De Gulden Passer. Jaargang 86

[p. 7]

[De Gulden Passer 2008]

Theodor Dunkelgrün
De Hebreeuwse handschriften van het Museum Plantin-Moretus^*

Opgedragen aan Hendrik D.L. Vervliet

Een nieuwe catalogus van de kostbare handschriftenverzameling van het Museum Plantin-Moretus, waarin het onderzoek van een kleine eeuw zal worden verwerkt, is een desideratum. Als personages van Pirandello zijn aan de Vrijdagmarkt meer dan vijfhonderd manuscripten op zoek naar een inventarisator-paleograaf. Vooralsnog blijft men aangewezen op het baanbrekende werk dat Jan Denucé, de Antwerpse stadsarchivaris en oud-conservator van het museum, in opdracht van zijn voorganger Max Rooses vervaardigde.¹ De vingers van vier generaties bezoekers hebben met de jaren het inmiddels zeer broze doorschoten exemplaar in de leeszaal (bl a 11) versleten. Van heinde en verre heeft men het juist om zijn talrijke met de hand geschreven kanttekeningen, toevoegingen en verbeteringen, in het boek zelf aangebracht of op losse ingevoegde blaadjes, leren raadplegen met de zorg en de liefde die alleen onvolmaaktheid kan oproepen. Het is zelf een museumstuk geworden.

Wat hier volgt is net zo een toevoeging, zij het iets uitgebreider. Het is een voorlopige beschrijving van de nagenoeg onbekende Hebraica in de handschriftenverzameling van het Museum Plantin-Moretus. Het gaat hierbij om een middeleeuws membrum disiectum, een in het Latijn geschreven grammatica van het Hebreeuws uit de zestiende eeuw en een volledig kabbalistisch manuscript.² Het is niet onze bedoeling een technisch-paleografische beschrijving te bezorgen. We zien dit artikel enerzijds als een bescheiden aanvulling op het werk van Denucé, een kleine bijdrage aan de catalogus die nog komen gaat. Anderzijds willen we deze enkele stukken situeren tegen de historische achtergrond van de rol van de Officina Plantiniana in de vroeg-moderne Hebreeuwse typografie. Als zodanig is het een supplement bij de luisterrijke tentoonstelling en wetenschappelijke conferentie in Antwerpen over het Hebreeuwse boek in de Renaissance eerder dit jaar.

* Het is een groot genoegen om hier mijn dankbaarheid te betuigen aan de Belgian American Educational Foundation, en aan haar voorzitter, Dr. Emile Boulpaep, voor de onderzoeksbeurs die mij het voorrecht verleende om een jaar lang in Antwerpen te werken.

1 J. Denucé, Museum Plantin-Moretus. Catalogue des Manuscrits - Catalogus der Handschriften, Antwerpen 1927.

2 Kabbalah (kabbalistisch, adj.) is de overkoepelende term waarmee Joodse mystiek in het algemeen en Joodse esoterische tradities van alle historische tijdperken worden aangeduid. Zie G. Scholem, J. Garb en M. Idel, ‘Kabbalah’ in Encyclopedia Judaica, Detroit 2007², 11, 586-692.

[p. 8]

Ill. 1 De Hebreeuwse bijbel met de targumim (Aramese parafrasen) en rabbijnse commentaren (1517-18), ook wel bekend als de eerste Biblia Rabbinica of Miqra'ot Gedolot, samengesteld onder redactionele leiding van Felice da Prato (Felix Pratensis). Deze titelpagina van het eerste deel van vier beschrijft bondig de inhoud van alle vier de delen, maar ontbreekt in het exemplaar van het Museum Plantin-Moretus. Onderaan de titelpagina: ‘met grote zorg gedrukt door Daniel van Bomberghen uit Antwerpen in Venetië’.
Bibliotheca Rosenthaliana, Universiteit van Amsterdam, Bijzondere Collecties, rof a 368.

[p. 9]

Antwerpen en de Hebreeuwse boekdrukkunst van de renaissance

De handschriften van het Plantijnse huis zijn vreemdgenoeg aan de aandacht van Hebreeuwse bibliografen ontsnapt. Zelfs het Institute for Microfilmed Hebrew Manuscripts (imhm) aan de Hebreeuwse Universiteit te Jeruzalem, dat is opgericht met als uitdrukkelijke doelstelling het verzamelen, inventariseren en op microfilm vastleggen van alle Hebreeuwse handschriften ter wereld, is aan het Museum Plantin-Moretus voorbij gegaan.³ Dit verzuim mag eigenaardig heten (de catalogus van Denucé was immers voorhanden) en vereist in elk geval achterstallig onderhoud. Zoals de tentoonstelling Hebraica Veritas in het Museum Plantin-Moretus (16 mei - 17 augustus 2008), de daarbij horende prachtige catalogus van de hand van Albert van der Heide, en de internationale conferentie in The Jewish Book in a Christian World (25-27 juni 2008) ten overvloede uiteenzetten, zijn Antwerpen in het algemeen en de Plantijnse drukkerij in het bijzonder onlosmakelijk verbonden met de geschiedenis van het Hebreeuwse boek.⁴

Ten eerste is daar Daniel van Bomberghen (na 1483-1553), die rond 1516 te Venetië de belangrijkste Hebreeuwse drukpers van de zestiende eeuw oprichtte.⁵ A. Offenberg, aan wie vorsers van Hebreeuwse incunabelen zoveel verschuldigd zijn, schat het volledige aantal Hebreeuwse wiegendrukken rond de honderdveertig.⁶ De Bombergse pers alleen drukte er tussen 1517 en 1554 nagenoeg tweehonderd. Het succes van Bomberg lag echter niet louter in de kwantiteit van zijn drukken, maar nog veel meer in de hoge kwaliteit ervan, in de keuze van teksten en handschriften, in de kritische redactionele en smaakvolle typgrafische beslissingen. Menig editio princeps werd door Bomberg gedrukt, zoals de volledige Babylonische Talmoed, waarvan de hedendaagse standaard-paginering nog altijd teruggrijpt naar zijn editie. Daarbij komt dat de Bomberg-uitgaven, door het gewicht en gezag die eraan werden toegeschreven, een canon van Joodse literatuur in de renaissance bewerkstelligden. Zoals elke canon zou ook deze even bepalend blijken in wat het opnam (met name de

3 Allony en Kupfer hebben Antwerpen wel opgenomen in hun gezaghebbende catalogus, maar de enige Hebreeuwse handschriften die zij in de Scheldestad vonden waren die in de privaatbibliotheken van de families van Dov Beer Kahan and Jakob Mintzer (een handschrift elk). Zie N. Allony en E. Kupfer, List of Microfilmed Hebrew manuscripts of the Institute for Hebrew Manuscripts, Jerusalem. Vol. ii: Manuscripts from libraries in Belgium, Denmark, Holland, Spain and Switzerland (Jerusalem 5724 = 1964). De overige Belgische collecties die daar worden genoemd zijn de Koninklijke Bibliotheek te Brussel (zestien handschriften) en de particuliere verzameling van Chaim Spiegel (een handschrift), eveneens in Brussel. Daar zijn later nog twee achttiende-eeuwse handschriften van de Katholieke Universiteit Leuven aan toegevoegd, cf. B. Richler, Guide to Hebrew Manuscript Collections, Jeruzalem 1994, 253. In totaal heeft het instituut nu c. 74.000 handschriften op microfilm vastgelegd. Ik heb het imhm inmiddels van het bestaan van de handschriften in het Museum Plantin-Moretus verwittigd.

4 A. van der Heide, Hebraica Veritas. Christopher Plantin and the Christian Hebraists, Antwerpen 2008. De conferentie werd mede-georganizeerd door het Universitair Centrum Sint Ignatius Antwerpen, het Instituut voor Joodse Studies (Universiteit Antwerpen), het Institute for Advanced Judaic Studies aan de University of Pennsylvania en het Museum Plantin-Moretus. Mijn dank gaat hier uit naar de deelnemers en organizatoren van deze prachtige en buitengewoon leerzame conferentie, met name Vivian Liska en David Ruderman.

5 Zie H.D.L. Vervliet, ‘Bomberghen, Daniel van’ in Nationaal Biografisch Woordenboek, i (Brussel 1964), 219-21; A. Cioni, ‘Bomberg, Daniel’ in Dizionario Biografico degli Italiani, xi (Rome 1969), 382-87 en A.M. Haberman ‘Bomberg, Daniel’ in Encyclopedia Judaica, Detroit 2007², iv, 52. Meer onlangs en met een recentere bibliografie verscheen A. Rosenthal, ‘Daniel Bomberg and his Talmud Editions’ in G. Cozzi (ed.), Gli Ebrei e Venezia secoli xiv-xviii, Milaan 1987, 375-416 en M.M. Gatch - B.E. Nielsen, ‘The Wittenberg Copy of the Bomberg Talmud’ in S. Füssel (ed.), Gutenberg-Jahrbuch 78 (Mainz 2003), 296-315.

6 A. Offenberg, Catalogue of Books printed in the xvth century now in the British Library (= bmc Part iii, Hebraica), Houten 2004, xi.

[p. 10]

sefardische exegetische en grammaticale tradities)⁷ als in wat het wegliet (met name kabbalistiek). Daniel Bomberg, de Antwerpenaar, bracht in Venetië twee Joodse werelden samen: het was met name door zijn drukken dat de Ashkenazische wereld eerst kennis maakte met de rijke, maar daar grotendeels onbekende, Iberische en Noord-Afrikaanse Joodse literatuur. Maar ook de weg waarlangs talrijke burgers van de christelijke Republiek der Letteren de rabbijnse geleerdheid leerden kennen liep door zijn Venetiaanse drukkershuis. ‘(Z)ijn begeestering voor publikaties in het Hebreeuws en de aanzienlijke geldmiddelen die hij aan zijn projecten besteedde, maakte de bloei van de Hebreeuwse niet-joodse eruditie in West-Europa mogelijk, in een eeuw waarin jodenvervolging, boekenverbranding, geestelijke en materiële plagerijen een dagelijkse ervaring waren.’⁸

Bomberg oogstte lof van jood en christen, bijvoorbeeld van zowel de kroniekschrijver Jozef Ha-Cohen als van de grote Zuid-Nederlandse orientalist en medewerker aan de Plantijnse polyglotbijbel Andreas Masius, die Bomberg de ‘Aldus der Hebraica’ noemde.⁹ In talrijke steden - Cremona, Soncino, Mantua, Ferrara, Rome, Bologna, Guadalajara - had het gedrukte Hebreeuwse boek in de vijftiende eeuw haar eerste stappen gezet. Het was echter bovenal te danken aan de jongeman die de Scheldestad voor de Lagunestad verruilde - aan zijn handelsgeest, toenemende kennis van het Joodse erfgoed en samenwerking met Joodse geleerden - dat de Hebreeuwse typografie volwassen werd. De vervlochtenheid van het Zuid-Nederlandse ondernemerschap met de vroege Hebreeuwse boekdrukkunst mag onder meer blijken uit de trotse aanwezigheid van de naam Antwerpen op het titelblad van de editio princeps van de zogenaamde Miqra'ot Gedolot, de allereerste Biblia Rabbinica (Venetië 1515-17):

