De Gulden Passer. Jaargang 85

[p. 76]

[Godfried Wendelen]

GODEFRIDI VVENDELINI
ARIES
sev
AVREI VELLERIS
ENCOMIVM.
illvstrissimo et nobilissimo
DOMINO
DOMINO FERDINANDO
D'ANDELOT
eqviti,
olani toparchae
tribvno militari praefectvrae amontanae
vrbis graiacensis
in bvrgvndiae comitatv gvbernatori
serenissimorvm belgicae principvm avlae
praefecto primario.

[p. 77]

GODFRIED WENDELEN
DE RAM
OF
LOFZANG OP HET
GULDEN VLIES
aan de hoogvermaarde en hoogedele
HEER
MIJNHEER FERDINAND
D'ANDELOT
ridder,
heer van ollans,
bevelhebber van de prefectuur van amont
gouverneur van de stad gray
in het graafschap bourgondië
hofmeester van de doorluchtige
prinsen der belgische nederlanden.

[p. 78]

[Origineel]

1.	Quoties in Principum nostrorum res gestas intuor, Illustrissime Domine, toties Belgicam Burgundicamque fortitudinem veneror, felicitatem adoro, quoniam utrobique praesentiam Numinis observo, quod illis et animos suffecerit et benè usos viribus felicitate beârit.
2.	Omitto recensere antiquiora. Philippus Bonus de fecundâ semente fortitudinis ac bonitatis quàm uberem messem felicitatis ac gloriae reportavit! Inter militarium ordinum collegia omnia nullum aut fuit umquam aut erit augustius (absit dicto invidia) Aurei Velleris Equitio Burgundo-Belgico auspicatissimo.
3.	Hoc cùm moliretur heroüm ille maximus, Phrixum respectabat et Iasonem et decantatam tot vatibus iuventutem Argonautarum; sed dum et mystas audit, passus est substitui sacram Gedeonis historiam.
4.	Et tamen ne in Iasone quidem minùs felicem aut pium fuisse his ostendo versibus, quos nomini inscribo tuo, fugitivam dudum antiquitatem retrahentibus et ab ultimo usque principio veri originem scrutatis, spero et assecutis.
5.	Altera felicitatis messis Philippo postumat, cùm post ducentos iam annos scriptorem nactus est vernaculum Chiffletium. Qui pro eâ quâ apud Principes nostros pollet gratiâ, excussis sacris scriniis, ne unum aliquem orbis angulum alloqueretur, ad desultoriam linguam additâ constante, gemino stilo, pari facundiâ, sic seipsum superavit, ut quamvis linguarum temporariae cum aeternâ perpetuus sit inter scrupulosas stribiligines conflictus, opus tamen desperatum tomis aliquot grandibus perfecerit et facta dictis exaequarit.
6.	Et hunc quidem iudicii publici securum Stemmatum quaedam velut promulsis vindicat. Carmen hoc meum quàm vera canat scio, quàm placiturum sit nescio, nisi quia splendorem à te, Illustrissime Domine, ac privatim mihi Optime, sperat aliquem. Quem tu iam inde ab atavis, atque in his avo Ioanne Andelotio, Caroli V. magno hyperaspiste, tum à praefecturâ praetorii tuâ, in caelos ipsos et ad quattuor illos tuos filios gloriosâ morte fulgentes refundis.
7.	Nimirum quàm tu dignus es iis quos legis, tam digna erunt quae scribo ut legantur, si sub tui nominis patrocinio legantur. Sic vivas, sic valeas, sic faveas, sic foveas

Illustrissimo Nobilissimoque Nomini tuo aeternùm devotum Godefridum VVendelinum.

[p. 79]

[Vertaling]

1.	Hoogvermaarde Heer, telkens als ik een blik werp op de grote daden van onze vorsten, moet ik hun Bourgondische en Belgische dapperheid vereren en de knie buigen voor hun succes. Want hier zowel als daar valt mij de goddelijke tussenkomst op, die hun moed gesterkt heeft en de goede inzet van hun krachten met succes gezegend.
2.	Het relaas van oudere tijden laat ik terzijde. Maar welke overvloedige oogst aan succes en roem heeft Filips de Goede niet binnengehaald uit het vruchtbare zaaisel van zijn dapperheid en goedheid! Onder alle genootschappen van ridderlijke orden is er nooit een geweest en zal er nooit een zijn die hoger verheven is (het weze zonder grootspraak gezegd) dan de zeer beloftevol ingestelde Bourgondisch-Belgische Ridderschap van het Gulden Vlies.
3.	Toen die grootste der helden ze oprichtte, had hij Phrixus en Jason voor ogen en de jeugd van de Argovaarders, die door zoveel dichters is bezongen. Maar toen hij ook het advies van priesters aanhoorde, liet hij toe dat het bijbelse verhaal van Gideon in de plaats gesteld werd.
4.	Dat hij evenwel met Jason niet minder gelukkig en trouw aan het verleden was geweest, wil ik aantonen in deze verzen, die ik aan uw naam mag opdragen. Ze halen de lang vervlogen oudheid weer voor ogen en gaan vanaf het eerste begin op zoek naar de oorspronkelijke waarheid, om die, zo hoop ik, ook te achterhalen.
5.	Postuum valt Filips nog een tweede oogst aan succes ten deel. Want nu, tweehonderd jaar later, heeft hij een schrijver uit zijn eigen landstreek gekregen, Chifflet. Deze heeft, dankzij de gunst die hij geniet bij onze Prinsen, de geheime archieven doorgenomen; en om niet één bepaalde hoek van de wereld aan te spreken, heeft hij aan een vlottende taal een vaste gekoppeld, in een dubbele schrijftrant maar met even grote spraakvaardigheid, en zo zichzelf overtroffen. Want ofschoon er bij twee talen, de ene tijdgebonden en de andere tijdloos, voortdurend conflict kan zijn tussen gevaarlijke soloecismen, heeft hij toch die roekeloze onderneming in enkele indrukwekkende boekdelen tot een goed einde gebracht en de feiten in adequate bewoordingen weergegeven.
6.	Ik van mijn kant ben gerust in het oordeel van het publiek, nu ik opgevorderd word tot een soort van voorgerecht bij zijn Stambomen. Hoeveel waarheid dit gedicht van mij bezingt weet ik, hoeveel bijval het zal krijgen weet ik niet; alleen hoopt het op enige luister vanwege u, Hoogvermaarde Heer, die voor mij persoonlijk ook de Beste zijt. Die luister straalt gij reeds uit van bij uw voorouders, met onder hen uw grootvader Jean d'Andelot, grote opperstalmeester van Karel V, maar ook uit de prefectuur onder uw militair bevel; gij straalt hem uit tot aan de hemel zelve en tot bij die vier zonen van u, die schitteren door hun roemrijke dood.
7.	Voorzeker, zo waard als gij de mannen zijt over wie gij leest, zo waard te lezen zal zijn wat ik schrijf, als het maar gelezen wordt onder het schut van uw naam. Zo moogt gij leven, zo welvaren, zo begunstigen, zo koesteren

de aan uw Hoogvermaarde en Hoogedele Naam voor altijd verknochte Godfried Wendelen.

[p. 80]

Godefridi VVendelini
Aries sive avrei velleris encomivm.

Torquati proceres et quorum gloria, Phoebi

aemula, se geminos tollit ad usque polos

orsaque¹ ab Eoïs laudum praeconia metis

occiduas ultra spargit Atlantis aquas,

queis fulvo radians pretiosum Vellus ab auro

fortibus ex humeris nobile pendet onus,

quàm procul hinc vestrae tandem incunabula famae

quaeritis à primis exoriantur avis

meque² placet, si quae variis comperta libellis

digessi, fidâ pauca notare manu.

Quamquam animus refugit dubium subiisse laborem,

ne tenuet dictis maxima facta suis,

quamlibet adverso scribantur carmina vento,

quâ tamen adspirat, pauca sed apta canam.

Inclitus ille Aries villo spectabilis aureo,

tot ducibus summum principibusque decus,

non fumum exhalat sacri ex fulgore metalli

materiámve sui sustinet esse levem.

Burgundae stirpis soboles augusta Philippus,

quem Virtus voluit nomen habere Boni,

Velleris aeternos non frustrà sanxit honores,

sed tamen à meritis laus venit ista quibus?

