes Livineius / & ab huius haeredibus emit Coll[egium] Soc[ietatis] iesv Antuerp[iae] 1599 / D[omus] P[rofessa] [deze laatste hand schrapte Coll[egium]]; (f. 1r) Coll[egium] Societ[a]tis iesv Antuerp[iae] / D[omus] P[rofessa] [deze laatste hand schrapte Coll[egium]].

Op f. 198V subscriptio: ‘τέλος Hieronimus de Sanctogenesio pro [einde eerste regel en eerste helft tweede regel (met de naam van de eigenaar?) uitgekrabd] gratis scripsit etc.’ Ook het wapenschild op de titelpagina (f. 1r) is uitgekrabd, en ten dele vervangen. Om het wapenschild staan de initialen D. en G.

Lit.: Thomas, Catalogue, 49, nr. 153.

46 In de catalogus van Thomas (1896) is nog sprake van een perkamenten band. In het geannoteerde exemplaar van deze catalogus in de leeszaal van de handschriftenafdeling van de KB Brussel is ‘reliure en parchemin’ geschrapt en vervangen door ‘reliure maroquin brun’.

3. Orosius, Adversus Paganos; Freculfus van Lisieux, Historiae

KB Brussel, hs. 9531-9532 - 12de eeuw - Zuidelijke Nederlanden

147 ff. - moderne lederen band (eind 18de / begin 19de eeuw)

Eigendomsmerken: (f. 1r) Collegij Societ[a]tis iesv Antuerpiae 1599, D[omus] P[rofessa] / S[ocietatis] I[esu] A[ntuerpiae] / Abrahami Ortelii/ Redemi in auctione publica m.d.xcviii⁴⁷ vii Octobr[is] Iohannes Livineius

Aantekeningen in een zestiende-eeuwse (?) hand bij de tekst van Orosius (f. 26r, 33v, 34r, 44v, 47v, 59v, 71r en 73v)

Lit.: Van den Gheyn, Catalogue, ii, 288, nr. 1348⁴⁸; M.I. Allen (ed.), Freculphus Lexoviensis, Opera omnia [i] Prolegomena - Indices (= Corpus Christianorum. Continuatio Mediaevalis 169), Turnhout 2002, 130*-131*.

47 In de catalogusnotitie van Van den Gheyn staat er, zoals van Selm al opmerkte (‘Een menigte treffelijke Boecken’, 16, n. 55) verkeerdelijk mdxcvii. Wellicht gaat het hier om een drukfout onder invloed van de volgende vii Octobr[is].

48 Een overzicht van de Orosius-handschriften in de KB Brussel vindt men o.a. ook bij L. Boje Mortensen, ‘The Diffusion of Roman Histories in the Middle Ages. A List of Orosius, Eutropius, Paulus Diaconus, and Landolfus Sagax Manuscripts’, Filologia Mediolatina, 6-7 (1999-2000), 101-200 (121-122) en op de Orosius-site van het Departement Klassieke Studies van de Universiteit van Bergen (Noorwegen): http://www.hf.uib. no/i/klassisk/orosius.html (nrs. 15-20) [geraadpleegd op 16.8.2008]. Daarentegen ontbreekt dit hs. 9531-9532 bij J.M. Bately - D.J.A. Ross, ‘A check list of manuscripts of Orosius Historiarum adversum paganos libri septem’, Scriptorium, 15 (1961), 329-334 (p. 330 vermeldt voor de KB Brussel enkel de zgn. schedae van Stavelot [7de eeuw] in hs. 19.609 en hs. ii.7478).

4. Sidonius Apollinaris, Epistolae; Ausonius, Versus de xii Caesaribus

KB Brussel, hs. 10020-10021 - 13de/14de eeuw - herkomst onbekend

[p. 39]

92 ff. - perkamenten band, met sluitveters

Eigendomsmerken: (f. Br) Abrah. Ortelii/Redemi in auctione publica vii. Octobr[is] m.d.xcviii. Johannes Livineius/ Emit Coll[egium] Societ[atis] Iesu Antuerpiae 1599 D[omus] P[rofessa] - (f. 1r) Collegii Societ[a]tis iesv Antuerpiae 1599

Lit.: Thomas, Catalogue, 54, nr. 170: Van den Gheyn, Catalogue, ii, 202 nr. 1191; C. Luetjohann (ed.), Gai Solii Apollinaris Sidonii Epistulae et carmina. [...] (= Monumenta Germaniae historica. Scriptores 1: Auctores antiquissimi 8), Berlijn 1887, xiii.