האיציניוב אשריונאמ יגרבמוב לאינד יד לע ןויעה בר םע ספדנ
Met grote zorg gedrukt door Daniel van Bomberghen uit Antwerpen in Venetië

Ten tweede is daar natuurlijk Plantijn. Voor lezers van De Gulden Passer zijn de vele verbanden tussen Bomberg en Plantijn - van de overdracht van Hebreeuws typografisch materiaal van Venetië naar Antwerpen tot de zakelijke samenwerking tussen Plantijn en familieleden van Bomberg - te bekend om er hier meer dan enkele woorden aan te wijden.¹⁰ Zoals de queeste naar fortuin de Antwerpenaar Bomberg naar Venetië dreef, zo trok zij in 1548 Christophe Plantin, de zoon van Jean, een armoedige boekbinder uit een gehucht onder de rook van Tours naar de kosmopolitische wereldhaven aan de Schelde. Voor beiden was het drukken van Hebraica zowel een veelbelovende zakelijke investering als de uiting van waarachtig christelijk-humanisme. Van vroeg af aan had ook Plantijn, ongetwijfeld in navol-

7 Sefarad, oorspronkelijk de Bijbelse naam van Sardis (Obadja 20), werd vanaf de achtste eeuw de Hebreeuwse benaming van het Iberisch schiereiland, waar tijdens de hoge middeleeuwen Joods leven onder zowel islamitische als christelijke heerschappij een enorme bloei kende. Het regime der Almohaden (twaalfde eeuw), toenemende laat-middeleeuwse vervolgingen en uiteindelijk totale verbanning of gedwongen bekering (1492), hadden een uitgestrekte sefardische diaspora tot gevolg, naar het Ottomaanse Oosten, Noord-Afrika, het christelijke Westen en de Nieuwe Wereld. ‘Sefardisch’ in brede zin duidt op het judeo-Arabische en judeo-Spaanse cultuurgoed dat mede door een veelzijdige sociale, culturele en wetenschappelijke interactie met zowel moslims als christenen is ontstaan. Zie A.D. Corre e.a. ‘Sephardim’, in Encyclopaedia Judaica, 18, Detroit 2007², 292-305.

8 Zie Vervliet, ‘Bomberghen’, 219-20.

9 J. Perles, Beiträge zur Geschichte der Hebräischen und Aramäischen Studien, München 1884, 226.

10 Zie L. Voet, The Golden Compasses: a History and Evaluation of the Printing and Publishing Activities of the Officina Plantiniana at Antwerp, 2 dln., Amsterdam etc. 1969-72, 44-55 en Van der Heide, Hebraica Veritas, 84-7.

[p. 11]

ging van Bomberg, de ambitie om Hebraica te drukken voor zowel de Joodse als de christelijke markt, en leende hij van Cornelis van Bomberghen het daarvoor benodige typografische materiaal. Op hun beurt gingen Cornelis en Karel van Bomberghen in 1563 een vennootschap aan met Plantijn met de bedoeling voor Hebraica het Bomberg-impressum als ‘merknaam’ te behouden. De acte waarmee de stichting van de compagnie werd verzegeld stelde uidrukkelijk dat ‘seront imprimez tous les livres, en toutes langues ecette lebrieu au nom dudit plantin, mais les livres hebrieux simprimeront au nom des Bomberghes sans contrediction quelconque.’¹¹ Bovendien behoorden weliswaar alle matrijzen en ander typografisch materiaal Plantijn toe, ‘mais les matrices debrieu retourneront audit De Bomberghe sans que la compagnie en ait part quelconque.’ De oprichting van de vennootschap van Plantijn heeft dus zeer veel met Bomberg en de Hebreeuwse typografie te maken.

Volgens afspraak, en naar het model van Bomberg verkondigde het titelblad van de Hebreeuwse Bijbels van Plantijn in 1566 dan ook:

ו֞צי יגרבמוב רשה תוצמב ןיט֞נלפ ורופוט֞שירכ ידי לע ןויעה בר םע ספדנ הרות ישמוח השמח אשריונא הללוהמה ריעה הפ ק֞פל ו֞כש תנשב
De Pentateuch / met grote zorg gedrukt door Christophe / Plantin in opdracht van de Heer van Bomberghen / moge zijn Rots en Verlosser hem beschermen, in het jaar 326 van de verkorte jaartelling, alhier (in) de befaamde stad Antwerpen.¹²

11 De ‘acte d'association’ is naar het origineel in het Museum Plantin-Moretus uitgegeven door Alphonse Goovaerts en Henri van Bomberghen, Généalogie de la famille van Bomberghen, Brussel 1914, 139-43.

12 In 1566 gaf Plantijn Hebreeuwse bijbels uit in 40, 80 en 16mo. Zie L. Voet - J. Voet-Grisolle, The Plantin Press (1555-1589: a Bibliography of the Works Printed and Published by Christopher Plantin at Antwerp and Leiden, 6 dln., Amsterdam 1980-3, pp. 323-9. Het colofon van deze uitgaven vermeldde bovendien, en eveneens volgens afspraak, dat de letters van Bomberg gebruikt waren. Het titelblad van de uitgave in octavo is gereproduceerd in Van der Heide, Hebraica Veritas, 122. In de ‘verkorte’ Joodse jaartelling wordt het duizendtal weggelaten. Het onverkorte Joodse jaar (anno mundi) is dus 5326, dat (gedeeltelijk) met 1566 overeenkomt.

Zij lieten hun sporen na: Hebreeuwse handschriften in Antwerpen

Achter elk boek schuilt uiteindelijk een manuscript, vaak meer dan een.¹³ Zo gaat er achter het verhaal van de Hebreeuwse typografie in de renaissance en het illustere Antwerpse hoofdstuk ervan een veel minder bekend verhaal schuil van de Hebreeuwse handschriften die aan de Bombergse en Plantijnse Hebraica ten grondslag lagen. Welke handschriften gebruikt werden voor de eerste (1517-8, onder leiding van Felix Pratensis) en tweede (1524-5, onder leiding van Jacob ben Chayim) Biblia Rabbinica van Bomberg is van groot belang voor de geschiedenis van de Hebreeuwse bijbeltekst en de masoretische traditie,¹⁴ met name omdat vooral die tweede editie, door Jacob ben Chayim, tot in de negentiende eeuw als de textus receptus van de masoretische bijbeltekst zou gelden.¹⁵ De tekst van de Hebreeuwse bijbels die Plantijn in 1566 ter perse legde is er bijvoorbeeld een herdruk van.¹⁶

13 Zie het hoofdstuk ‘Manuscripts and Authors’ in L. Voet, The Golden Compasses, ii, 279-301.

14 De term masorah (masoretisch, adj.) duidt in brede zin op de overlevering van de Hebreeuwse bijbeltekst, en in engere zin op de redactionele technieken en het complexe tekstkritische apparaat dat is ontwikkeld om de tekst tegen corruptie te beschermen. Zie A. Dotan, ‘Masorah’ in Encyclopaedia Judaica, Detroit 2007², 13, 603-656, en voor Ben Chayim p. 620-1 en 652.

15 Zie P.H. Kelley e.a., The Masorah of the Biblia Hebraica Stuttgartensia, Grand Rapids - Cambridge, VK 1998, 24-25, en B.E. Schwarzbach, ‘Les éditions de la Bible hébraïque au xvi^e siècle et la création du texte massorétique’ in B.E. Schwarzbach (ed.), La Bible imprimée dans l'Europe moderne xv-xviii^e siècle, Parijs 1999, 29-59.

16 Zie Voet, Plantin Press, p. 324.

[p. 12]

Ill. 2 De titelpagina van het vierde deel van de eerste Biblia Rabbinica (Venetië: Daniel van Bomberghen 1517-18): ‘Het boek der Geschriften met de targum (Aramese parafrase) en de commentaren, gedrukt met grote zorg in Venetië in het jaar 278 van de kleine telling, in het zestiende jaar van Doge Leonardo Loredano door Daniel van Bomberghen uit Vlaanderen (Flandria)’. Het jaar 278 is ‘klein’ omdat het duizendtal 5 wordt weggelaten. Het Joodse jaar 5278 (Anno Mundi) komt overeen met 1517-8. Dit titelblad, dat in het exemplaar van het Museum Plantin-Moretus (illustratie 3) ontbreekt, bevat een interessante verwijzing naar de machtige Doge Loredano, Venetiaans machthebber van 1501-1521 (welbekend van zijn portret door Giovanni Bellini in de National Gallery te Londen). Een jaar voor deze uitgave werd onder Loredano's bewind het Joodse ghetto van Venetië opgericht. Fraai is ook de verwijzing naar de Vlaamse herkomst van Van Bomberghen.
Bibliotheca Rosenthaliana, Universiteit van Amsterdam, Bijzondere Collecties, 1872 a 4.

Met de komst van Benito Arias Montano naar Antwerpen om als persoonlijk afgezant van de Filips ii toezicht te houden op de inhoud en uitgave van de Plantijnse polyglotbijbel, kwamen ook de Italiaanse en de Spaanse teksttradities op intensieve wijze samen.¹⁷ Het vaststellen van de Hebreeuwse bijbeltekst van de Plantijnse polyglotbijbel bracht niet alleen tekstuitgaven uit Venetië en Spanje in het spel - bovenal de Bombergse Biblia Rabbinica van 1524-5 en de Hebreeuwse bijbeltekst in de Complutensische polyglotbijbel van 1517 - maar ook verschillende Hebreeuwse handschriften, die Andreas Masius uit Italië en Arias Montano uit Spanje had meegebracht. De belangrijkste hiervan waren manuscripten die ooit hadden toebehoord aan Alfonso da Zamora, de bekeerde rabbijn en hoogleraar Hebreeuws aan de universiteit van Alcalá de Henares, die zo'n centrale rol heeft gespeeld bij de Complutensische polyglot.¹⁸

Welke Hebreeuwse en Aramese handschriften precies in de jaren 1568-75 uit Spanje naar Antwerpen zijn gebracht is niet geheel duidelijk.¹⁹ Van de belangrijkste is het wel bekend, zoals het manuscript g-ii-8 van de bibliotheek van El Escorial en het manuscript 116 z-40 van de Universidad Complutense te Madrid.²⁰

De collationering van en confrontatie tussen bijbelteksten in Italiaanse en Spaanse handschriften komen in de Biblia Regia in inleidingen en korte verhandelingen herhaaldelijk ter sprake. Zowel Arias Montano als Franciscus Raphelengius waren zich terdege bewust van de verschillen tussen zowel gedrukte als handschriftelijke versies van de Hebreeuwse bij-

17 Zie M.V. Spottorno, ‘The Textual Significance of Spanish Polyglot Bibles’ in Sefarad, 62 (2002), 375-92, en C. Péligry, ‘La Bible en Espagne au xvi^e siècle: de la polyglotte d'Alcalá à celle d'Anvers’ in La Bible imprimée, 306-22.