Attalicis³ qui picta notis aulaea tuetur,

quae Bruxella atavis servat ab usque suis,

intextumque videt Gedeonem bella parantem

et gemina ostentans omina Vellus idem,

tum (stratagema ducis) collisae fragmina testae

nocte repentinas eiaculata faces,

hoc primùm forsan sibi Velleris argumentum

sumpserit, hoc praeter nil placuisse putet.

Vos⁴ gnari magnam hîc habuisse et Iasona partem

et sedisse animis quàm Gedeona priùs,

cùm legitis priscâ miracula scripta papyro

atque animus pendens vatis ab ore stupet:

ut⁵ Graiam Aesonides per inhospita littora pinum

1 Aureum Vellus eiusque Ordo iam Indis ac Perüanis orbique innotuit universo.

2 Eius origo prima à me diligentiùs quaesita et, ut spero, inventa, ducto principio ab ipso Arietis sacro mysterio.

3 Aulaea Bruxellensia temporibus Philippi ducis texta Gedeonis continent historiam.

4 Mens primùm Philippi fuerat eruditissimi principis Iasonem inscribere Aureo Velleri, exemplum facturus nobilitati suae praestantissimum hunc heroëm.

5 Iasonis res gestas Apollodorus prodit in Bibliothecâ suâ, itemque Diodorus, praeter Apollonium et Flaccum, Ἀργοναυτικω̑ν scriptores epicos post Orpheum.

[p. 81]

Godfried Wendelen
De ram of lofzang op het gulden vlies

Gij, edellieden met uw halsketens, wier roem zich verheft,

in wedijver met Phoebus, tot aan de beide polen,

en wier lofprijzingen,¹ ingezet aan Eos' uiterste grenzen,

zich verder spreiden dan Atlas' westelijke wateren,

gij die het kostbare Vlies, dat straalt van rosgeel goud,

aan stoere schouders draagt als een nobele last,

gij vraagt hoever vanhier de wieg van uw vermaardheid

ooit gestaan heeft, sinds uw eerste voorouders,

en of ik van de vondsten² die ik uit velerlei geschriften

heb vergaard, met trouwe hand iets op wil tekenen.

Al aarzelt mijn geest die heikele taak op zich te nemen,

om hoogste daden door zijn woord niet te kleineren,

en hoezeer mijn verzen tégen de wind geschreven worden,

toch wil ik, als hij meezit, zingen, weinig maar gepast.

Die vermaarde Ram, opmerkelijk om zijn gouden vacht,

dat hoogste sieraad voor zoveel hertogen en prinsen,

blaast geen ijle rook uit de gloed van zijn heilige metaal

en duldt niet dat van hem lichtzinnig wordt gepraat.

Filips, de verheven telg van het Bourgondische geslacht

die door Deugd de naam van Goede dragen mocht,

bezegelde niet onbedacht de eeuwige eer van het Vlies;

maar niettemin, van welke verdiensten komt die lof?

Wie kijkt naar de tapijten³ met Attalische luister getooid,

die de stad Brussel van bij haar voorouders bewaart,

en in dat legwerk ziet hoe Gideon een oorlog voorbereidt,

en dat dezelfde Vacht een tweede wonder aanwijst,

als uit stukgeslagen kruiken (krijgslist van de veldheer)

in de nacht verrassend toortsen worden opgestoken,

die zou dít wellicht vooral als boodschap van de Vacht

aanvaarden en daarbuiten niets van waarde achten.

Gij echter weet dat ook Jason⁴ hier een grote rol in had

en nog vóór Gideon een plaats kreeg in de geesten,

als gij de wonderen leest, op vroege papyrus geschreven,

en uw geest, geboeid door zangerswoord, verstomt:

hoe Aesons zoon⁵ een Griekse boot langs onveilige kust

1 Het Gulden Vlies en zijn Orde zijn al bekend aan de Indiërs, aan de Peruanen en overal ter wereld.

2 Zijn eerste oorsprong werd door mij nauwkeuriger opgezocht en, naar ik hoop, gevonden; zijn begin heb ik afgeleid van het heilige geheim zelf van de Ram.

3 De Brusselse tapijten, geweven in de tijd van hertog Filips, bevatten de geschiedenis van Gideon.

4 Eerst had de zeer erudiete vorst Filips de bedoeling Jasons naam te verbinden met het Gulden Vlies, om deze uitmuntende held tot voorbeeld te stellen voor zijn adel.

5 De geschiedenis van Jason wordt verhaald door Apollodorus in zijn ‘Bibliotheek’, alsook door Diodorus, naast Apollonius en Flaccus, epische dichters van ‘Argovaarten’ na Orpheus.

[p. 82]

[Origineel]

iusserit Euxino pandere vela mari

delectosque duces fragili commiserit Argo,

quam docuit dubias certa columba vias,

perque fretum dirimens et per Symplegadas, inter

quas furit elisi fervida spuma sali,

cùm peteret Scythicis rutilantia Vellera Colchis,

Vellera barbarico non toleranda loco,

taurorum aeripedum proflatos naribus ignes

inter et insomnis squamea terga ferae,

inter et armatos fratres de dentibus ortos

nataque de diris praelia seminibus,

quaeque referre mora est, quaeque est perpessa iuventus

Thessala, ad historicam non trutinanda fidem.

Fundere⁶ vana sacros deliria fortè poëtas

creditis? At veri symbola docta canunt.

Symbola, non minùs haec pulchris dignanda lituris

quàm⁷ quae sunt sacris condita verba libris.

Nam dederunt pretium simul haec, simul aetheris alti

machina cum terris et simul ipse Deus.

Scilicet hoc Vellus signi caelestis imago est,

sub quo Sol blandi tempora veris agit.

Quo⁸ nasci primùm conspexit sidere Phoebum

atque novos homines Vellere terra tegi,

Vellere, quod superûm munus lego. Scilicet illud

hostia⁹ gestarat, quâ sacra fecit Adam:

dum qui primitias ligni temeraverat, illas

(doctior à damnis) caede rependit ovis.

Exuviasque¹⁰ sacras monitus circumdedit, inde

innocuos mores effigiante Deo.

Certè de grege fecit Abel placataque summo

Numina de caelo sensit adesse sibi.

Sic Aries primo rerum signatus in ortu

et caelo et terris nobile dogma fuit.

Inde¹¹ Renascenti cataclysmi à funere Mundo

in Medio Caeli vertice Cardo stetit.

Quando¹² (ego Diluvii si sum non futilis auctor,

tempora vel nequeunt si dare verba mihi)

Luna¹³ oriens pressit surgentis brachia Cancri

et Solis tenuit regia sceptra Leo,

Mercurium Virgo, Venerem Lanx, Scorpio Martem

Arcitenensque Iovem, tu Capricorne Cronum,

Armeniasque¹⁴ Aries Noachi iugulatus ad aras

naturae incolumis victima prima ruit:

Isaco factus ceu succedaneus idem,

sospite pro gnato quem iugulavit Abram.

6 De Aureo Vellere multam poëtis fabulandi occasionem reconditissima veritas praebuit et religio vetustissima, atque adeò cum mundi exordio nata, quam hîc paucis delibo.

7 Dominus narrabit in scripturis populorum et principum.

8 Mundum verno Arietis tempore creatum fuisse placet sanctis nostris Patribus, et verum est.

9 Egregiè Bolducus Adamo assignat originem sacrificiorum.

10 Primum Vellus unde Adamo? à Sacris. Sic Neptunus et Apollo condidisse memorantur Troiana moenia Laomedonti, quòd de sacris horum deorum pecuniis persolutum sit manupretium.

11 Macrobius et Firmicus ex doctrinâ Aegyptiorum tradunt nascente (à Diluvii fine) mundo Arietem fuisse in medio caelo.

12 Opus meum de Diluvio propediem proditurum haec plenissimè exsequitur.

13 Thema Mundi à Diluvio renascentis die 27. Iulii Iuliani ann. 2311. ante Christi aeram non ab alio quàm ipso Noacho monumentis traditum alibi demonstro.

14 Sacrificium Noachi soteria facientis dubio mihi procul Aries fuit.

[p. 83]

[Vertaling]

de zeilen uit deed zetten richting ‘Gastvrije’ Zee,

en uitgelezen helden samenplaatste op zijn broze Argo,

die onzeker varend veilig door een duif geleid werd,

en door de zeestraat brak en door de Symplegaden heen,

waar schuim van opgeperste golven kokend raast,

toen hij het stralende Vlies in Scythisch Colchis zocht

- dat Vlies op een barbaarse plek, onduldbaar -

bij bronsgepote stieren, vlammen briesend uit hun snuit,

en het schubbige lijf van een nooit slapende draak,

en bij een broederbende, gewapend uit tanden opgerezen,

en gevechten ontstaan bij dat monsterlijke broed,

een té lang verhaal van alles wat die Thessalische jeugd

verduurd heeft, niet afweegbaar op historische trouw.