5. Augustinus, Sermones; Bernardus van Clairvaux, Sermones; Anselmus van Canterbury, Cur Deus homo e.a.

KB Brussel, hs. 8386-8396 - 12de/13de eeuw - herkomst onbekend

221 ff. - perkamenten band, met sporen van sluitveters

Eigendomsmerken: (f. 2r) Liber hic membranaceus ex Angliae calamitate, vastatis ab Iconoclastis Ecclesiis sub Henrico viii Rege, in Belgium venum allatus e Bibliotheca Abrahami Ortelii redemptus est in auctione publica ab And. Schotto Antverpiano, Soc. I[es]u⁴⁹/ (f. 7r) Collegij Societ[a]tis iesv Antuerpiae 1598 / D[omus] P[rofessa]

Een laat zestiende-/begin zeventiende-eeuwse hand heeft een inhoudstafel met verwijzingen naar vroegmoderne edities aangebracht op f. 1v; zie ook f. 168r en 216r.

Lit.: Van den Gheyn, Catalogue, ii, 143-145, nr. 1111; C.A. Ladd, ‘The “Rubens Manuscript and Archbishop AEfric's Vocabulary’, Review of English Studies, N.S. 11 (1960), 353-364 (p. 358); M. Sabbe, M. Lamberigts en F. Gistelinck (eds.), Bernardus en de Cisterciënzerfamilie in België 1090-1990 (= Documenta libraria 11), Leuven 1990, 499-500 (R. Wielockx); M.T. Wieser, Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus, Bd. viii Belgien, Luxemburg und Niederlande: Verzeichnis nach Bibliotheken (nach Vorarbeiten von B. Giorgi) (= Österreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse. Sitzungsberichte 685/ Veröffentlichungen der Kommission zur Herausgabe des Corpus der lateinischen Kirchenväter 18), Wenen 2000,107.

49 Wie deze notitie heeft aangebracht, is niet bekend. Deze hand komt in ieder geval niet overeen met een aan Schottus toegeschreven notitie in hs. nr. 6 (zie verder).

6. Aldhelmus van Malmesbury, Prosa de Virginitate

KB hs. 1650 - eerste helft 11de eeuw - Canterbury/ Abingdon

58 ff. - moderne, blindbestempelde lederen band (20e eeuw)⁵⁰ (vgl. nr. 2)

Eigendomsmerken: (f. 3r) Collegii Soc[ietatis] Iesu Antuerp[iae] / D[omus] P[rofessa]

Dit handschrift draagt (in zijn huidige staat) weliswaar geen eigendomsmerk van Ortelius, maar dat hij ooit de eigenaar van dit handschrift moet zijn geweest, kan via een omweg worden aangetoond.⁵¹ In een zeventiende-eeuwse kopie van dit handschrift, die in de KB Brussel wordt bewaard (hs. 4164-4166)⁵², bevindt zich namelijk een notitie die de herkomst van dit handschrift aangeeft. Deze sluit nauw aan bij een gelijkaardige notitie in hs. 1650,⁵³ zonder daarvan evenwel een letterlijke kopie te zijn. De relatie tussen beide wordt snel duidelijk als ze naast elkaar worden gelegd:

50 Volgens de juni 1940 gedateerde inleiding bij de facsimile-uitgave is dit handschrift ‘now being rebound’, ter vervanging van de (te strak gebonden) negentiende-eeuwse band; zie Aldhelm's De Laudibus Virginitatis with Latin and Old English Glosses. Manuscript 1650 of the Royal Library in Brussels. With an Introduction Chapter by G. van Langenhove (= Rijksuniversiteit te Gent. Werken uitgegeven door de Faculteit van de Wijsbegeerte en Letteren. Extra serie: facsimiles 2), Brugge 1941, 7; vgl. ook het dankwoord, p. [5].