18 Zie F. Perez Castro, El Manuscrito Apologético de Alfonso da Zamora, Madrid 1950.

19 Het is wel bekend welke handschriften die nu in Spaanse bibliotheken worden bewaard van of via Alfsono da Zamora of Arias Montano zijn verworven. Of Arias Montano alle handschriften van Zamora mee naar Antwerpen heeft genomen is onzeker. Montano heeft bovendien ook na zijn terugkeer uit Antwerpen Hebreeuwse manuscripten aangekocht.

20 Zie M.T. Ortega Monasterio, ‘Manuscritos Bíblicos Hebreos en Bibliothecas Españolas’ in Miscelánea de Estudios Árabes y Hebraicos, sección Hebreo 53, Granada 2004, 215-30 en met name over g-ii-8 idem, ‘Some cases in the Masorah of Spanish Manuscripts’ in Sefarad 60 (2000), 295-303. Zie ook de fraai uitgegeven recente catalogus door F.J. del Barco del Barco, Catálogo de Manuscritos Hebreos de Madrid, 3 dln., Madrid 2003-6, en het inleidend essay van M.T. Ortega Monasterio aldaar ‘Las Bibliotecas y sus Manuscritos Hebreos’, pp. 17-55. g-ii-8 is nr. 4 is de catalogus van Del Barco, 116 z-40 is nr. 22.

[p. 13]

belteksten en hun Aramese parafrasen (de targoemim), zoals duidelijk wordt uit de twee korte verhandelingen die zij beiden aan de apparatus sacer van de Biblia Regia toevoegden. Arias Montano heeft in de Hebreeuwse tekst in deel i-iv het masoretisch apparaat niet durven opnemen, nadat ook zijn voorkeur voor de vertaling van Sanctes Pagninus boven de Vulgaat was afgewezen, maar het onderwerp was te belangrijk om algeheel onbesproken te laten.²¹ Ook voor de targoem-teksten waren er echter meerdere versies in druk en in handschrift.²² Franciscus Raphelengius (Frans van Ravelinghen), Plantijns schoonzoon en toekomstige hoogleraar Hebreeuws aan de Leidse universiteit, kreeg naast zijn reeds omvangrijke werk als corrector, redacteur en bewerker van meerdere delen van de polyglotbijbel nu ook de aanzienlijke opdracht de Aramese teksten uit de edities van Bomberg en Alcalá, alsmede die uit een Italiaans en een Spaans handschrift te herzien. Nauwkeurig onderzoek naar de targoem van onder andere het boek Esther in de Biblia Regia heeft uitgewezen dat Arias Montano en Raphelengius door redactie en recensie van verscheidene edities en handschriften een nieuwe, ‘kunstmatige’ targoem hebben geproduceerd, terwijl zij juist poogden een oorspronkelijker tekst te reconstrueren.²³ Raphelengius schreef er een verhandeling over die in het apparatus sacer werd opgenomen.²⁴

Door voortreffelijk onderzoek van Alastair Hamilton weten wij dat Raphelengius zelf ook Oosterse manuscripten verzamelde.²⁵ In de Leidse Universiteitsbibliotheek ontdekte Hamilton dat twaalf handschriften (negen Arabische, drie Hebreeuwse), waarschijnlijk door de achteloosheid van bibliothecaris Daniel Heinsius, bijna vier eeuwen lang ten onrechte beschouwd zijn als pronkstukken uit de bibliotheek van Josephus Justus Scaliger. Het legaat-Scaliger dateert echter uit 1609, terwijl de manuscripten van Raphelengius werden aangekocht bij de veiling van diens boekerij in 1626.²⁶ Van de zes Hebreeuwse handschriften die voorkomen in de door Bonaventura en Abraham Elzevier gedrukte veilingcatalogus van Raphelengius, heeft Hamilton er drie in Nederlandse bibliotheken kunnen vinden, alle in Leiden.²⁷ Zij hebben zeer uiteenlopende inhoud, van bijbelteksten tot lexica tot geneeskundige verhandelingen, en zijn alle drie van buitengewone betekenis en historische waarde.

21 Zie Benedicti Ariae Montani Hispalensis De varia in Hebraicis libris lectione, ac de mazzoreth ratione atque usu in Biblia sacra Hebraice, Chaldaice, Graece & Latine..., Antwerpen 1568-1573 (hierna Biblia Regia) viii, meestal als veertiende onderdeel. Over dit traktaat zie E. Fernandez-Tejero, ‘Benedicti Ariae Montani... de mazzoreth ratione atque usu’ in E.J. Revell (ed.), viii International Congress of the International Organization for Masoretic Studies, Chicago 1988, 65-70 en M.T. Ortega-Monasterio, ‘Arias Montani List of Qere - Ketiv - Yattir Readings’ in A. Dotan (ed.), Proceedings of the Ninth Congress of the International Organization for Masoretic Studies 1989, Atlanta, GA 1992, 71-84.

22 Zie L. Díez Merino, ‘Targum Manuscripts and Critical Editions’ in D. Beattie en M. McNamara, The Aramaic Bible. Targums in their Historical Context, Sheffield 1994, 51-91, met name 80-85.

23 R. Le Déaut en B. Grossfeld, ‘The Origin and nature of the Esther Targum in the Antwerp Polyglot: exit Targum Esther iii?’ in Textus 16 (1991), 95-115 en M.H. Goshen-Gottstein, ‘The “Third Targum” on Esther and Ms. Neofiti i’ in Biblica, 56 (1975), 301-329. Over de targoem-tekst van het Hooglied in de Biblia Regia, zie A. Fontela, ‘Examen del tratamiento dado al Targum del Cantar de los Cantares en al Biblia Políglota de Amberes’ in Sefarad, 46 (1986), 49-55.

24 Variae lectiones et Annotatiunculae, quibus Thargum, id est Chaldaica paraphrasis infinitis in locis illustratur et emendatur, in Biblia Regia, viii, meestal als dertiende onderdeel.

25 Voor de Hebreeuwse handschriften zie Alastair Hamilton, ‘Franciscus Raphelengius: The Hebraist and his Manuscripts’, in De Gulden Passer, 68 (1990), 105-17. Voor de Arabische handschriften zie A. Hamilton, ‘“Nam Tirones sumus”: Franciscus Raphelengius’ Lexicon Arabico-Latinum (Leiden 1613)’, in M. de Schepper en F. de Nave (red.) Studia in Memoriam Christophori Plantini (ca. 1520-1589), Antwerpen 1989 (= De Gulden Passer, 66-7, (1988-89)), 557-89.

26 Hamilton, ‘Franciscus Raphelengius: The Hebraist and his Manuscripts’, 111-2.

27 De Hebreeuwse manuscripten in de Leidse Universiteitsbibliotheek uit het bezit van Raphelengius zijn Scal. Hebr. 2 (Cod. Or. 4719), Scal. Hebr. 8 (Cod. Or. 4725), en Scal. Hebr. 16 (Cod. Or. 4733).

[p. 14]

Moritz Steinschneider heeft hen in zijn klassieke catalogus reeds beschreven.²⁸ Het derde manuscript, bij Van der Heide in zijn aanvullingen op Steinschneider nog anoniem,²⁹ heeft Hamilton geïdentificeerd als ‘basically a copy’ van het Enchiridion expositionis vocabulorum Haruch... (Rome 1523) van Sanctes Pagninus, waaraan Raphelengius zijn eigen op- en aanmerkingen heeft toegevoegd. De voorliefde van zowel Arias Montano als Raphelengius voor het werk van de baanbrekende hebraist Pagninus is hierboven reeds genoemd.³⁰ Het mogelijke verband tussen dit handschrift en de bewerking van de Thesaurus Hebraicae Linguae van Sanctes Pagninus die Raphelengius voor het zesde deel van de Biblia Regia vervaardigde, verdient nader onderzoek.

Drie Hebreeuwse handschriften in de veilingcatalogus van Raphelengius bleven tot nog toe onvindbaar, maar zelfs de summiere catalogusbeschrijvingen laten iets van hun inhoud doorschijnen. Het zou gaan om een perkamenten machzor, een verzameling medische verhandelingen, en een manuscript dat Raphelengius wel bijzonder dierbaar moet zijn geweest. Dit laatste betreft een verzameling Hebreeuwse bijbelteksten met interlineaire vertaling, liber exercitii iuvenilis in studiis Hebraicis Ben[edicti] Ariae Montani. Als Hamilton gelijk heeft in zijn vermoeden dat het hier gaat om een geschenk van de grote Spaanse humanist aan zijn jonge Zuid-Nederlandse collega, dan is hier nog een getuigenis van de wederzijdse bewondering en innige vriendschap tussen de twee grote hebraisten van het huis Plantijn, en zou dit verdwenen oefenschrift kunnen gelden als beeld voor een doorgegeven fakkel der christelijke hebraistiek, van de oude Montano aan de jonge Raphelengius, en daarmee van het katholieke Spanje en de Spaanse Nederlanden, waar weldra de poorten voor kritische bijbelfilologie zouden sluiten, aan Leiden en de jonge Republiek, waar diezelfde bijbelstudie en de Europese kennis der Oosterse talen zouden bloeien als nooit tevoren.

De rijke verzamelingen Hebreeuwse manuscripten die ooit in Antwerpen verbleven zijn huns weegs gegaan, met Arias Montanus mee naar het Zuiden of met Raphelengius mee naar het Noorden.³¹ Zij vormen als het ware een ‘schaduwlijst’ van Antwerpse Hebreeuwse handschriften en de sporen die zij nalieten spreken boekdelen. Een volledige lijst en studie van de bijbelmanuscripten die voor de Biblia Regia zijn gebruikt zou nog belangrijke lacunes kunnen vullen in de huidige kennis van de ontstaansgeschiedenis van het

28 M. Steinschneider, Catalogus codicum hebraeorum bibliothecae academiae Lugduno-Batavae, Leiden 1858, 311-41 en 404 (Scal. 2), 349 (Scal. 8) en 378 (Scal. 16); zie ook idem, Die Hebräischen übersetzungen des Mittelalters und die Juden als Dolmetscher, Berlin 1893, passim, waar Scal. 2 (Cod. Or. 4719) herhaaldelijk wordt beschreven.

29 A. van der Heide, Hebrew Manuscripts of Leiden University Library, Leiden 1977, die de handschriften van Raphelengius nog steeds als deel van het Scaligerlegaat beschouwde.

30 Over Arias Montano en Pagninus, zie N. Fernández Marcos en E. Fernández Tejero, ‘Pagnino, Servet y Arias Montano. Avatares de una traducción Latina de la Biblia Hebrea’, in Sefarad, 63 (2003), 283-329. Over de baanbrekende Renaissance-Hebraist Sanctes Pagninus in het algemeen zie nu A. Vanderjagt, ‘Ad Fontes! The Early Humanist Concern for the Hebraica Veritas’ in M. Saebø (red.), Hebrew Bible / Old Testament. The History of Its Interpretation. Volume ii: From The Renaissance to the Enlightenment, Göttingen 2008, 185-9.