Denkt gij soms dat gewijde dichters ijle waanzin uiten?⁶

Neen, zij zingen waarheid in geleerde symbolen.

Die symbolen hebben geen fraaie verbeteringen nodig,

evenmin als in heilige boeken verhulde woorden.⁷

Want zij hádden hun waarde, net zoals het samenspel

van hoge sterren met de aarde, en zoals God zelf.

Deze Vacht verbeeldt namelijk het hemelse teken

waar de Zon de lieve lentetijd in doorbrengt.

Onder dit gesternte⁸ zag de aarde eerst Phoebus rijzen

en dan de jonge mensheid zich hullen in een Vacht,

een Vacht die ik als godsgeschenk versta. Want dié

kleedde het dier dat door Adam werd geofferd:⁹

toen hij het eerste boomooft had onteerd, vergold hij dat

(geleerd door schade) door een schaap te slachten.

En op vermaan deed hij de heilige gestroopte huid om,¹⁰

waarmee God een schuldeloos gedrag verbeeldde.

Zeker offerde Abel van zijn kudde en mocht dan ervaren

dat God, verzoend, hem uit de hoge hemel bijstond.

Zo was de Ram opvallend bij het oerbegin der dingen,¹¹

voor hemel en aarde een voortreffelijke lering.

Later stond hij voor de Wereld die uit dodelijke ramp

Herboren werd, als Spil hoog in het Hemelmidden.

(Als mijn ‘Zondvloed’¹² geen zinloos schrijfstuk blijkt,

en als tijdmeting mij niet bedotten kan), drong toén

de rijzende Maan¹³ in de scharen van de norse Kreeft

en kreeg de Leeuw de koningsscepter van de Zon,

de Maagd Mercurius, de Weegschaal Venus, de Schorpioen

Mars, de Boogschutter Jupiter en gij, Steenbok, Cronus;

en toén viel ook bij Noachs Armeense altaar een Ram,¹⁴

geslacht als eerste offer van de behouden schepping;

zo viel als Isaaks plaatsvervanger weer een zelfde dier,

door Abram geslacht in ruil voor zijn gespaarde zoon.

6 Over het Gulden Vlies hebben dichters heel wat gelegenheid gehad om te fantaseren, vanwege de diep verborgen waarheid en de zeer oude religie, ja zo oud als het ontstaan van de wereld zelf; die raak ik hier met enkele woorden aan.

7 De Heer zal ze verhalen in de geschriften van volkeren en vorsten.

8 Dat de wereld geschapen is in de lentetijd van de Ram is de mening van onze heilige Vaders, en dat is de waarheid.

9 Voortreffelijk schrijft Boulduc de oorsprong van de offers toe aan Adam.

10 Vanwaar kwam de eerste Vacht bij Adam? Van Offers. Zo leert de overlevering dat Neptunus en Apollo de muren van Troje gebouwd hebben voor Laomedon, omdat uit de heilige gelden van deze goden het loon van de arbeiders zou betaald zijn.

11 Macrobius en Firmicus beweren, op grond van de leer der Egyptenaren, dat bij de geboorte van de wereld (na het einde van de Zondvloed) de Ram in het midden van de hemel stond.

12 Mijn werk over de Zondvloed, dat eerstdaags zal uitkomen, werkt dit ten volle uit.

13 Dat de horoscoop van de herboren Wereld na de Zondvloed op 27 juli van de Juliaanse kalender in het jaar 2311 vóór de christelijke era door niemand anders dan door Noach zelf op monumenten is overgeleverd, toon ik elders aan.

14 Het offer dat Noach opdroeg in dank voor zijn redding, was een Ram: dat staat voor mij buiten kijf.

[p. 84]

[Origineel]

Illius¹⁵ at Vellus Noachum ut sacrasse putemus,

ritus ab antiquâ relligione probat.

Nam quicumque olim dubiis per somnia rebus

ex adytis soliti poscere fata deûm,

in templis¹⁶ caesarum ovium sub nocte silenti

Velleribus stratis incubuisse ferunt.

Et quia¹⁷ signandis placuere haec Vellera dictis

(ceu Iovi Amaltheo diphthera sacra monet,

ceu¹⁸ docet à primis saeclis quòd sueverit olim

pelles Ionius sermo vocare βίβλους),

illa dies Terrae post tristia fata Renatae

fallor¹⁹ an hoc ipso Vellere scripta fuit?

Sic erat. Et fuit hoc non Vellere carius aurum,

concepta est Mundi quo Genitura libro.

Quâ nihil²⁰ Astrologos memini reverentiùs usquam

suspexisse sacrâ lege Genethliacos,

seu quos Uranie Chaldaeâ fovit in urbe,

Aegypti seu quos terra vetusta tulit.

Persa²¹ Magus certè, Caeli Solisque sacerdos,

tutelam gentis Vellere pinxit ovis,

Assyriis sicut truculenti forma Leonis

Pellaeisque²² olidae risit imago Caprae.

Ergo et Eleusinae voluit mysteria Matris

Ogygus²³ archaicis texere si qua peplis,

sive qua Deucalion priscis mandare tabellis

(Diluvii populo testis uterque suo:

Ogygus,²⁴ Iapeti proles Noachique nepotum

primus, in Aonio cui data regna solo;

Attica²⁵ Deucalion postquam Anthesteria sanxit,

Thessalicas regnum nactus ad usque Pylas).

Quidquid ab his Phrixi servavit Diphthera, sanctis

inscriptum Mundi sunt Thema Velleribus.

Pictaque (ceu ius est)²⁶ haec caeli lipsana fulvis

Aurorae, Lunae, Solis ab iconibus:

docta²⁷ Palaephatiâ quando mihi voce papyrus

adstruit indicio mystica sacra suo.

Quae sicut sobolem non ignorare nepotum

naturae voluit mysta parensque Noa,

sic quos²⁸ Deucalion docuit, quos Ogygus; his de

mos fuit ‘Auratum’ dicere ‘Vellus habent’.

Et qui relligiosè habuere, ut Phrixus et Atreus,

hos repetunt clarae stemmate stirpis avos.

Unde²⁹ Atreus, gnarus Solis Lunaéque laborum,

regia prae stolido sceptra Thyeste tulit.

Velleris at Phrixum proaviti sacra ferentem

15 Sicut hostia ipsa, sic et Vellera pellesque sacrae profanis usibus interdictae semper fuerunt. Diphtherae dicebantur.

16 Virgilius et alii captandarum sortium ritum hunc prodiderunt.

17 Sacrorum quoque Vellerum usus ad inscribenda mysteria.

18 Herodotus hoc ipsum tradit exsertè.

19 Non stelis tantùm illis, quas memorat Iosephus, sed et Velleribus inscripsit historiam Diluvii Noachus.

20 Super Mundi Themate illo iudiciaria astrologia constructa est tota, cùm apud Chaldaeos tum Aegyptios, ut videre est apud Firmicum.

21 Daniel Persicum imperium Ariete effigiat, Assyrium Leone.

22 Daniel et Iustinus Capras Macedonibus tribuunt sacras veluti ac tutelares.

23 Primus apud Graecos Ogygus Diluvii memoriam sacravit templis ac caerimoniis, et post 240 circiter annos idem praestitit Deucalion, quem et scripsisse de Diluvio Cedrenus suggerit.

24 A Iapheto Noachi filio derivat Ogygum idem Cedrenus; et quis tandem ille fuerit, Diluvium meum aperit.

25 Anthesterionis die 13. agebant festum τω̑ν χύτρων, manibus eorum qui Diluvio perierant placandis, quod Deucalion scilicet Diluvialis religionis sacerdos instituit, regno dignatus propter hoc ipsum apud Thermopylas.

26 Solebant astrologica scribi litteris aureis, et numerus Lunae rationem indicans aureus idcircò dictus.

27 Auctor est Palaephatus Vellus aureum fuisse Aurorae signum aureum, quod astronomicon ego Noachi scriptum interpretor ex Luciano in Astrologiâ et aliis.

28 Ogygi Deucalionisque posteri ac discipuli Vellus aureum habere dicti, quotquot Noachi religionem scilicet colerent.

29 Lucianus et alii tradunt huius Velleris beneficio Atreum astronomiae peritissimum et qui eclipsin Solis praedixerit, praelatum Thyesti in regno adipiscendo.