51 Een goede presentatie van de bewogen geschiedenis van dit handschrift vanaf de zestiende eeuw blijft: R. Derolez, ‘De Oudengelse Aldhelmglossen in hs. 1650 van de Koninklijke Bibliotheek te Brussel’, Handelingen [van de] Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis, 9 (1955), 37-50 (p. 38-39)

52 Van den Gheyn, Catalogue, ii, 409-410 nr. 1519.

53 Deze notitie is ook gereproduceerd aan het begin van facsimile-editie door Van Langenhove (pl. [2]).

[p. 40]

KB Brussel, hs. 1650, f. 1r [...] hoc exempla[r] [...] quod ex Anglia allatum, flammisque iconomachorum ereptum conicio. Voces habet perantiquas plerasque et poeticas, ut eius aetatis captus erat. Certe glossarium vetus hinc illustrari queat, nisi quod Anglosaxonum lingua quaedam interpretatur, quaedam etiam Latine Sanctorum vitas eleganter plerasque concinnavit ut vel hoc vel argumenti nomine, commendandus esse videatur. [...]

KB Brussel, hs. 4164-4166, f. 6v [...] usus sum exemplari manuscripto quod olim Abrahami Ortelii, nunc Collegii [..] Societatis Jesu Antwerpi[ensis] quod ex Anglia allatum, flammisque Iconomachorum ereptum conijicio ex vocibus quibusdam Anglicanis seu Anglosaxonicas, quae subinde interpretationis loco adhibentur. vocibus utitur perantiquis plerisque et poeticis, ut eius aetatis captus erat. Certe Glossarium vetus hinc illustrari queat Sanctorum vitas eleganter plerasque concinnavit ut vel hoc vel argumenti nomine commendandus esse videatur.^55

Andreas Schottus⁵⁴

De vergelijking van beide notities laat de afhankelijkheid van hs. 4164-4166 ten opzichte van hs. 1650 zien en, belangrijker voor ons onderzoek, geeft ook aan dat dit handschrift ooit aan Ortelius toebehoorde. De toevoeging in hs. 4164-4166 over Ortelius' eigenaarschap wordt verder nog bevestigd door een aantekening op f. 73r van dat handschrift dat de tekst ad exemplar vetustissimum Abr[ahami] Ortelii werd gecollationeerd. Bovendien merkt de Engelse historicus John Bale (1495-1563) in zijn notitie over Aldhelmus, die ook op f. 2r van hs. 1650 is gekopieerd, in verband met de De virginitate op: ‘Vidi calamo exaratum apud Abrahamum Ortelium, et ibi vitas sanctorum patrum qui continenter vixerunt.’⁵⁶ Bale verbleef tweemaal als balling op het continent: een eerste maal in Duitsland (ca. 1540-1548) en een tweede maal toen hij via de Nederlanden en Frankfurt naar Basel trok (ca. 1554-1559).⁵⁷ Wellicht zag hij dus bij zijn doorreis in de Nederlanden dit handschrift bij Ortelius. Tegelijk leveren deze data een, zij het indirecte, terminus ante quem voor de komst van dit handschrift, of in ieder geval dit deel ervan, naar de Nederlanden. Codicologisch onderzoek wees immers uit dat het Brusselse handschrift waarschijnlijk ooit deel uitmaakte van een groter geheel van 246 folia, waarvan de drie overige delen zijn: Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, hs. 16.2 (Denucé, 47) (en de daaruit door Franciscus Junius (1591-1677) in de zeventiende eeuw verwijderde 24 folio's die thans het handschrift Londen, British Library, Addit. 32246 vormen), en Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, hs. 16.8 (Denucé, 190) (het zgn. ‘Rubens-manuscript’).⁵⁸ Alleen is niet duidelijk waar en wanneer het oorspronkelijke, grotere handschrift werd opgebroken, noch hoe en wanneer het naar het vasteland

55 Volgens Van den Gheyn, Catalogue, ii, 409, n. 5 lijken deze aantekeningen voorin KB Brussel, hs. 4164-4166 van de hand van de bekende hagiograaf Heribertus Rosweyde, s.j. (1569-1629) te zijn. Dit zou nog nader moeten worden onderzocht. Van Rosweyde (of minstens aan hem toegeschreven) zijn aantekeningen bij de Annales ecclesiastici van kardinaal Caesar Baronius bewaard in KB Brussel, hs. 8549 (cf. J. Van den Gheyn, Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque royale de Belgique, V. Histoire, hagiographie, Brussel 1905, nr. 3122). De hand van de index met Auctores citati in dat hanschrift (f. 108r-129r) komt overeen met die van de indices in KB Brussel, hs. 4164-4166, f. 73r-83r.