31 Volgens Hamilton kan van vier van de zes Hebreeuwse handschriften uit de bibliotheek van Raphelengius met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid gezegd worden dat zij in Antwerpen reeds in zijn bezit waren. Ook twee Syrische handschriften, gebruikt voor onder meer de nieuwtestamentische teksten van de Plantijnse polyglotbijbel, zijn via het bezit van Raphelengius in de Leidse Universiteitsbibliotheek komen te rusten: Or. 1198 en Or. 1199. Het verhaal van hun herkomst leest als de geschiedenis van het renaissance-oriëntalisme: zij zijn ooit door Guillaume Postel in Constantinopel aangekocht, en via Daniel Bomberg de oudere in Venetië bij Daniel Bomberg de jongere in Keulen terecht gekomen, vanwaaruit ze naar Antwerpen zijn gezonden om door Plantijn c.s. gebruikt te worden bij de productie van de Biblia Regia. Zie J.J. Witkam, Inventory of the Oriental Manuscripts of the Library of the University of Leiden, ii (Leiden 2007), 62-3, tevens digitaal gepubliceerd op de onschatbare website van Witkam, www.islamicmanuscripts.info.

[p. 15]

Ill. 3 Colofon van de eerste Biblia Rabbinica (Venetië: Daniel van Bomberghen 1517-1518). ‘Daniel de zoon van Cornelis van Bomberghen uit Antwerpen, vandaag woonachtig in Venetië getuigt in het klassiek Hebreeuws van zijn vroomheid en van de ontstaansgeschiedenis van zijn Hebreeuwse bijbeluitgave’.
Antwerpen, MPM, b 81(3).

meesterwerk van de meesters van de Gulden Passer. In hun uiteenlopende inhoud bieden deze manuscripten ook een microkosmos van de vele domeinen van kennis, van theologie en filologie tot medische wetenschap, waaraan de studie door christenen van Hebreeuwse teksten in het vroeg-moderne Europa heeft bijgedragen.

Zoals laurierblad, gemberwortel en citroenschil niet worden opgediend met het gerecht waarin zij op onmiskenbare wijze aanwezig blijven, zo zijn al deze handschriften na de totstandkoming van gedrukte werken waaraan zij ten grondslag lagen, met hun eigenaren uit Antwerpen vertrokken. Drie manuscripten zijn er over, als restjes onder in de pan na een groots banket. Maar ook zij verdienen, en belonen, hun beschrijving.

Hebraica in de handschriftenverzameling van het Museum Plantin-Moretus

Het handschrift m 2, Inv. 10-132 (Denucé, 218, nr. 344) bestaat uit zestien bladzijden perkament waarvan veertien in het Latijn en twee in gevocalizeerd Hebreeuws. De Hebreeuwse stukken zijn door Denucé grofweg gedateerd in de veertiende-vijftiende eeuw, maar abusievelijk beschreven als bijbelfragmenten. In feite gaat het om bladzijden uit een machzor voor de yamim nora'im, een gebedenboek voor de ‘ontzagwekkende dagen’, de twee hoogste feestdagen van het joodse jaar (rosh ha-shanah, het Joods Nieuwjaar, en yom kippur, de Grote Verzoendag). De bladzijden zijn door de tekst heen recht afgesneden en vervolgens gevouwen geweest op een wijze die sterk doet vermoeden dat zij ooit, zoals zovele membra disiecta, gediend hebben als bindvellen van een codex, wat ook de mening is van Denucé (‘provenant d'anc. rel. ou d'anc. feuillets de garde’). In tegenstelling tot de Latijnse folio's zijn deze dunne Hebreeuwse repen (meer zijn het niet) niet ‘ornées et colorées’, zoals Denucé ten onrechte vermeldde. Op de keerzijde van het eerste stuk (12v) zijn nog duidelijk negen regels te lezen die elk aanvangen met - ‘נ חלס’ - ‘vergeef toch’, de beginwoorden van traditionele selichot (smeekbeden om de vergiffenis van zonden). Op de laatste bladzijde heeft een latere hand enkele cijfers genoteerd, waaronder twee keer ‘1590’. Wanneer en vanuit welke bron deze bladen werden opgenomen in de bibliotheek aan de Vrijdagmarkt is voor-

[p. 16]

alsnog onbekend. De omstandigheden waaronder een middeleeuws Hebreeuws gebedenboek voor de belangrijkste dagen in de Joodse kalender zou zijn stukgesneden zijn mogelijk huiveringwekkend. De gedachte gaat echter tevens uit naar hem die deze verstrooide vellen als waardevol erkende, bewaarde en met soortgelijke Latijnse vellen bijeen bond.

m 341, Inv. 10-458 (Denucé, 122, nr. 159 [olim nr. 162]), is een handschrift in het Latijn met individuele Hebreeuwse woorden maar nauwelijks Hebreeuws. Strikt genomen mag het als zodanig dus niet gelden als een Hebreeuws handschrift. Denucé beschreef het correct als een ‘grammaire hébraïque, 16me siècle’, maar wist het niet de identificeren. De bovenhoek van de eerste bladzijde is afgescheurd, zodat slechts te lezen is: Prolegom [...] / Hebraeam. Deze regels (niet noodzakerlijkerwijs de titel van het werk als geheel, eerder van de inleiding alleen) luidden waarschijnlijk: Prolegomena in linguam Hebraeam.³² De grammatica is beknopt maar ook uitvoerig, overzichtelijk maar zeer gevorderd. Ze voert, na een korte inleiding over de heiligheid en ouderdom van de Hebreeuwse taal, van de beginselen van het alfabet tot behandelingen van werkwoordsvormen met zwakke radicalen, en bevat zelfs een hoofdstuk over de meteg (masoretische tekens).

Weinig christenen hebben in de zestiende eeuw het Hebreeuws beheerst tot in de masora, dat complexe redactionele en tekstkritische systeem waarmee middeleeuwse Joodse schriftgeleerden poogden de Hebreeuwse bijbeltekst tegen corruptie te vrijwaren. Tegelijkertijd waren slechts zeer weinig Joden zo in het Latijn thuis, dat zij het Hebreeuws in de taal van het Europese humanisme konden beschrijven. Het vermoeden omtrent de auteur van dit grammaticale werk richt zich dus al gauw op die relatief kleine groep die het Hebreeuws en het Latijn beide beheersten, en die een volstrekt onontbeerlijke rol hebben gespeeld in de sacra philologia van de renaissance: bekeerde Joodse geleerden. Een bekend voorbeeld in de Lage Landen is Matthias Adrianus, door Erasmus aangetrokken als docent Hebreeuws bij de oprichting van het Leuvense collegium trilingue en daarmee de eerste docent Hebreeuws in de Nederlanden.³³ Het was in samenwerking met de bekeerling Felix Pratensis (Felice da Prato) dat Daniel Bomberg zijn Venetiaanse drukkerij oprichtte en zijn eerste grote werken ter perse legde, terwijl ook zijn tweede grote corrector en medewerker, Jacob ben Chayim, zich tot het Christendom zou bekeren.³⁴ De Hebreeuwse en Aramese bijbelteksten in de eerste grote polyglotbijbel, de Complutense, vervaardigd onder leiding van kardinaal Francisco Ximenes de Cisneros, Alcalá de Henares, 1517 waren het werk van drie bekeerlingen: Alfonso da Zamora, Alfonso de Alcalá en Pablo Coronel.

Een andere bekeerling wiens bijbelfilologisch werk van enorme invloed zou zijn was de als Italiaanse Jood geboren Immanuel Tremellius. Zijn uitgave van de Syrische bijbeltekst (1569) zou door Arias Montano en zijn medewerkers gebruikt worden voor de Syrische teksteditie in het vijfde deel van de Antwerpse polyglotbijbel. Tremellius had zijn diensten persoonlijk aan Plantijn aangeboden, maar de inmiddels beroemde en beruchte Italiaan was na zijn katholieke doop protestant geworden, en had zijn bijbeleditie aan koningin Elizabeth opgedragen. Zijn medewerking aan de polyglotbijbel werd daarmee voor de

32 Deze bladzijde is in kleur gereproduceerd in Van der Heide, Hebraica Veritas, 97.

33 Over Adrianus zie meest recentelijk Vanderjagt, ‘Ad Fontes!’, 182-3, met verwijzingen naar oudere literatuur.

34 Zie Schwarzbach, ‘Les éditions de la Bible hébraïque au xvi^e siècle et la creation du texte massorétique’, 29-41 over Pratensis en 41-57 over Ben Chayim.

[p. 17]

Spaanse koning onoorbaar en voor Plantijn onverstandig.³⁵ Het is tekenend dat het Antwerpse bezoek van Tremellius ter sprake komt in de beroemde brief aan Andreas Masius uit februari 1565 waarin Plantijn voor het eerst melding maakt van zijn voornemen om een polyglotbijbel te drukken.³⁶

Nog een bekeerling met sterke banden met Plantijn was de voormalige rabbijn Johannes Isaac Levita.³⁷ Samen met zijn zoon Jacob (Stephanus) werd hij in 1546 in Marburg gedoopt door Johannes Draconites, de Duitse theoloog die zelf ook het plan voor een grote polyglotbijbel had opgevat en wiens dood in Wittenberg in 1566 het polyglot-project van Plantijn bevrijdde van een geduchte concurrent. In 1563-4 verbleef Johannes Isaac tussen aanstellingen voor Hebreeuws in Leuven en Keulen een jaar lang bij Plantijn en assisteerde hem bij zijn Hebreeuwse drukken. De Hebreeuwse grammatica van Isaac, waarvan twee drukken (1564 en 1570) bij Plantijn zouden verschijnen, was het eerste werk waarin Plantijn de letters van Bomberg gebruikte.³⁸

Het handschrift 341 vertoont veel overeenkomsten met de gedrukte grammatica van Johannes Isaac, zoals de volgorde van behandelde lexicale, grammaticale en syntactische onderdelen van het Hebreeuws. Of hier sprake is van een handschrift van een onuitgegeven grammatica, dan wel een transcriptie van een gedrukte, gebaseerd op of uit het milieu van Johannes Isaac, is echter een vraag die vooralsnog onbeantwoord lijkt te moeten blijven. Het spoor schijnt hier dood te lopen.

Een aantekening aan de binnenkant van de boekband verraadt nochtans dat het eens het bezit was van Antwerpenaar Johannes Gruterus (Janus Gruter / de Gruytere).³⁹ Deze grote humanist en Zuid-Nederlandse vluchteling studeerde en werkte aan enkele van de belangrijkste humanistische centra van Noord-Europa (Cambridge, Leiden, Wittenberg en Heidelberg), en sloeg uitnodigingen voor leerstoelen van Kopenhagen tot Padua af. Hij werd reeds door zijn tijdgenoten geroemd als neo-Latijns dichter, criticus, oudheidkundige, jurist, bloemlezer, hoogleraar geschiedenis en bibliothecaris te Heidelberg, doch geenszins als hebraïcus. Over zijn liefde voor taal en bekwaamheid als filoloog bestaat geen enkele twijfel. Enkelen der grootste geleerden en filologen van zijn tijd, zoals Justus Lipsius, Josephus Justus Scaliger en Isaac Casaubonus (het ‘triumviraat’ van de Republiek der Letteren) behoorden tot zijn leermeesters en zijn vrienden. Zijn album amicorum suggereert wat zijn

35 Onlangs verscheen K. Austin, From Judaism to Calvinism: the life and Writings of Immanuel Tremellius, Aldershot 2007, dat de contacten tussen Tremellius en Plantijn bespeekt op pp. 131-2, en R.J Wilkinson, ‘Immanuel Tremellius’ 1569 edition of the Syriac New Testament', in Journal of Ecclesiastical History, 58 (2007), 9-25. Zie nog altijd ook W. Becker, Immanuel Tremellius: ein Proselyten-Leben in Zeitalter der Reformation, Leipzig 1887 en 1891.