[p. 85]

[Vertaling]

Maar onze mening dat Noach van dát dier de Vacht¹⁵

gewijd heeft, stoelt op een ritus uit de oude religie.

Want allen die eertijds bij twijfeling in heiligdommen

door dromen godsspraken plachten af te smeken,

zeggen¹⁶ dat zij in tempels bij nachtstilte zich vlijden

op uitgespreide Huiden van geslachte schapen.

En daar ze op die Huiden graag uitspraken optekenden¹⁷

(zo maant een vlies tot offers voor Jupiter Amaltheus,

zo leren wij dat vroeger,¹⁸ sedert eerste eeuwen, de taal

van Ionië papyrusbladen ‘vellen’ placht te noemen),

werd dié dag van de Herboren Aarde na haar trieste lot

- vergis ik me? - op zulke zelfde Vacht beschreven.¹⁹

Zo was het. En goud ging niet duurder dan deze Vacht,

dit boek waarin de Wereldgeboorte was opgenomen.

Mij heugt dat astrologen²⁰ bij horoscopen nergens iets

eerbiediger dan dit gadesloegen naar heilige regel,

zowel die welke Urania voedde in Chaldea's hoofdstad,

als die welke het oude land Egypte voortbracht.

Zo tooiden Perzische Magiërs,²¹ priesters van Hemel en Zon,

de schutsgod van hun volk met een Schapenvacht,

zoals Assyriërs de voorstelling van een woeste Leeuw

beviel en Pella's volk het beeld van een ranzige Geit.²²

Aldus wou ook Ogygus²³ de mysteriën van de Moeder

in Eleusis, zoveel hij wist, weven in antieke gewaden,

en Deucalion zoveel ook op oude schrijfborden griffen

(beiden getuigen van de Zondvloed voor hun volk:

Ogygus,²⁴ zoon van Jafet en bekendste nazaat van Noach,

aan wie het koningschap toekwam in Beotisch land;

Deucalion, die na wijding van de Attische Anthesteriën²⁵

de koningstroon verwierf tot aan Thessalisch Pylae).

Alles wat van dezen het Vlies van Phrixus heeft bewaard,

is de Wereldhoroscoop, gegrift op heilige Huiden.

En dat hemelse erfgoed werd (zo recht is)²⁶ opgetekend

in goud, naar beelden van Dageraad en Maan en Zon:

zo brengt een geleerde papyrus met Palaephatus' woord²⁷

mij door zijn aanwijzing die heilige geheimen bij.

En zoals Noë, priester en vader van de nieuwe wereld,

wilde dat het kroost van zijn nazaten die kende,

zo leerde Deucalion, zo Ogygus, ze verder;²⁸ van dezen

ging dan de mare: ‘die bezitten de Gouden Vacht’.

En zij die ze vroom bewaarden, zoals Phrixus en Atreus,

gaan in beroemde stamlijn op deze voorouders terug.

Vandaar dat Atreus,²⁹ kenner van Zon- en Maaneclipsen,

niét de dwaze Thyestes, de koningsscepter verwierf.

Maar Phrixus, drager van het heilige overgeërfde Vlies,

15 Zoals het offerdier zelf, zo zijn ook heilige Vachten en huiden altijd verboden geweest voor profaan gebruik. Ze werden offerhuiden genoemd.

16 Vergilius en anderen hebben deze ritus voor het raadplegen van het lot (in hun geschriften) overgeleverd.

17 Heilige Vachten werden ook gebruikt om er geheimen op te schrijven.

18 Herodotus vermeldt ditzelfde in duidelijke taal.

19 Niet alleen op de zuilen die Josephus vermeldt, maar ook op Huiden schreef Noach de geschiedenis van de Zondvloed neer.

20 Op die Wereldhoroscoop is heel de judiciaire astrologie gebouwd, zowel bij de Chaldeeën als bij de Egyptenaren, zoals te lezen staat bij Firmicus.

21 Daniël verbeeldt het Perzische rijk met een Ram, het Assyrische met een Leeuw.

22 Daniël en Justinus wijzen aan de Macedoniërs Geiten toe als heilige en beschermende dieren.

23 Bij de Grieken was Ogygus de eerste om de gedachtenis aan de Zondvloed te vieren met tempels en plechtigheden, en ongeveer 240 jaar later deed Deucalion hetzelfde; van hem zegt Cedrenus verder dat hij ook over de Zondvloed geschreven heeft.

24 Dezelfde Cedrenus laat Ogygus afstammen van Noachs zoon Jafet; en wie hij uiteindelijk was, onthult mijn ‘Zondvloed’.

25 Op de 13de dag van Anthesterion werd het feest ‘van de potten’ gevierd, om de schimmen van hen die in de Zondvloed waren omgekomen, te verzoenen; het werd met name door Deucalion, priester van de Zondvloed-eredienst, ingesteld, en juist hierom werd hij het koningschap waardig geacht bij de Thermopylen.

26 Astrologische teksten werden normaal in gouden letters geschreven, en het getal dat de stand van de Maan aanduidt, wordt daarom het guldengetal genoemd.

27 Volgens Palaephatus was de gouden Vacht het gouden beeld van de Dageraad; ik interpreteer ze als een sterrenkundig geschrift van Noach, op grond van Lucianus, in zijn ‘Astrologie’, en anderen.

28 Men zei dat de nakomelingen en leerlingen van Ogygus en Deucalion de gouden Vacht bezaten, omdat zij namelijk allen de eredienst van Noach volgden.

29 Lucianus en anderen beweren dat Atreus dankzij dit Vlies zeer bedreven was in de sterrenkunde en dat hij, omdat hij een Zoneclips voorspeld had, boven Thyestes werd verkozen om het koningschap te verwerven.

[p. 86]

[Origineel]

tam laeto excepit Phasidis ora sinu,

ut quamvis³⁰ profugo tamen hac pro dote marito

panderet Aeetae regia virgo torum:

Colchis ubi Armeniis contermina finibus ortam

se Noacho, fuerit quòd³¹ recutita, docet.

Ne quà miremur, si Velleris auxerit aurum

congestasque adytis accumulârit opes

templaque³² Enyalio dederit. Quâ voce notari

ultrices scelerum nos benè scimus aquas.

Ac quamquam Noachi retrò sublapsa referri

relligio vitio temporis orsa fuit

vixque alibi tenues veri simulaverit umbras,

erepta ex oculis sensim animisque hominum,

postquam instaurari hanc superis sententia sedit

atque novas leges³³ sub duce Mose dari,

non tamen est Aries veteri fraudatus honore,

quin potiùs multò claruit inde magis.

Lectus enim est, Pharios qui mergeret aequore currus,

Isacidae³⁴ siccâ per quod iere viâ,

sacravitque Agni tinctos de sanguine postes

foederaque à primi Paschatis icta die.

Sive etiam hinc meruit caeli inter signa referri

aeternus tanti testis et esse boni.

Idem³⁵ Aries, Iosui quà proderet angelus hostem,

suspenso stantes amne ligavit aquas.

Pòst³⁶ Madianitas bello Gedeona petentem

duxit et auspicii signa secunda dedit;

roscida cùm nullis maduerunt Vellera guttis,

arida cùm pluvio sub Ioue lana fuit:

posset ut hoc Aries rursum inclarescere monstro

vexillumque sacrae figere Militiae.

In³⁷ quam cùm misit Chironis Iasona curas

(hunc quoque ducentem Deucalione genus),

non secùs ac Iosuen, Mosen Noachumque, per undas

suasit inexpertas ire, redire vias.

Cuius cùm referunt cursus rexisse columbam,

nónne ipsum agnoscunt commemorantque Noam?

Additur³⁸ ut dubiis summo in discrimine rebus

Argo praesentem sensit adesse Deum.

Bebrycias Amycus cogebat in agmina turmas,

hospitibus Minyis aspera bella ciens,

cùm sese pavidis caelo delapsa per auras

obtulit aligeri candida forma viri

eripuitque malis. Templum signumque dicavit

Aesonides memori nomine Sosthenium:

30 Phrixus ob hoc Vellus in dignatione fuit apud Colchos duxitque regis illic filiam.

31 Circumcidebantur Colchi more Iudaeorum, teste Herodoto.

32 Ἐνυάλιος ἀάὸ τη̑ς ὑη̑ς dictus Mars putatur; sed sonat vox ista ultorem Diluvialem: Deum puta, cui templum Colchicum dicatum fuit, non Marti.