54 De hand van deze notitie komt duidelijk niet overeen met die in autografe brieven van Schottus, zoals bv. KB Brussel, hs. ii.3012, f. 27r-v (aan Oliverius Vredius, 1 februari 1625); KB Brussel, hs. ii.5071, f. 10r-11v (aan Pierre Pithou, 23 september 1578); KB Brussel, hs. 59881, f. 22r-27r (enkele kleinere briefjes aan Casperius Gevartius, zonder datum), of de illustratie in Carlucci, ‘Un inedito di André Schott’, 164. Evenmin komt deze hand overeen met de notitie in hs. nr. 5 (f. 2r) waarin Schottus als de koper van dat handschrift wordt genoemd.

56 Nl. in diens Illustrium maioris Britanniae scriptorum summarium, Ipswich; J. Ouerton [= Wesel: D. van der Straten], 1548 [VD 16 nr. b 224] (non vidimus); zie de preciseringen bij Ladd, ‘The “Rubens” Manuscript’, 357, n. 4. De notitie met de bewuste passage is ook gereproduceerd in de facsimile-editie van Van Langenhove, pl. [3]). In zijn latere Scriptorum illustrium maioris Brytanniae [...] catalogus [...], Basel: J. Oporinus, 1557-1559 [reprint: Westmead (Farnborough) 1971] wijdt Bale ook een notitie aan Aldhelmus (p. 83-84), maar daar komt Ortelius' handschrift niet meer ter sprake. In Bales lang onuitgegeven Index Britanniae scriptorum komt geen notitie over Aldhelmus voor; vgl. R.L. Poole e.a. (ed.), John Bale, Index Britanniae scriptorum: John Bale's index of British and other writers, Cambridge 1990² (= 1902).

57 Over Bale zie o.a. de biografische notitie van J.M. King, in Oxford Dictionary of National Biography, 3 (Oxford e.a. 2004) 482-486.

58 Voor een uitvoerige codicologische beschrijving van deze twee (drie) overige delen van het oorspronkelijke handschrift, zie vooral N.R. Ker, Catalogue of manuscripts containing Anglo-Saxon, Oxford 1990², nrs. 2-3 (1-3). Zie over dit handschrift daarnaast ook S. Gwara m.m.v. R. Ehwald (eds.), Aldhelmi Malmesbiriensis Prosa de virginitate cum glosa latina atque anglosaxonica [vol. i] Prolegomena - Indices (= Corpus christianorum. Series latina 124), Turnhout 2001, 96*-98* en L. Smith m.m.v. T. Christchev e.a., Codices Boetbiani. A Conspectus of Manuscripts of the Works of Boethius. ⁱⁱ. Austria, Belgium, Denmark, Luxemburg, The Netherlands, Sweden, Switzerland (= Warburg Institute Surveys and Texts 27), Londen-Turijn 2001, 108-109 (Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, hs. 16.8).

[p. 41]

kwam.⁵⁹ In de beide Antwerpse handschriften bleken, bij een eerste, vluchtige onderzoek, alvast geen sporen te vinden zijn die met Ortelius in verband kunnen worden gebracht.⁶⁰

Lit. (selectie): Van den Gheyn, Catalogue, ii, 410 nr. 1520; Aldhelm's De Laudibus Virginitatis with Latin and Old English Glosses. Manuscript 1650 of the Royal Library in Brussels. With an Introduction Chapter by G. van Langenhove (= Rijksuniversiteit te Gent. Werken uitgegeven door de Faculteit van de Wijsbegeerte en Letteren. Extra serie: facsimiles, 2), Brugge 1941; L. Goossens, The old English glosses of ms. Brussels, Royal Library, 1650 (Aldhelm's De laudibus virginitatis) edited with an introduction, notes and indexes (= Verhandelingen van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België. Klasse der Letteren, jaargang 36, nr. 74), Brussel 1974; N.R. Ker, Catalogue of manuscripts containing Anglo-Saxon, Oxford 19902, nr. 8 (p. 6-7); S. Gwara m.m.v. R. Ehwald (eds.), Aldhelmi Malmesbiriensis Prosa de virginitate cum glosa latina atque anglosaxonica [I] Prolegomena - Indices (= Corpus christianorum. Series latina 124), Turnhout 2001, 94*-101* en 197*-234*.