36 M. Rooses, Correspondance de Christophe Plantin, iii (Antwerpen 1911), 1-4, nr. 333.

37 Over deze Johannes Isaac en zijn zoon Stephan, zie E. Carlebach, Divided Souls. Converts from Judaism in Germany, 1500-1750, New Haven 2001, passim. Over zijn samenwerking met Plantijn zie L. Voet, The Golden Compasses, i, 367, en Idem, The Plantin Press, iii, 1246-9. Men moet hem niet verwarren met de vroegzestiende eeuwse Joodse grammaticus Elias Levita, die in Venetië samenwerkte met Daniel Bomberg en bij wiens Meturgeman Johannes Isaac een inleiding zou schrijven.

38 Van der Heide, Hebraica Veritas, 123 en 211. Het exemplaar van de vijfde editie (1570) van deze grammatica uit de nalatenschap van Josephus Justus Scaliger, (Universiteitsbibliotheek Leiden, 873 c 13) biedt in zijn uitvoerige annotaties - sommige zeer kritisch - een veelzeggend beeld van de receptie van dit werk in de christelijke Republiek der Letteren.

39 Voor deze Janus Gruter (Antwerpen 1560-Heidelberg 1627), zie J. De Landtsheer, D. Sacré en C. Coppens (red.) Justus Lipsius (1547-1606). Een Geleerde en zijn Europese Netwerk, Leuven 2006, 404-15 met de recente bibliografie, en oudere literatuur in A. Gerlo en H. Vervliet, Bibliographie de l'humanisme des anciens Pays-Bas, Brussel 1972), 354 en M. de Schepper m.m.v. C. Heesakkers, Bibliographie de l'humanisme des anciens Pays-Bas - supplément (1970-1985), Brussel 1988, 258.

[p. 18]

Ill. 4 Een Hebreeuws membrum disiectum uit een gebedenboek voor het Joods Nieuwjaar en de Grote Verzoendag. Tegen de achtergrond geïllustreerde membra disiecta in het Latijn waarmee de Hebreeuwse zijn samengebonden.
Antwerpen, MPM, m2, inv. 10-132, Denucé, MPM Catalogus der Handschriften, nr. 344

correspondentie vanuit Heidelberg bewijst: deelname aan een illuster netwerk van humanisten verspreid over heel Europa, en met name uit zowel de Zuidelijke als de Noordelijke Nederlanden.⁴⁰ Zijn taalkundige interesse strekte zich ook uit voorbij het Latijn en Grieks. Gruterus had in zijn magnum opus, de Inscriptiones antiquae totius Orbis Romani (Heidelberg 1602), een kolossale uitgave van antieke inscripties, reeds een interesse voor het Gotisch aan de dag gelegd.⁴¹

Aanwijzingen omtrent zijn interesse voor en bekendheid met het Hebreeuws of andere verwante Oosterse talen zijn schaars, maar wel te vinden. De acht Hebreeuwse inscripties in zijn album amicorum, onder andere van Raphelengius en Marnix van St. Aldegonde, getuigen van de geleerdheid van de schrijver, niet noodzakelijkerwijs van Gruterus zelf. Geen van de leraars in zijn jongensjaren in de grote gemeenschap van Nederlandse ballingen te Norwich (1567-1577) noch zijn leermeesters in Cambridge (Gruterus was van juni 1577 tot c. april 1580 ingeschreven in Gonville and Caius College) doceerden Hebreeuws.⁴² Gruterus heeft echter wel in zijn Leidse studententijd hetzelfde huis bewoond als de eerste

40 Voor een gedetailleerde beschrijving van het album amicorum van Janus Gruter, zie C. Heesakkers, ‘Das Stammbuch des Janus Gruterus’ in Bibliothek und Wissenschaft, 21 (1987), 68-113.

41 Zie T. van Hal, ‘Moedertalen & taalmoeders’ Methodologie, epistemologie en ideologie van het taalvergelijkend onderzoek in de renaissance, met bijzondere aandacht voor de bijdrage van de humanisten uit de Lage Landen, Leuven 2008, 73. Dit grote werk van Gruterus moet echter beschouwd worden als een co-productie van Gruterus en Josephus Justus Scaliger, wiens bijdrage daaraan op zijn beurt veel verschuldigd was aan het eerdere werk van Martinus Smetius. Zie A. Grafton, ‘J.J. Scaliger's Indices to J. Gruter's Inscriptiones antiquae: a note on Leiden University Library MS Scal. 11,’ in Lias, 2 (1975), 109-113.

42 Zie L. Forster, Janus Gruter's English Years. Studies in the continuity of Dutch literature in exile in Elizabethan England, Leiden-Londen 1967, 40-45.

[p. 19]

docent Hebreeuws, Hermannus Renecherus (Reinecher).⁴³ Deze staat echter niet zozeer bekend om het vertoon van zijn Hebreeuwse geleerdheid aan zijn studenten, als wel van zijn ontblote onderlichaam aan zijn hospita. Verder zijn er aanwijzingen uit de correspondentie, bijvoorbeeld een brief uit 1613 aan Gruterus van Isaac Casaubonus vanuit Londen, waarin de grote hugenootse humanist de Antwerpse balling belooft enkele Hebreeuwse inscripties op te sturen.⁴⁴ Bovendien was Gruterus in vriendschap verbonden met enkele van de grootste hebraisten en oriëntalisten van zijn tijd, zoals Franciscus Raphelengius en Thomas Erpenius. Zij correspondeerden, bezochten elkaar en getuigden van veel interesse in elkaars werk. Gerardus Johannes Vossius verhaalt in zijn Oratio in obitum Thomae Erpenii hoe Erpenius op een ‘grand tour’ door Europa een tijdlang Gruterus te Heidelberg heeft bezocht.⁴⁵ Het was daar in de Bibliotheca Palatina, waar Gruterus bibliothecaris was, dat Erpenius twee Arabische handschriften kopieerde die hem van groot nut zouden zijn.⁴⁶ In Gruterus' befaamde bibliotheek te Heidelberg berustte ook nog een exemplaar van de Koran, dat hem dierbaar schijnt te zijn geweest.⁴⁷ De Palatijnse bibliothecaris deelde de Arabische interesse van zijn Hollandse gast. Niemand in die dagen leerde Arabisch voordat hij eerst Hebreeuws kende. Ook bij Gruterus' hooggeleerde vrienden Raphelengius, Erpenius en Scaliger was de ontluikende arabistiek voortgevloeid uit de hebraistiek, en het ligt voor de hand dat ook zijn interesse in de Koran langs deze weg is gewekt. De duidelijkste aanwijzing is echter de uitvoerige Hebreeuwse grammatica die nu bekend is als het handschrift m 341 in het Museum Plantin-Moretus, al was Gruterus zelf niet de schrijver of kopiist van dit handschrift.⁴⁸

De eruditio trilinguis, dat prachtige erasmiaanse en bijbelhumanistische ideaal waarop het Leuvense drietalencollege werd gesticht, wordt door moderne historici nogal eens bagatellizeerd als een utopie waaraan op enkelingen na zeer weinig humanisten daadwerkelijk inhoud gaven.⁴⁹ Het onderzoek naar de vroeg-moderne christelijke hebraistiek richt zich begrijpelijkerwijs op die geleerden wiens roem mede op hun baanbrekend werk in het Hebreeuws gegrond is. Een blinde vlek in de huidige historiografie van het zestiende-eeuwse humanisme en de hebraistiek wordt daardoor gevormd door die geleerden die wel degelijk voldoende bekendheid met het Hebreeuwse bezaten om teksten te lezen, maar die om welke reden dan ook, zich niet hoofdzakelijk daarop hebben gericht. Een goed voorbeeld is Josephus Justus Scaliger. Bij zijn leven al geroemd als de grootste geleerde van zijn tijd, is Scaliger met name om zijn werk in de chronologie en de Griekse en Latijnse filologie bekend. Maar zoals Anthony Grafton in zijn (te verschijnen) openingslezing van de Antwerpse conferentie ‘The Jewish Book in a Christian world’ duidelijk maakte, was Scaligers kennis van de joodse literatuur van enorme omvang en overtrof zijn bekwaamheid in het

43 Zie H.J. Witkam, De dagelijkse zaken van de Leidse Universiteit van 1581 tot 1596, ii (Leiden 1971), 136.

44 Th. J. van Almeloveen (ed.), Isaaci Casauboni epistolae..., Rotterdam 1709, 517, nr. 859.

45 Zie Gerardi Joannis Vossii Opera in sex tomos divisa, Amsterdam 1695-1701, iv (1699), ‘Opuscula Varii Argumenti’, 86. Gruterus is gestorven met een brief van Vossius in zijn hand, waarin hem zijn benoeming tot de leerstoel geschiedenis in Groningen werd bericht.

46 Zie A. Hamilton, William Bedwell the Arabist 1563-1632, Leiden 1985, 37-8.

47 Zie Forster, Janus Gruter's English Years, 142 n. 3.

48 Het schrift vertoont enige overeenkomsten, maar is zeker niet identiek aan dat van Gruterus. Een voorbeeld van zijn hand vindt men in C. Heesakkers, Een netwerk aan de basis van de Leidse universiteit: het album amicorum van Janus Dousa. Facsimile-uitgave van hs. Leiden UB, bpl 1406 met inleiding, transcriptie, vert. en toelichting, Leiden 2000, f. 118r-9r.

49 Zie J.C.H. Lebram, ‘Hebräische Studien zwischen Ideal und Wirklichkeit an der Universität Leiden in den Jahren 1575-1619’, in Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis, 56/1 (1975), 317-57.

[p. 20]

Hebreeuws die van al zijn Leidse collega's.⁵⁰ Een ander treffend voorbeeld is Scaligers meesterpupil, Hugo Grotius, niet bekend als hebraicus, maar in wiens werk kennis van en toegang tot Joodse bronnen een niet te versmaden rol heeft gespeeld.⁵¹ Een derde tijdgenoot en kennis van Gruterus, de grote Graecus en Bruggeling Bonaventura Vulcanius, bezat een degelijke kennis van het Hebreeuws, zonder dat hij daar in zijn wetenschappelijke oeuvre manifest gebruik van heeft gemaakt.⁵²

Het handschrift m 341 vult dus niet alleen een lacune in het wetenschappelijke profiel van Janus Gruterus, het is tevens een aanwijzing te meer dat ook onder die humanisten die niet om hun Hebreeuwse filologie bekend zijn, de kennis van het Hebreeuws wijder verspreid was dan meestal wordt aangenomen en dat de traditie van drietalige geleerdheid in de Nederlanden omvattender was dan doorgaans wordt aangenomen.