33 Religionem Noachi Diluvialem non sustulit Moses, sed sacravit, primosque honores Arieti detulit.

34 Moses exivit ex Aegypto Sole tenente Arietem, itaque et Agno fecit Paschali.

35 Iosue per siccum Iordanem est ingressus Chananaeam sub Ariete.

36 Gedeoni purganti aream apparuit angelus, utique Sole tenente Arietem, quare et per Vellus ei futura significavit.

37 Iason Deucalionis pronepos solvit verno tempore, ac multis modis eius res, sicut narrantur, Noachum exprimunt.

38 Historiam hanc admirabilem vide apud Cedrenum atque à fabulâ Iasonem vindicare disce.

[p. 87]

[Vertaling]

werd in het land van de Phasis zo blijhartig onthaald

dat hij, al was hij balling,³⁰ toch voor deze gift als man

het bed mocht delen van vorst Aeëtes' dochter;

de Colchiërs, grenzend aan Armeens gebied, beweren

van Noach af te stammen, daar ze besneden zijn.³¹

Geen wonder dat ze het Vlies in goud vermeerderden,

in heiligdommen vergaarde schatten stapelden

en tempels wijdden aan Enyalius.³² Dat deze naam naar

‘misdaad wrekend water’ wijst, weten wij zeker.

En al begon de eredienst van Noach, door het verderf

des tijds achteruitgegaan, hier weg te deemsteren

en toonde hij voorts amper vage schimmen van waarheid,

stilaan uit het oog en het hart der mensen gebannen,

nadat besloten was hier die voor de goden te herstellen

en daar nieuwe wetten te geven onder leider Mozes,³³

toch bleef de Ram niet van zijn vroegere eer verstoken;

integendeel, hij kreeg nadien nog veel meer glans.

Want ze kozen hém om Pharus' wagens te verdrinken

in de zee waar Isaaks volk droogvoets doorheen ging,³⁴

en hij wijdde de deuren gekleurd met bloed van een Lam

en het verbond gesloten op de eerste dag van Pesach.

Of hierom juist kreeg hij een plaats bij de hemeltekens,

om voor eeuwig te getuigen van zo grote weldaden.

Dezelfde Ram hield de stroom op³⁵ en dwong het water

stil te staan, tot de engel aan Jozua de vijand overgaf.

Toen later Gideon tegen de Midjanieten ten strijde trok,³⁶

was hij zijn gids en gaf gunstige tekens van succes;

toen zijn Vacht nat van dauw werd zonder één druppel,

terwijl onder Jupiters regen de wol droog bleef:

zo kon de Ram door dit wonder nieuwe glans krijgen

en het vaandel planten voor een heilige Veldtocht.

Toen hij op zulke tocht Chirons leerling Jason uitzond³⁷

(ook die zette het geslacht van Deucalion verder),

net zoals Jozua, Mozes en Noach, ried hij hem onbegane

wegen door de golven heen en terug te nemen.

Als ze dan vertellen dat een duif zijn zeekoers stuurde,

herkennen ze hem dan niet, denkend aan Noach?

Daarbij komt³⁸ dat in onzekerheden en hoogste gevaar

de Argo ervoer dat God haar helpend nabij was.

Amycus stelde zijn Bebrycische troepen in slagorde op

voor een verbeten strijd tegen de Minyische gasten,

toen bij dezen, in paniek, zich de blanke gestalte aanbood,

gedaald uit hemelwolken, van een gevleugelde man,

die hen redde uit gevaar. Aesons zoon wijdde een tempel

en een beeld, zijn naam herdenkend, aan Sosthenes;

30 Omwille van dit Vlies stond Phrixus in aanzien bij de Colchiërs en huwde hij de koningsdochter aldaar.

31 De Colchiërs lieten zich besnijden naar joodse zeden, zo getuigt Herodotus.

32 ‘Enyalius, naar de regen’ genoemd, wordt als Mars gedacht; maar dat woord beduidt ‘wreker van de Zondvloed’: denk hierbij aan God, aan wie de Colchische tempel gewijd was, niet aan Mars.

33 Mozes heeft de Zondvloederedienst van Noach niet opgeheven, maar geheiligd, en de hoogste eer aan de Ram toegekend.

34 Mozes vertrok uit Egypte toen de Zon in het teken van de Ram stond, en zo offerde hij ook het Paaslam.

35 Jozua trok door de droge Jordaan Kanaän binnen onder de Ram.

36 Toen Gideon zijn dorsvloer reinigde, verscheen hem een engel, zeker bij de stand van de Zon in het teken van de Ram; daarom ook voorspelde hij hem de toekomst door middel van een Vacht.

37 Jason, achterkleinzoon van Deucalion, ging scheep in de lentetijd, en in vele opzichten roept het verhaal van zijn belevenissen het beeld van Noach op.

38 Zie deze wonderlijke geschiedenis bij Cedrenus, en leer zo Jason uit de sfeer van de fabel bevrijden.

[p. 88]

[Origineel]

quod Constantinus Michaëli deinde sacravit,

admonitus iussis scilicet angelicis.

En quibus auspiciis (neque enim vetus illa priorum

omnia canities quae fugiamus habet)

Deucalioneae cultor pietatis Iason

reddidit Ogygio Vellera sancta solo.

Fallor an à³⁹ Phrixo ad Gedeona et Iasona fasti

lustra ter octonis orbibus acta ferunt?

Tempus idem amborum? Sic est.⁴⁰ Cùm solveret Argo,

iam Madianites sumpserat arma ferox.

Hoc fuit ante⁴¹ Bonum ter saecla novenna Philippum

(de tamen hoc soles tempore deme novem),

ceu serie historicâ Clio transacta recondens

haec alibi chronicos digerit in canonas;

et docet, ut quibus hac de puppi fama perennat,

aetas⁴² heroas non tulit una semel.

Sed si quos similes virtus illexit ad ausus,

gloria constituit nobilitate pares.

Aureus ergo Aries per tot miracula fulgens

et prae quo scoriam cuncta metalla putes,

gemmeus est, postquam hoc sub sidere⁴³ clarior Agnus

in gremium subiit, casta Maria, tuum.

Qui ne de superis has illapsurus in oras

aetherei adventus nuntia parva daret

(quamquam ceu pluvii sine murmure guttula roris

in Vellus, tacitâ linqueret astra viâ),

terrasque tractusque maris caelumque profundum

dignatus magnâ est ceu monuisse tubâ.

Anno⁴⁴ namque priùs quàm se committeret orbi

(ut metatores regibus ire solent),

non iterùm innumero redituros vere planetas

Arietis in signo iussit adesse simul

et peragi primo comitia maxima caelo,

vix ea post annum dissolüenda novum:

Saturni, Iovis ac Martis triplicata potestas

Maximi ubi partus omina terna dabant.

Aurea Saturni qui saecla reponeret olim

Rex placidâ mundum sub ditione tenens,

quique Iovis multas fumantia Thura per aras

Mysta Deo assereret relligione Patri,

et pacaturus truculenti praelia Martis

vulneribus Medicus Myrrhea dona daret:

Aurum, Thus, Myrrham,⁴⁵ Reges, Mystas Medicosque,

ne Sua miremur dona tulisse Magos,

atque⁴⁶ Palaestinum pueros timuisse tyrannum,

39 Phrixus claruit anno Mundi 2587., ante Iasonem 120.

40 Eodem anno Mundi 2707. et Iason claruit et Madianitae grassati sunt, quos fregit Gedeon.

41 Philippus Bonus anno Christi 1431., qui fuit Mundi 5399., instituit Ordinem Aurei Velleris.

42 Non omnes illi heroës, qui feruntur à poëtis cum Iasone interfuisse expeditioni Argonauticae, eodem tempore vixerunt.

43 Christus incarnatus est die 25. Martii, Sole Arietem obtinente, anno Mundi 3964.

44 Anno Mundi 3963. mense Martio fuit magna triplicitas planetarumque omnium synodus admirabilis in Ariete; ac post annum Christus incarnatus fuit, solutâ iam triplicitate.

45 Magi Persarum reges creabant; sacerdotes erant Solis et medicinae consulti, Plinio et aliis testibus.

46 Hinc intelligimus cur Herodes occiderit infantes à bimatu et infrà, usque ad tempus novae stellae.

[p. 89]

[Vertaling]

nadien heiligde Constantinus die dan weer aan Michaël,

daartoe namelijk gemaand door engelenbevelen.