59 Het deel dat nu hs. 16.8 van het Museum Plantin-Moretus is, zou als basis zijn gebruikt voor de Boethius-editie die Theodoricus Pulmannus in 1562 bij Plantijn liet verschijnen. In dat geval betekent dit ook dat minstens dit deel van het handschrift zich in 1561 in Antwerpen bevond; zie Ladd, ‘The “Rubens” Manuscript’, 356-357; L. Voet [m.m.v. J. Voet-Grisolle], The Plantin Press. A bibliography of the works printed and published by Christopher Plantin at Antwerp and Leiden, Amsterdam 1980-1983, i, nr. 737. Indien het oorspronkelijke, grotere handschrift nog niet was opgebroken, dan kan het zelfs nog iets vroeger op het Continent zijn geweest; zie hoger p. 40.

60 Het enige, wellicht zestiende-eeuwse spoor is de vermelding Boetius De consolatione, onderaan f. 1r in Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, hs. 16.8.

[p. 42]

Samenvatting

Recent publiceerden B. Op de Beeck en A. De Coster de eerste resultaten van hun onderzoek naar de bibliotheek van Abraham Ortelius. Daarbij schetsten zij ook de geschiedenis van deze humanistenbibliotheek. Een punt dat ze nog niet volledig konden uitklaren, is hoe en wanneer Ortelius' verzameling verspreid geraakte. Enkele manuscripten uit Ortelius' bibliotheek die thans in de KB Brussel worden bewaard, geven hierop het antwoord: in een aantekening geeft Johannes Livineius aan dat hij deze handschriften kocht op de veiling van Ortelius' bibliotheek op 7 oktober 1598 (dus vrij snel na diens overlijden). Dit wordt trouwens bevestigd in een recent gepubliceerde, bijna gelijktijdige brief van de Antwerpse jezuïet Andreas Schottus, die overigens zelf een koper op die veiling was. In een bijlage worden de betrokken handschriften (zes in totaal) beknopt beschreven.

Abstract

In a recent article B. Op de Beeck and A. De Coster published the first results of their research into the library of the Antwerp cartographer Abraham Ortelius. They also outlined the history of this library. They were not able, however, to eslablish precisely when and how Ortelius's library was dispersed. A few manuscripts, now in the Belgian Royal Library, help to answer these questions: in a note Johannes Livineius mentions he bought these manuscripts during the auction of Ortelius's library on 7^th October 1598 (shortly after the death of the cartographer). This is confirmed by a near contemporary, recently published letter of the Antwerp Jesuit, Andreas Schottus, who also bought some books and manuscripts at this auction. The Appendix gives a summary description of the manuscripts in question (six in all).

Résumé

Récemment, B. Op de Beeck et A. De Coster ont publié les premiers résultats de leurs recherches sur la bibliothèque d'Abraham Ortelius. Dans cette étude, ils ont aussi donné un aperçu de l'histoire de la bibliothèque du cartographe anversois. Un point qui restait encore à préciser, était de savoir quand et comment la bibliothèque d'Ortelius fut dispersée. Quelques manuscrits, conservés aujourd'hui à la Bibliothèque Royale de Belgique, nous fournissent la réponse: Johannes Livineius y nota qu'il acheta ces manuscrits à la vente aux enchères de la bibliothèque d'Ortelius, vente qui eut lieu le 7 octobre 1598 (donc très vite après la mort du cartographe). Cette information est, par ailleurs, confirmée par une lettre contemporaine (publiée récemment) de la main du jésuite anversois, le Père André Schott, qui avait luimême acheté quelques livres et manuscrits à cette vente. Dans l'annexe on trouvera une description sommaire des manuscrits en question (six au total).