Tot zover de externe geschiedenis van het handschrift. Laten we nu terugkeren naar de inhoud. De eerste woorden van de inleiding van het handschrift luiden: ‘Hanc linguam omnium antiquissimam esse...’ (Dit is de oudste van alle talen...). In het vijfde deel van de Plantijnse polyglotbijbel gebruikt Guy le Fèvre de la Boderie dezelfde zinswending: ‘Hanc sanctam Hebraeorum linguam omnium esse antiquissimam...’, maar die formulering, alsook het idee erachter, zijn te algemeen om met zekerheid een direct verband te kunnen leggen tussen de hebraisten van de Biblia Regia en dit handschrift.⁵³

Na vergelijking met vele tientallen Hebreeuwse grammatica's uit de zestiende eeuw is het volgens de auteur dezes nu mogelijk de Hebreeuwse grammatica van Gruterus met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid te identificeren als een niet-identiek afschrift van de Rudimenta Hebraicae Linguae van Antoine Rodolphe Chevallier (1523-1572).⁵⁴ De inhoud en indeling der hoofdstukken en de formulering van hun titels vertoont nog veel meer overeenkomsten met deze dan met de grammatica van Johannes Isaac, hij is er zelfs vrijwel identiek aan, al is de volgorde ervan lichtjes afwijkend.

Chevallier, Normandiër van geboorte, had bij François Vatable aan het Collège de France gestudeerd en doceerde achtereenvolgens in Cambridge, Straatsburg, Genève en weer Cambridge. In Cambridge was hij assistent bij de voornoemde Tremellius, woonde bij hem in en trouwde ook zijn stiefdochter. Later zou hij er zelf als koninklijk hoogleraar Hebreeuws (1569-1572) terugkeren. Tot zijn vele illustere studenten in Cambridge behoorde de Vlaming Johannes Drusius sr., toekomstig docent Hebreeuws in Oxford en hoogleraar in Leiden en Franeker. De Rudimenta Hebraicae Linguae van Chevallier, die veel meer dan louter rudi-

50 Zie ook A. Grafton. ‘Joseph Scaliger et l'histoire du judaïsme hellénistique’ in: C. Grell - F. Laplanche (ed.), La République des Letters et l'Histoire du Judaisme Antique xvi-xviii siècles, Parijs 1992, 51-63.

51 Zie E. Rabbie, ‘Grotius and Judaism,’ in H. Nellen - E. Rabbie (red.), Hugo Grotius, theologian: essays in honour of G.H.M. Posthumus Meyjes, Leiden 1994, 99-120. Voor zijn kennis van post-bijbelse joodse literatuur heeft Grotius waarschijnlijk veel gebruik gemaakt van tweetalige edities. Zie H. Nellen, Hugo de Groot. Een leven in strijd om de vrede 1583-1645, Amsterdam 2007, 512-3. Voor de rol van zijn lectuur van deze bronnen in zijn juridisch en exegetische werk doet dit echter niets af.

52 Zie T. Dunkelgrün, ‘Bonaventura Vulcanius and Oriental scholarship’, in H. Cazes (ed.), Bonaventura Vulcanius: a humanist beyond borders, Leiden [te verschijnen].

53 In zijn voorwoord tot de lezer bij zijn Latijnse vertaling van de Syrische tekst van het Nieuwe Testament: ‘Ad sacrarum linguarum studiosum lectorem, Guidonis Fabritii Boderiani natione Galli, in Novi Testamenti Syriaci Latinam interpretationem, praefatio’, Biblia Regia, v, [7].

54 Zie G. Lloyd Jones, ‘Chevallier, Anthony Rudolph (1523-1572)’, Oxford Dictionary of National Biography, Oxford 2004, http://www.oxforddnb.com/view/article/5254. Men moet Chevalier niet verwarren met een andere grote hebraïst uit de zestiende eeuw, Pierre Chevallier.

[p. 21]

menten bevatte, bleek een zeer populaire grammatica die in de tweede helft van de zestiende eeuw talrijke herdrukken beleefde, vaak met een speciaal daarvoor geschreven Hebreeuws voorwoord van zijn schoonvader Immanuel Tremellius.⁵⁵ Ook Chevallier bereidde tegen het eind van zijn leven een grote polyglotbijbel voor en was volgens Jacques-Auguste de Thou tot en met het boek Josua gevorderd toen hij in 1572 overleed, zodat Plantijn meteen bevrijd was van zijn tweede grote concurrent.⁵⁶

Gruterus studeerde, zoals reeds vermeld, in 1577-80 te Cambridge en al was Chevallier toen reeds overleden, zoon Immanuel Chevallier, naar grootvader Tremellius vernoemd, was als docent Hebreeuws aan het Corpus Christi College in zijn vaders en grootvaders voetsporen getreden. Peter Weijnootz, een andere Nederlandse ballingszoon uit Norwich, was een jaargenoot van Gruter in Cambridge en aan Corpus Christi College ingeschreven. Gruter heeft Weijnootz vrijwel zeker gekend, en zou via hem met gemak Immanuel Chevallier hebben kunnen ontmoet, als is dat voorlopig niet met zekerheid aan te wijzen.⁵⁷

Ook van dit handschrift zijn de datum van opname in de Plantijnse bibliotheek, alsmede de omwegen waarlangs het naar Antwerpen kwam, vooralsnog onbekend. Gruterus' persoonlijke bibliotheek deelde het lot van de Bibliotheca Palatina bij de val van het protestantse Heidelberg in 1622 en werd deels als oorlogsbuit meegenomen naar München en Rome, deels verwoest. Zijn manuscripten werden naar het schijnt grotendeels gestolen door ene Suffridus Sixtinus, in wiens Amsterdamse bibliotheek J.F. Gronovius ze in 1635 nog heeft gezien.⁵⁸ Dit moet de handschriftenverzameling zijn die onderdeel zou worden van de bibliotheek van Joannes Six en als zodanig in 1706 werd geveild.⁵⁹ Tevergeefs doorzoekt men de veilingcatalogus naar een Hebreeuwse grammatica.

Zoals de nazaten van protestantse vluchtelingen uit de Zuidelijke Nederlanden nog te vinden zijn in alle hoeken van de protestantse wereld, zo berusten vandaag de scherven van Gruterus' illustere boekbezit in een diaspora van bibliotheken. Toen Gruterus drie jaar na de inname van Heidelberg en kort voor zijn dood nog eenmaal terugkeerde, riep het aanzicht van de vuilnisbelt van besmeurde losse bladen en onvolledige folianten waar eens zijn door heel de Republiek der Letteren geroemde bibliotheek stond, zulk een treurnis op, dat het ‘tranen uit een steen’ kon onttrekken.⁶⁰ Het zou hem getroost hebben te weten dat een klein handschrift, als een oude zalm tegen de stroming van de Schelde op, de weg terug heeft

55 Zie S. García-Jalón de la Lama - M. Veiga Díaz, Repertorio de gramáticas hebreas impresas en Europa en el siglo xvi. Autores, obras y ediciones, Helmantica 51, Salamanca 2000, 574-6 waar tussen 1560 en 1592 zes verschillende edities worden vermeld.

56 Zie M. Rooses, Christophe Plantin Imprimeur Anversois, Antwerpen 1896², 115.

57 Zie Austin, From Judaism to Calvinism, 55-6. Forsters bronnen zwijgen over enig contact met Chevalier. Gruterus' leermeester in Norwich, Matthias de Rycke, was de executeur van het testament van Joos de Ram, de stiefvader van Weijnootz. Zie Forster, Janus Gruter's English Years, 41. Gruterus' album amicorum bevat geen inscripties uit zijn tijd in Cambridge.

58 J.-U. Fechner, ‘The Fate of Gruter's Books’, opgenomen als Appendix v in Forster, Janus Gruter's English Years, 141-145. Zie ook Idem, ‘Das Schicksal einer Heidelberger Professorenbibliothek: Jan Gruters Sammlung und ihr Verbleib’, in Heidelberger Jahrbücher, 11 (1967), 98-117.

59 Aldus Heesakkers, ‘Das Stammbuch des Janus Gruterus’, 68-9. De veilingcatalogus wordt in een uniek exemplaar bewaard in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag: Catalogus Instructissimae Bibliothecae Nobilissimi & Amplissimi domini do. Joannis Six, P.M. Qui Continet Omnis Generis Facultatum & Linguarum Exquisitissimos Libros [...] Ut & Aliquot Manuscripta Jani Gruteri & Aliorum Qui publica auctione distrahentur in aedibus defuncti, op de Heere-Gracht by den Amstel op dingsdag den 13 april 1706. Een inventaris en summiere beschrijving van de handschriften van Gruter brvindt zich op pp. 107-12. Deze lijst bevat wel een middeleeuws manuscript met o.a. de Latijnse vertaling van Hebreeuwse namen en een Italiaanse Vita Jesu met Arabische kanttekeningen.

60 Fechner, ‘The Fate of Gruter's Books’, 143.

[p. 22]

gevonden naar zijn geboortestad. En zo blijft het handschrift m 341 een intrigerende voetnoot bij de geschiedenis van de vroeg-moderne hebraïstiek in Antwerpen.

Naast de Hebreeuwse membra disiecta en de grammatica uit het bezit van Janus Gruter, bewaart het Museum Plantin-Moretus ook een handschrift dat volledig in het Hebreeuws is geschreven. In strikte zin is dit dus het enige Hebreeuwse manuscript van de Plantijnse bibliotheek. Het heeft wel een nummer in de catalogus van Denucé (nr. 372), maar geen nieuw manuscript-plaatskenmerk. Het is als katern gebonden in een convoluut met een ander, gedrukt Hebreeuws werk en heeft het plaatskenmerk b 1853. Het Hebreeuws van rechts naar links lezend is het handschrift het tweede element in de convoluut. Het zou beschreven kunnen worden als b 1853 (2). Het manuscript bestaat uit 29 bladen aan beide kanten beschreven papier, in een Ashkenazisch handschrift. De maat van het papier is identiek aan dat van het gedrukte werk (190 × 146 mm), maar heeft een ander watermerk. Denucé beschreef het als ‘Texte philosophique (?), 16me siècle’⁶¹, met vraagteken, zonder titel, plaats, datum, auteur of kopiist. Het heeft inderdaad geen colofon waarin een auteur, een datum of een plaats vermeld staan.⁶² Sine loco, sine autore, sine dato. Ook het spoor van dit handschrift lijkt dood te lopen.