Tot daar enkele tekens (die oude grijsheid van voorheen

bewaart ze immers niet alle, die ons dus ontgaan)

waaronder Jason, vereerder van Deucalions vroomheid,

het heilige Vlies naar Ogygus' land terugbracht.

Vergis ik me, dat van Phrixus³⁹ tot aan Gideon en Jason

de kalender honderdtwintig jaren als verlopen telt?

Is beider tijd dezelfde? Jazeker,⁴⁰. Toen de Argo uitvoer,

had de trotse Midjaniet de wapens al opgenomen.

Dit was zevenentwintig eeuwen vóór Filips de Goede⁴¹

(trek van die tijd echter negen zonnejaren af),

zoals Clio, die het verleden in geschiedtabellen vat,

dit voorts naar regels van tijdrekenkunde ordent;

zij leert ook dat de helden van dit schip, met hun tijdloze

faam, niet tot één enkele generatie behoorden.⁴²

Maar als dapperheid mannen tot eendere waagstukken

aanzet, maakt roem ze in adeldom elkaars gelijken.

Dus schittert de gouden Ram dankzij zoveel wonderen

en zou je buiten hem elk metaal als sintel aanzien,

maar een juweel is hij sinds onder dit gesternte een Lam,⁴³

beroemder nog, uw schoot opzocht, kuise Maria.

Hij wou, vóór Hij uit de hoogten naar deze aarde daalde,

van zijn hemelse komst een groots voorteken geven

(al had Hij, zoals een dauwdruppel geruisloos de Vacht

beregende, de sterren kunnen verlaten in alle stilte):

de landen, de wijdheid van de zee, het diepe hemelruim

wou Hij geboodschapt weten als met luide bazuin.

Want één jaar⁴⁴ voordat Hij zich aan de wereld overgaf

(zo wegbereiders plegen koningen vooruit te gaan),

beval Hij de planeten, die op zo talloos Lentepunt nooit

weerkeren, in het teken van de Ram te verzamelen

en eerst aan de hemel algemene samenkomst te houden,

die na het nieuwe jaar pas mocht ontbonden worden:

zo gaf het machtige drietal van Saturnus, Jupiter en Mars

een driedubbel voorteken van des Hoogsten geboorte.

De Koning, die Saturnus' vroege Gouden eeuwen zou

herstellen en de wereld onder rustig bewind houden,

de Priester, die de Wierookdamp op Jupiters vele altaren

zou opvorderen voor de eredienst van God de Vader,

de Genezer, die de oorlogen van woeste Mars tot vrede

brengen zou en voor wonden Mirre-gaven geven:

Goud, Wierook, Mirre,⁴⁵ Koningen, Priesters en Genezers,

niet te verwonderen dat Magiërs hún gaven brachten,

en dat Palestina's tiran⁴⁶ beducht was voor alle knaapjes

39 Phrixus trad op in het 2587ste Wereldjaar, 120 jaar vóór Jason.

40 In hetzelfde Wereldjaar 2707 trad Jason op en rukten ook de Midjanieten uit, die door Gideon verslagen werden.

41 Filips de Goede stichtte de Orde van het Gulden Vlies in het jaar 1431 van de christelijke era, dat het 5399ste Wereldjaar was.

42 Niet al die helden van wie de dichters beweren dat ze met Jason aan de Argo-expeditie deelnamen, leefden in dezelfde tijd.

43 Christus heeft het vlees aangenomen op de 25ste dag van maart, toen de Zon in de Ram kwam, in het Wereldjaar 3964.

44 In het Wereldjaar 3963 was er in de maand maart een grote tripliciteit en een wonderbaarlijke samenloop van alle planeten in de Ram, en in het jaar daarop heeft Christus het vlees aangenomen, toen de tripliciteit al was verdwenen.

45 In Perzië stelden magiërs de koningen aan; zij waren priesters van de Zon, en ook bedreven in de geneeskunst, naar het getuigenis van Plinius en anderen.

46 Hieruit begrijpen we waarom Herodes de knaapjes van twee jaar en jonger doodde, tot aan het tijdstip van de nieuwe ster.

[p. 90]

[Origineel]

quotquot ab hoc caeli lux tulit alma situ.

Sic Aries priscis toties cantata Sibyllis

aurea de caelo saecula restituit,

Agni⁴⁷ purpureo tandem obsignata cruore,

arbore quem multum fudit ab ille crucis:

totque figurarum traxit compendia secum,

à prisci quotquot Vellere Abelis erant.

Velleris ut proprii in ligno sanciret honorem,

Oesypa⁴⁸ sedarent cùm lita felle sitim.

Oesypa, divinis tunc sic contacta labellis,

suxerit hinc vires ut Medicina novas.

Quas sensit longo natura oppressa veterno,

vix post dena quater saecla renata sibi.

Agnovit⁴⁹ caelum, tellus, mare et infera regna

hunc Agnum flexo devenerata genu.

Cui dudum et reges submittunt sceptra volentes,

servitio hoc laeti libera colla premi.

Colla, quibus sacras innectunt sponte catenas,

ne non sit turpi spes quoque adempta fugae.

Adsciscunt⁵⁰ procerum socialia corda suorum,

commenti variis symbola quisque notis.

Symbola Militiae ceu niceteria Sacrae,

corporis illustri parte suëta geri.

Ergo⁵¹ aliis aliud dum (et futile saepè), Philippo

Velleris Agnini tessera lecta fuit.

Quando ratus curas Burgundo principe dignas,

si tales mores inderet ingeniis

ac tantùm exemplo heroüm formaret honores,

quantùm illi pictis stemmata de clypeis,

Ordinis in partem Gedeone et Iasone digni

legit, quorum esset pectore laudis amor.

Laudis amor solidae, nec somnia vana sequentis,

rustica⁵² nobilitas qualia saepè videt,

sed quali Gedeon Madianitûm agmina stravit,

Aesonides quali Vellera fulva tulit.

Scilicet, occiduas ut partâ pace per urbes

(Agni ubi vestiri Vellere quisque velit

grexque gregem cesset rabie lacerare caninâ),

sentiat⁵³ Europae Phasidis ora minas,

sentiat ultrices vires, irasque minores

viribus, et meritas verpus Apella vices.

Quod⁵⁴ Bulionaeus princeps, quod Flandricus olim,

ut studeant, fortes erudiere viros.

Quos si civilis sterili de pulvere pugnae,

de glacie atque ulvâ poeniteatque nive,

47 Christus passus Sole tenente Arietem.

48 Obtulerunt milites Christo sitienti in cruce calamo impositam spongiam obvolutam Oesypo seu Ύσσώπῳ, prout medici vocant. Ita illuserunt Deo protervi scurrae.

49 In nomine Iesu omne genu flectitur.

50 Ordines varii à principibus instituti, plerique omnes in Christi Dei laudem ac gloriam.

51 Illustrissimus Aurei Velleris Ordo prae aliis omnibus exsertè eminet.

52 Corruptio nobilitatis ex contemptu verae laudis, à pietate petendae et sacrâ Militiâ.

53 Turca petendus.

54 Godefridus et Balduinus heroës omnibus imitandi.

[p. 91]

[Vertaling]

die uit dat gebied het zalige licht des hemels opnam.

Zo heeft de Ram de gouden eeuwen, door vroege Sibillen

zo vaak bezongen, uit de hemel weer ingevoerd

en ze bezegeld met het purperen bloed van het Lam,⁴⁷

het vele bloed dat Hij vanaf de kruisboom stortte:

zo trok Hij naar zich de bundeling van alle voortekens

die er waren sinds de Vacht van oudvader Abel.

Om de eer van die eigen Vacht op het kruis te heiligen

moest Wolvet⁴⁸ gemengd met gal zijn dorst lessen.

Dat Wolvet hebben goddelijke lippen toen zó beroerd

dat Hij, de Medicijn, daar nieuwe krachten uit zoog.

Die ervoer ook de schepping, lang in lethargie versmacht

en nu pas, na veertig eeuwen, tot zichzelf herboren.

De hemel, de aarde, de zee en het rijk der onderwereld

hebben dit Lam erkend en met knieval aanbeden.⁴⁹

Allang onderwerpen ook koningen Hem graag hun scepter,

blij dat hun vrije nekken dit knechtschap mogen voelen.

Rond die nekken vlechten ze uit eigen wil heilige ketens,

om ook de hoop op schandelijke vlucht te weren.

Om de welgezinde harten van hun edellieden te winnen,⁵⁰

bedenkt elk van hen symbolen met diverse duiding.