Maar het manuscript heeft wel degelijk een titel, die Denucé niet noemde, wellicht omdat het cursieve Ashkenazische Hebreeuws niet gemakkelijk te lezen is. Enige vertrouwdheid met Hebreeuwse paleografie laat toch de volgende titel bovenaan 1r ontcijferen:

השודקה הנומתה רפסל תומר תומדקה
(haqdamot ramot le-sefer ha-temunah ha-qedoshah)

Deze titel zou in het Nederlands kunnen luiden: ‘Verheven Inleidingen op het Boek (sefer) van het Heilige Beeld (temunah)’.⁶³ Het schijnt een verhandeling te zijn over de geheimen van de vormen van het Hebreeuwse alfabet, de letters waaruit de heilige naam is opgemaakt.

Er bestaat een anoniem middeleeuws kabbalistisch werk uit de dertiende eeuw met de titel Sefer (Ha-)Temunah. Het werd toegeschreven aan Nechunia ben Haqana en Rabbi Ismaël, een rabbi en een hoge priester uit het begin van de christelijke jaartelling, maar ontstond waarschijnlijk rond 1270 ofwel in een kring van Catalaanse Joodse mystici die bekend staat als de School van Gerona, ofwel onder Joodse mystici in het Byzantijnse Rijk. In deze Sefer Temunah wordt een leer van zeven kosmische cycli (shmittot) uiteengezet door middel van een commentaar op de vorm van de letters van het Hebreeuwse alfabet en hun verhouding tot de heilige en onuitspreekbare naam van God.⁶⁴ Daar heel de Hebreeuwse

61 Denucé, Catalogus der handschriften, 227.

62 Het is niet uitgesloten dat de naam van de kopiist van dit manuscript alsnog wordt ontsloten. De namen van kopiisten zijn in Hebreeuwse hanschriften soms op vernuftige en cryptische wijze verhuld. Zie M. Beit-Arié, ‘How Scribes Disclosed their Names in Hebrew Manuscripts’ in I.E. Zwiep (ed.), Omnia in Eo: studies on Jewish books and libraries in honour of Adri Offenberg celebrating the 125th anniversary of the Bibliotheca Rosenthaliana in Amsterdam, Studia Rosenthaliana 38/9, Leuven 2006, 144-157.

63 Voor de transliteratie van het Hebreeuws is hier het gebruik van de Encyclopedia Judaica gevolgd.

64 Zie E. Gottlieb, ‘Temunah, The Book of’ in Encyclopaedia Judaica, xix (Detroit 2007²), 635-6 en M. Idel, ‘Kanah and Peliyah, Books of’ ibid., 759; zie ook G. Scholem, ‘La Signification de la Loi dans la Mystique Juive’ dat in twee delen verscheen in Diogène, 14 (April 1956), 45-60 en Diogène 15 (July 1956), 76-114, name 102-114. Zie ook G. Scholem, De Kabbalah van Sefer Temunah en Abraham Abulafia (in het Hebreeuws) uitgegeven door J. Ben-Shlomo, Jeruzalem 1965, en N. Séd, ‘Le Sefer Ha-Temunah et la Doctrine des Cycles Cosmiques’, in Revue des Études Juives, 126 (1967), 399-415; zie ook de Engelse vertaling door A. Arkush van Scholems standaardwerk, Origins of the Kabbalah, Princeton 1987; het origineel verscheen in Berlijn in 1962 als Ursprung und Anfänge der Kabbala, hoofdstuk 6.

[p. 23]

Bijbel besloten ligt in de letters van het Hebreeuwse alfabet, vormen volgens deze leer die letters tezamen de vorm van Zijn gelaat. Het lezen van de Hebreeuwse bijbel, in deze mystieke zin, is het zien van Gods aangezicht.

De Sefer Temunah ontving uiteenlopende receptie in zowel Joodse als christelijke kringen. De invloed ervan op de beroemde Zohar scheen ooit buiten kijf, maar wordt nu voor onmogelijk gehouden. De precieze datering en herkomst ervan zijn nog altijd onzeker. Gerschom Scholem, de grondlegger van het moderne historische onderzoek naar de geschiedenis van de Kabbalah, was lang van mening dat het eerder geschreven was dan de Zohar en gesitueerd moest worden in Gerona rond 1250. Zijn studenten Moshe Idel en Efraim Gottlieb hebben hem aan het eind van zijn leven ervan kunnen overtuigen dat het juist later dan de Zohar gedateerd moet worden, en wel rond 1300, en wellicht een Byzantijnse oorsprong heeft.⁶⁵ De Sefer Temunah behoorde tevens tot de vroegste kabbalistische teksten waarvoor christelijke geleerden zich interesseerden en is daarmee een hoeksteen van de christelijke Kabbalah. De Libellus de litteris Hebraicis (1517) van Egidio da Viterbo is er een bewerking van.⁶⁶ Dit boek van Viterbo werd op zijn beurt hoog geprezen door de christelijke kabbalist Petrus Galatinus in zijn invloedrijke werk De Arcanis Catholicae Veritatis, Ortona a Mare 1518, waaraan het volgens F. Secret zijn bekendheid dankt.⁶⁷

Er zijn grote inhoudelijke en stilistische overeenkomsten tussen het Antwerpse handschrift haqdamot ramot le-sefer ha-temunah ha-qedoshah en de Sefer Temunah. Beide zijn verhandelingen over de geheimen van de vormen van de letters van het Hebreeuwse alfabet en hun verhouding tot de onuitspreekbare naam van God en beide bevatten vergelijkbaar terminologie en kabbalistisch vocabulair. Hel handschrift verdient nader (externpaleografisch en intern-historisch) onderzoek, maar vooralsnog lijkt het zeer aannemelijk dat het Antwerpse manuscript een inleiding of commentaar is op de Sefer Temunah.

Zonder colofon of externe informatie blijven er nog altijd veel vragen onbeantwoord: of het Antwerpse handschrift een zestiende-eeuwse tekst is, danwel een zestiende-eeuwse kopie van een ouder origineel; of dat origineel dan ook van Ashkenazische oorsprong was of niet; de identiteit van de auteur en van de kopiist (ongeacht of die samenvallen), en natuurlijk wanneer en waarvandaan het handschrift naar Antwerpen kwam.

De editio princeps van de Sefer Temunah dateert vermoedelijk uit 1549 (er is geen enkel nog bestaand exemplaar) en werd gedrukt te Krakau, hetgeen een terminus post quem zou opleveren voor de bekendheid ervan in de Ashkenazische (Midden- en Oost-Europese) wereld waar men, gezien het cursieve handschrift, de herkomst van de kopiist van dit handschrift moet zoeken. Door handelsverkeer tussen Midden-Europa en de Mediterrane wereld zou deze datum echter ook enkele decennia eerder kunnen vallen.

65 Zie de inleiding van R.J.Z. Werblowsky bij Scholem, Origins of the Kabbalah, xiv, en de bespreking daarvan door P. Schäfer in Numen, 36/1 (1989), 131-5.

66 Zie de becommentarieerde uitgave door F. Secret: Egidio da Viterbo, Scechina e Libellus de Litteris Hebraicis, Edizione Nazionale dei Classici del Pensiere Italiano, Serie ii, dln. x en xi, Rome 1959. Viterbo bezat twee verschillende exemplaren van het Sefer Temuna, beiden ook met verschillende commentaren. Zie de boekenlijst van Viterbo, uitgegeven naar het handschrift Nr. 3074 van het fonds grec in de Bibliothèque nationale in Parijs: C. Astruc - J. Monfrin, ‘Livres Latins et Hebreux du Cardinal Gilles de Viterbe’ in Bibliothèque d'Humanisme et Renaissance, 23 (1961), 551.

67 Zie F. Secret, ‘Pedro Ciruelo: Critique de la Kabbale et de son usage par les Chrétiens’ in Sefarad, 19 (1959), 56, n. 2.

[p. 24]

Ill. 5 Rechts de laatste bladzijde van de Baqashat Ha-Penini, als appendix toegevoegd aan de Bechinat ‘Olam van Jedaiah Ha-Penini ben Abraham Bedersi (Praag 1598); links de eerste bladzijde van het Hebreeuws manuscript ‘haqdamot ramot lesefer hatemunah haqedoshah’ waarmee het is samengebonden.
Antwerpen, MPM, b 1853. Denucé, Catalogus der Handschriften, nr. 372.

De aanwezigheid van kabbalistische teksten en belangstelling in de kring van Plantijn en de filologen die met hem samenwerkten aan de Antwerpse polyglotbijbel was al sinds het verschijnen ervan duidelijk voor wie er oog voor had, zoals de katholieke censoren. De achtergrondrol van Guillaume Postel, orientalist en christelijk kabbalist van de eerste rang, is onder meer uit zijn bewaarde correspondentie met Plantijn zelf bekend. Ook menig lemma in het Syrisch-Aramese lexicon van de student van Postel, Guy le Fèvre de la Boderie, in het zesde deel van de Biblia Regia wordt mede in het licht van kabbalistische teksten geillustreerd.⁶⁸ Sinds de uitvoerig geannoteerde brievenuitgave van Andreas Masius door Max Lossen heeft de rol van de christelijke Kabbalah in het polyglotproject meer perspectief.⁶⁹ Het verband tussen de Syrische en Aramese taalkunde en de christelijke Kabbalah, met name bij Masius en Boderianus, die beiden aan de Antwerpse polyglotbijbel meewerkten, heeft onlangs vernieuwde en uitgebreide wetenschappelijke aandacht gekregen.⁷⁰ Het verband tussen de Sefer Temunah en de Biblia Regia kan hierin liggen, dat de grondlegger van de Syrische filologie in de Renaissance, Teseo Ambrogio degli Albonesi, zijn werk mede naar de Libellus de litteris hebraicis van Egidio da Viterbo modelleerde, dat zoals reeds

68 ‘Dictionarium Syro-Chaldaicum, Guidone Fabricio Boderiano collectore et auctore’ in Biblia Regia, vi, meestal als vierde onderdeel.

69 M. Lossen (ed.), Briefe von Andreas Masius und seinen Freunden, 1538 bis 1573, Leipzig 1886.

70 Zie R.J. Wilkinson, Orientalism, Aramaic and Kabbalah in the Catholic reformation: the first printing of the Syriac New Testament, Leiden 2007 en Idem, The Kabbalistic scholars of the Antwerp Polyglot Bible, Leiden 2007.

[p. 25]

Ill. 6 Twee bladzijden uit het kabbalistische handschrift ‘haqdamot ramot le-sefer hatemunah haqedoshah’. Antwerpen, MPM, b 1853. Denucé, Catalogus der Handschriften, nr. 372.

opgemerkt op zijn beurt een bewerking van het Sefer Temunah was. Zowel Masius als Boderianus bezaten zelf talrijke kabbalistische manuscripten, maar er zijn geen aanwijzingen dat ook dit Antwerpse manuscript uit hun persoonlijke verzameling stamt.