Symbolen als zegetekens van een Heilige Krijgsdienst,

altijd op een goed zichtbare plek van hun lichaam.

Waar aan anderen iets anders (vaak ook prul) beviel,⁵¹

koos Filips de Vacht van een Lam als insigne.

Waar hij toeleg zag een Bourgondische prins waardig,

als iemand in zijn inborst zulke deugden voedde

en naar der helden voorbeeld zoveel eredaden stelde

als dié kransen hadden op hun kleurige schilden,

koos hij tot leden van de Orde, Gideon en Jason waardig,

mannen die in hun hart hunker naar roem bezaten.

Hunker naar hechte roem, die geen ijdele dromen najaagt,

zoals landelijke adel er dikwijls op het oog heeft,⁵²

maar dié waarmee Gideon het Midjanietenleger versloeg,

waarmee Aesons zoon het gouden Vlies behaalde.

Zeker mag dan, als in westerse steden vrede is gesloten

(waar elk zich met Lamsvacht moet willen kleden

en kudden elkaar niet meer verslinden als dolle honden),

het land van de Phasis Europa's dreiging voelen,⁵³

haar wrekende kracht voelen, en woede zwichtend voor

die kracht, en de besneden Jood zijn verdiende loon.

Dáárvoor leerde ooit de Bouillonese vorst,⁵⁴ dáárvoor

de Vlaamse, hun dappere mannen zich in te zetten.

Als ze balen van het schrale stof van burgeroorlogen,

van geploeter in ijs en moerasbies en sneeuw,

47 Christus heeft zijn lijden ondergaan toen de Zon in de Ram stond.

48 Soldaten reikten de dorst lijdende Christus op het kruis een spons aan die op een rietstok was gestoken en gedrenkt met Wolvet of ‘Hysop’, zoals geneesheren het noemen. Zo werd met God de spot gedreven door brutale narren.

49 In de naam van Jezus buigt zich elke knie.

50 Verscheidene orden werden door vorsten ingesteld, de meeste daarvan tot lof en eer van Christus de God.

51 De zeer illustere Orde van het Gulden Vlies steekt hoog boven alle andere uit.

52 Het verderf van de adel komt voort uit verachting van de ware roem, die door vroomheid nagestreefd moet worden en door heilige Krijgsdienst.

53 De Turk moet aangepakt worden.

54 Godfried en Boudewijn zijn helden die door allen nagevolgd moeten worden.

[p. 92]

[Origineel]

nulla ubi victori compendia damnáve victo,

stantem ubi prostrato succubuisse pudet,

exspectent sacri pretium non vile laboris

permutentque lutum cum meliore solo

Helladis, Aegypti, Libyes Asiaeque; quod omne,

eheu, Byzantî Sardanapalus habet.

Illic captivo Vellus grave splendeat auro,

femina nec teneat praemia digna viris.

Praemia Threïcio sic custodita Draconi,

sueverit⁵⁵ Hesperias ut timuisse manus,

cùm nulli fluctus, nullae Symplegades obstent,

quin ducat Petri Dia Columba ratem.

Nil⁵⁶ taurorum illi fumosa incendia prosint,

quae ructat vano vanior ira sinu.

Aere pedes solidi nil sint nisi proxima victo

instrumenta metus praecipitisque fugae.

Dentibus infrendens furiato ut mordeat ore

quantus et est rabido pectore verrat humum,

spargat Tartaricis armorum semina sulcis,

suscitet ut turmas in nova bella novas:

nil aget. Et⁵⁷ nomen dispellet Iasonis umbras,

sive hoc Hebraeo suavius ore sonat.

Auguror an quorum mihi dulcia somnia fingo,

praesagae mentis gaudia dictat amor?

Atque adeò an caeli Numen quoque vota secundat

publica, nec ventos irrita ferre sinit?

Evenient. Dat signa Deus. Neque enim omine nullo

Dubidis⁵⁸ ad ripas concinit albus Olor,

per loca senta situ, per confraga et arcta nec olim

pervia, iam faciles lenè trahentis aquas.

Ille ubi luscinias⁵⁹ patrio modulamine mulcet

auditurque aquilis invidiamque parit.

Stemmataque et veterum clangit decora alta parentum,

Velleris Aurati quos celebravit honos.

Ut ne virtutes encomia iusta requirant,

et discat proavi fortia facta nepos.

Dum Colchos alii per lucra infamia quaerunt,

ad quae fucato Vellere turba ruunt,

Chironis soboles et Iasonis alter Iason,

ad Vellus curvâ nescius ire viâ,

tot⁶⁰ praeco decorum, túne hic Cygnus es, Chiffleti,

qui Gallis nectar fundis ab ore modis?

Qui Latio ambrosiam sic iam sermone propinas,

aspera mellito ut verba sapore fluant?

Iccia⁶¹ qui nostris monstrasti littora, ut esset

55 Occidens terrori semper fuit Asiaticis, de quibus toties triumphavit orbis Latinae Ecclesiae.

56 Fastus et iactantia Turcica facilis debellari.

57 Idem vocabulum Iason Graecè, Iesus Hebraicè, Medicus Latinè: unicum robur sacrae Militiae.

58 Chiffletius Aurei Velleris scriptor incomparabili facilitate ac facundiâ, natus Vesontione ad Dubin.

59 Gallicè Gallis scripsit et Latinè Latinis, pari suavitate.

60 Opus adfectum iam habet de Aureo Vellere tomis magnis explicatum.

61 Chiffletii Portus Iccius, felicissimi detectus. Unde aliquando Belgae solvent in Turcam, si per malos liceat.

[p. 93]

[Vertaling]

waar de winnaar niet wint, de verliezer geen schade lijdt,

waar wie staat schandelijk valt voor wie geveld ligt,

dat ze dan uitzien naar passend loon voor heilige arbeid

en dat slijk opgeven in ruil voor de betere grond

van Hellas, van Egypte, van Libië en Azië: dat alles is,

helaas, in handen van de Byzantijnse Sardanapal!

Dáár strale het Vlies dat zwaar is van veroverd goud,

en geen vrouw krijge de prijs die mannen toekomt.

De prijs die door de Thracische Draak bewaakt wordt

in bestendig vrezen voor Avondlandse legers,⁵⁵

nu er geen stormen, geen Symplegaden meer beletten

dat de Goddelijke Duif de schuit van Petrus leidt.

Hij vinde geen baat in het rokende vuur van stieren,⁵⁶

uit ijdele strot door nog ijdeler woede gebraakt.

Hun stevige poten van brons mogen enkel klaarstaan

voor verliezers in paniek en overijlde vlucht.

Hij mag tandenknarsen en bijten met razende muil,

en heel zijn lijf doldriftig over de grond sleuren,

hij mag zaaisel van wapens strooien in Tataarse voren,

om nieuwe troepen in nieuwe oorlogen te jagen:

niets bereikt hij. Jasons naam zal die spoken verjagen,⁵⁷

óf die naam die zoeter klinkt in Hebreeuwse mond.

Profeteer ik, of dicteert liefde van een voorvoelende geest

mij vreugde om wat ik mij in zoete dromen inbeeld?

Of stemt eer de hemelse Wil met de algemene wensen in,

niet duldend dat winden ze onvervuld wegblazen?

Ze komen uit. God geeft tekens. Want echt voorspellend

zingt een blanke Zwaan aan de oevers van de Doubs,⁵⁸

die door woeste plekken kronkelt, eng en nooit betreden,

om dan zijn kalme water vredig voort te stuwen.

Daar bekoort hij nachtegalen met eigenlands gezang,⁵⁹

en adelaren horen er zijn lied, dat afgunst wekt.

En van Stambomen schalt hij en hoge luister van oude

vaderen gevierd met de eer van het Gulden Vlies.

Dat zo verdiensten hun gerechte lofzang niet mislopen,

en nakroost de kloeke daden van voorvaders leert.

Terwijl anderen Colchis zoeken voor eerloos profijt,

dat ze met een verzonnen Vlies massaal najagen,

zijt gij, Chifflet, kroost van Chiron en Jasons alter ego,

die naar het Vlies geen kromme wegen weet,

zijt gij, heraut van zoveel adeldom,⁶⁰ niet deze Zwaan,

die uit uw mond nectar schenkt in Franse verzen?

Die nu ook ambrozijn opdient in de taal van Latium,

zó dat stroeve woorden honingzoet vloeien?

Die de onzen Iccius' kust getoond hebt,⁶¹ opdat vandaar

55 Het Westen is steeds de schrik geweest van de Aziaten, over wie de wereld van de Latijnse Kerk zo dikwijls heeft gezegevierd.