Ten slotte enkele woorden over de gedrukte tekst waarmee het handschrift gebonden is, wat ook een interessante en tot nog toe volstrekt onbekende verwantschap met de Antwerpse polyglotbijbel oplevert. De beschrijving ervan bij Denucé komt exact overeen met een aantekening in potlood op het schutblad: ‘Bechinat Olam ou Habbadreshi (appreciation du monde), par Juda Happenini-Bedraschi. Porté a l'imprimerie par Salomon fils de Josué. Prague 1598.’⁷¹ Het gaat inderdaad om de Bechinat 'Olam,⁷² niet van ‘Juda Happenini-Bedraschi’, maar van de Provençaalse wijsgeer en dichter Jedaiah Ha-Penini (c. 1285-c. 1340) uit Béziers (in het Hebreeuws: Bedersi), zoon van Abraham Bedersi. Jedaiah was als dichter ook bekend onder zijn Provençaalse naam En Bonet Abram. Zijn Bechinat 'Olam was een zeer populair-filosofisch werk.⁷³ Dit blijkt niet alleen uit de vele bewaard gebleven manuscripten, maar ook uit het feit dat twee incunabel-edities ervan zijn gedrukt (in Mantua door Estellina Conat in 1574 en in Soncino door Josua Salomon ben Israel Nathan Soncino

71 Denucé, Catalogus der Handschriften, 227.

72 Inderdaad zoiets als ‘apprecation du monde’. De Franse vertaling door Philippe d'Aquin luidt L'Examen du Monde, Parijs 1629. Een Nederlandse vertaling door L. Borstel heet Bespiegelingen over de wereld, 's Gravenhage, 5615 = 1855.

73 Zie C. Sirat, A History of Jewish Philosophy in the Middle Ages, Cambridge 1985, 273-7.

[p. 26]

in 1584), een incunabelvertaling in het Latijn (in Rome door Eucharisius Silber in 1499),⁷⁴ en dat deze uitgave uit 1598 al de elfde was.

Onder Jedaiah's talrijke werken is er ook het gedicht Baqashat Ha-Memin, ‘het gebed der M-en’, dat bestaat uit bijna duizend woorden die elk met de Hebreeuwse letter mem beginnen en de Baqashat Ha-Lamedin, ‘het gebed der L-en’ (soms aan zijn vader Abraham toegeschreven), waarin alleen letters uit het Hebreeuwse alfabet tot en met de letter lamed worden gebruikt. Deze zijn hier het vermelden waard, omdat beide gedichten werden opgenomen door Benito Arias Montano in de inleidende teksten tot het eerste deel van de Biblia Regia, waar onder de titel Doctorum virorum carmina encomiastica niet alleen gedichten door Arias Montano zelf en Guy le Fèvre de la Boderie, of lofdichten op de Antwerpse polyglotbijbel door andere tijdgenoten zijn opgenomen, maar tevens deze twee gedichten van de middeleeuwse joodse wijsgeer.⁷⁵

Dit ‘gebed der M-en’ is vaak ook gedrukt als bijlage bij de Bechinat 'Olam, het eerst in Ferrara (1551), vervolgens in Mantua (1556), en daarna in Praag (1598). Arias Montano vertelt in zijn openingsgedicht van de Doctorum virorum carmina encomiastica dat hij er in Rome een exemplaar van vond. Daar hij in 1562 werd aangewezen als lid van de Spaanse concilie-delegatie, heeft hij mogelijk ofwel de uitgave uit Ferrara, of uit Mantua bedoeld. De Bechinat 'Olam van het Museum Plantin-Moretus dateert uit 1598, en kan dus onmogelijk voor de Biblia Regia hebben gediend. Om twee redenen is het waarschijnlijker dat Arias Montano voor de Biblia Regia een handschrift van de baqashat ha-memin heeft gebruikt. Ten eerste noemt hij het in zijn Hebreeuwse gedicht ‘giljon’ (r. 2) en ‘megillah’ (r. 29), die duiden op een handschrift, geen gedrukt werk. Ten tweede is er onder de handschriften die Arias Montano de Bibliotheek van El Escorial naliet, een manuscript bewaard gebleven dat beide in de Biblia Regia opgenomen gedichten van Jedaiah Hapenini bevat.⁷⁶

Een tweede aanduiding voor de populariteit van dit werk in de kring van de Biblia Regia komt van Andreas Masius. Als appendix bij zijn polyglot-uitgave van het boek Josua, werd een uitvoerige inventaris van zijn Hebreeuwse boeken toegevoegd, waaronder een םלועתניחב [Bechinat 'Olam] ‘experimentum mundi: libellus à היעדי ֞ר [rabbi Jedaiah] philosopho conscriptus quo docet res huius mundi caducas atque incertas esse. & proinde ad solas caelestes & diuinas nobis esse aspirandum. Adscripta est etiam explanatio non inerudita’, een beschrijving die niet te beknopt is om te verhullen dat Masius het werk ook daadwerkelijk heeft bestudeerd.⁷⁷ Masius stierf echter in 1572, waardoor zijn exemplaar en het huidige Antwerpse niet dezelfde kunnen zijn.

De uitgave van de Bechinat 'Olam, Praag 1598, die nu nog in de bibliotheek van het Museum Plantin-Moretus wordt bewaard met plaatskenmerk B 1853 is dus een editie van

74 Zie A. Offenberg, ‘Joannes Baptista Verae Crucis: a Fifteenth-Century translator and imitator of Jedaiah Hapenini ben Abraham Bedershi’ in M. Davis (ed.), Incunabula. Studies in Fifteenth-Century Printed Books presented to Lotte Hellinga, London 1999, 215-30.

75 In de beschrijving van de ‘carmina encomiastica’ door Leon Voet worden deze gedichten niet geidentificeerd. Zie Voet, Plantin Press, i, 282.

76 g-iv-5: 9or-92v (de Baqashat ha-Memin) en 93r-94r (de Baqashat Ha-Lamedin). Ik ben de bibliothecaris van de Real Biblioteca del Monasterio San Lorenzo de El Escorial zeer erkentelijk voor het laten vervaardigen en versturen van een digitale reproductie van dit handschrift. Zie T. Dunkelgrün, Benito Arias Montano, Yedaiah Hapenini and the Antwerp Polyglot Bible [te verschijnen].

77 Iosuae imperatoris historia..., Antwerpen 1574, L. Voet, Plantin Press, 1269-70, nr. 1574. De laatste drie ongepagineerde bladzijden bevatten de boekenlijst Nomina auctorum et librorum Hebraicorum, quibus And. Masius in scribendis istis commentariis usus est.

[p. 27]

een middeleeuws Joods-filosofisch werk dat in de humanistenkringen van het Plantijnse huis bekend en geliefd was. Het bevat bovendien de baqashat ha-memin, een Hebreeuws gedicht dat werd opgenomen in de inleidende bladzijden van de Antwerpse polyglotbijbel, al betreft het een uitgave die dertig jaar te jong is om ten tijde van de productie van de Biblia Regia te zijn gebruikt.

Tot slot blijft het onzeker of de twee delen van het convoluut B 1853 in Praag, in Antwerpen dan wel elders (bijvoorbeeld Frankfurt, waar Plantijn ook handelde met boekverkopers uit Praag) zijn samengebonden. De Bibliotheca Rosenthaliana aan de Universiteit van Amsterdam bewaart vier zeer zeldzame exemplaren van deze editie, die geen van allen met een vergelijkbare kabbalistische tekst zijn ingebonden.⁷⁸ Het manuscript is geschreven in een Ashkenazisch (Midden- of Oost-Europees) schrift, maar zou ook geschreven kunnen zijn door een Duitse of Poolse jood in Italië. Nader onderzoek, onder meer naar hun van elkaar afwijkende watermerken, zou meer duidelijkheid kunnen opleveren over het handschrift zelf, maar ook over de relaties tussen het Antwerpen van Plantijn en het Praag van keizer Rudolf ii.

78 Zij hebben de plaats ken merken o 60 3274, ron a 3283(1), ron a 3465(1) (voormalig 1889 e 51) en ron a 1822 (1).

[p. 28]

Samenvatting

Een recent colloquium, ‘The Jewish Book in a Christian World’, en de tentoonstelling ‘Hebraica Veritas. Christopher Plantin and the Christian Hebraists’ hebben nogmaals benadrukt hoe zeer de geschiedenis van de vroeg-moderne Hebreeuwse boekdrukkunst verbonden is met de Antwerpse meesterdrukkers Daniel Bomberg en Christoffel Plantijn. De Officina Plantiniana, zoals eerder het Venetiaanse drukkershuis van Bomberg, bood onderdak niet alleen aan enkele van de grootste hebraïsten van de zestiende eeuw, maar tevens aan talrijke belangrijke Hebreeuwse handschriften. Deze zijn nagenoeg alle met hun eigenaren uit Antwerpen verdwenen, maar hun tijdelijk oponthoud in het Plantijnse huis vertegenwoordigt nog altijd een belangrijke en veronachtzaamde achtergrond van de Hebreeuwse productie van Plantijn, met name de Hebreeuwse en Aramese teksten in de Antwerpse polyglotbijbel. Het Museum Plantin-Moretus bewaart vandaag nog altijd drie handschriftelijke Hebraica, waarvan de beschrijving door Jan Denucé summier en soms incorrect is. Het zijn een middeleeuws membrum disiectum uit een machzor voor de Joodse Hoge Feestdagen, een Latijnse grammatica van het Hebreeuws, ooit het bezit van Janus Gruterus, die veel gelijkenissen vertoont met de Rudimenta Linguae Hebraicae van Antoine Chevallier, en een kabbalistisch manuscript dat een commentaar schijnt te zijn op de Sefer Temunah (c. 1300). De auteurs en/of kopiisten van deze manuscripten zijn vooralsnog niet geïdentificeerd. Talrijke raakvlakken en verbanden tussen de laatste twee handschriften en geleerden uit de kring van Plantijn kunnen niettemin worden aangewezen. Ze belichten belangrijke aspecten van het zestiendeeeuwse christelijk Hebraisme in het algemeen, en de Hebreeuwse productie van Plantijn in het bijzonder.

Summary

As a recent conference (‘The Jewish Book in a Christian World’) and exhibition (‘Hebraica Veritas. Christopher Plantin and the Christian Hebraists’) once again made clear, the history of Hebrew typography in the early-modern world is closely associated with the Antwerp printers Daniel Bomberg and Christopher Plantin. Like Bomberg's printing house in Venice, the Officina Plantiniana in Antwerp welcomed not only some of the best Hebraists of the sixteenth century, it also housed numerous important Hebrew manuscripts. Nearly all of these have disappeared from Antwerp, but their temporary presence in Plantin's house still constitutes an important and neglected aspect of the history of latter's Hebrew production, especially the Hebrew and Aramaic texts in the Antwerp Polyglot Bible. Today the library of the Museum Plantin-Moretus still preserves three Hebraica in manuscript, of which the description by Jan Denucé is only cursory and incorrect on certain points. They are a medieval membrum disiectum from a machzor for the High Holy Days, a Latin grammar of Hebrew once owned by Janus Gruterus with great resemblence to the Rudimenta Linguae Hebraicae of Anthony Chevallier, and a Cabbalistic manuscript that seems to be a commentary on the Sefer Temunah (c. 1300). Though the authors and/or scribes of these manuscripts have yet to be identified, numerous connections between the latter two manuscripts and scholars associated with Christopher Plantin can nevertheless be established. They shed light on interesting aspects of sixteenth-century Christian Hebraism in general and the Hebraic production of the Plantin Press in particular.