56 De Turkse praal en grootspraak zijn gemakkelijk te verslaan.

57 Grieks ‘Jason’, Hebreeuws ‘Jezus’ en Latijn ‘Geneesheer’ zijn hetzelfde woord, dat wijst op de unieke kracht van de heilige Krijgsdienst.

58 Chifflet, die over het Gulden Vlies schrijft met onvergelijkelijke vlotheid en taalvaardigheid, is geboren in Besançon aan de Doubs.

59 Voor Fransen schreef hij in het Frans, voor Latijnkenners in het Latijn, met eendere bevalligheid.

60 Hij heeft zijn werk over het Gulden Vlies reeds voltooid, over grote boekdelen verspreid.

61 De Icciushaven van Chifflet, [van] een zeer gelukkige ontdekking. Vandaar zullen de Belgen ooit tegen de Turk uitvaren, als het door de slechten tenminste wordt toegestaan.

[p. 94]

[Origineel]

unde Argo Ionias Belgica adiret aquas?

Unda, ferae, volucres Orphea silentia servant:

accubo ego auscultans. Incipe, Cygne, Melos.

CENSVRA.

Origini Aurei Velleris lucem dabit eius Encomium, studio, labore, industriâ Reverendi Domini Godefridi Wendelini Iuris Utriusque Doctoris Bethasiorum Pastoris elucubratum, si lucem videat. Actum XXVI. Aprilis M.DC.XXXII.

Gaspar Estrix Canonicus et Plebanus Antverpiensis Librorum Censor.

ANTVERPIAE,
EX OFFICINA PLANTINIANA
BALTHASARIS MORETI.
M.DC.XXXII.

Het bronnenapparaat van de Aries

Voor de bronnen die Wendelinus in zijn randnotities met name vermeldt, kunnen de volgende toelichtingen van nut zijn. Wij rangschikken ze in principe naar de orde waarin de dichter de namen aanvoert, maar veroorloven ons soms een lichte afwijking, ter wille van de samenhang.

Zijn notitie 5, bij het verhaal van de Argo-expeditie (vv. 35-48) verwijst naar vijf geschriften.

1. ‘Apollodorus in zijn Bibliotheek’. Het gaat hier om het mythografische handboekje Apollodori Bibliotheca, waarschijnlijk in de 1ste eeuw n.C. samengesteld en onterecht op naam gezet van de bekende Atheense filoloog Apollodorus (2de eeuw v.C). Wendelinus benutte mogelijk de door Jérôme Commelin bezorgde Grieks-Latijnse uitgave Apollodori Atheniensis Grammatici Bibliotheca, die in 1599 door de Officina Commeliniana in Genève of Heidelberg gedrukt werd. In deze editie staat het Argonautenverhaal (boek 1, al. 107-144) op p. 41-53.³⁸

2 ‘Diodorus’ is de bekende Griekse historicus Diodorus Siculus (einde iste eeuw v.C), die een wereldgeschiedenis schreef vanaf de vroegste tijden tot het jaar 54 v.C. (Caesar in Britannia). Ze kreeg de titel Bibliotheca [historica]. Wendelinus raadpleegde waarschijnlijk de

38 In de Teubner-editie van Richard Wagner, Apollodori Bibliotheca (Lipsiae, 1926), op p. 36-48.

[p. 95]

[Vertaling]

een Belgische Argo naar Ionische wateren uitvaart?

Zeeën, dieren, vogels blijven stom als Orpheus klinkt:

ik neig mij luisterend. Zwaan, hef aan uw Lied.

GOEDKEURING

Op de oorsprong van het Gulden Vlies zal een licht schijnen dankzij zijn Lofzang, die is uitgewrocht door de toeleg, de inspanning en de vlijt van de Eerwaarde Heer Godfried Wendelen, Doctor in de Beide Rechten, Pastoor van Bets; óf hij het licht mag zien! Gegeven op 26 april 1632.

Gaspar Estrix, Kanunnik en Plebaan, Boekenkeurder te Antwerpen.

TE ANTWERPEN,
UIT DE PLANTIJNSE DRUKKERIJ
VAN BALTHASAR MORETUS.
1632

Grieks-Latijnse editie van Lorenz Rhodoman Diod. Siculi Bibliothecae historicae libri, die in 1604 door de Officina Wecheliana in Hanau gedrukt werd. Hierin staat het verhaal van de Argonauten (boek 4, par. 40-56) op p. 244-260.³⁹

3. Apollonius van Rhodos (3de eeuw v.C.) schreef het oudste en bekendste epos over de tocht van Jason en zijn gezellen, Argonautica, in totaal bijna 6000 hexameters. Wendelinus kende waarschijnlijk de grote Grieks-Latijnse verzameluitgave van Jacques Lect, Poetae Graeci veteres carminis heroici scriptores, in 1606 door Pierre de la Rovière in Genève gedrukt. Hierin staat op p. 1-87 van deel ii het epos van Apollonius.⁴⁰

4. ‘Flaccus’ verwijst naar de Latijnse epicus Valerius Flaccus, die in het laatste kwart van de 1ste eeuw n.C. zijn Argonautica dichtte, in navolging van Apollonius. Bij zijn dood, ca. 93, was het epos blijkbaar niet helemaal voltooid. Bijna 5600 verzen zijn ons bewaard. Wendelinus kende, en bezat waarschijnlijk, een van de twee edities bezorgd door de Brugse humanist Ludovicus Carrio en door Christoffel Plantijn in 1565, resp. 1566 gedrukt.⁴¹

39 In de Teubner-editie van Friedrich Vogel, Diodori Bibliotheca historica, I (Lipsiae, 1888), op p. 459-487. Kort na de voltooiing van zijn Aries, nog vóór de eigenlijke druk, koopt Wendelinus zich een ‘Diodorus Siculus in f^o’ bij Balthasar Moretus. Zie Plantin-Moretusmuseum, Arch. 146, p. 59 (rekening van 11 maart 1634). Gaat het om een exemplaar van de editie Rhodoman?

40 Oxford-editie door Hermann Fränkel, Apollonii Rhodii Argonautica (Oxonii, 1961) en Budé-editie door Francis Vian, Apollonios de Rhodes, Argonautiques (Paris, 1974-1981).

41 Zie de beschrijvingen bij Leon Voet, The Plantin Press, V (Amsterdam, Van Hoeve, 1982), p. 2318-2321, nrs. 2408-2409. Moderne Teubner-editie door Widu-Wolfgang Ehlers (Stutgardiae, 1980).

[p. 96]

5. Als hij de vorige vier bronnen heeft vermeld, zegt Wendelinus ‘na Orpheus’, Daarmee schijnt hij de mening te delen die in zijn tijd nog opgeld deed, dat de zogenaamde Orphica Argonautica écht door de mythische zanger Orpheus werden gedicht. In feite zijn deze 1376 Griekse hexameters een laat maakwerk (mogelijk pas 4de-5de eeuw n.C.), dat wil aantonen dat niet Jason maar Orpheus de ware held en bezieler was van de Argovaart. Wendelinus kende dit gedicht waarschijnlijk uit de onder nr. 3 vermelde Poetae Graeci veteres, waarin het op p. 480-500 van deel i te lezen staat.⁴²

De enige vermelding van een eigentijdse bron van onze dichter ontmoeten we in zijn randnotitie 9 (bij de vv. 60-64). Daar prijst hij de Franse capucijn en bijbelverklaarder Père Jacques Boulduc (ca. 1560-1646), omdat die de oorsprong van de kerkelijke offervieringen, met name de eucharistie, terugvoert tot het vroegste verleden, tot Adam zelf. Dat kunnen we inderdaad lezen in Boulducs curieuze boek De Ecclesia ante Legem (Lugduni, Sumpt. Claudii Landry, 1626), op de p. 1-13 (= boek 1, cap. 1). De kans is groot dat Wendelinus dit boek in zijn bezit had, want op nog andere plaatsen schijnt hij het gedachtegoed van Boulduc te delen.⁴³

In notitie 11 (bij de vv. 69-70) zegt onze dichter dat Macrobius en Firmicus beweren, naar de leer van de Egyptenaren, dat bij de ‘wedergeboorte’ van de wereld, na de zondvloed, het sterrenbeeld Ram in het Hemelmidden stond. Chronologisch komt eerst de Mathesis (= Astrologie) van Firmicus Maternus, gedateerd ca. 335 n.C. In zijn voorwoord belooft Firmicus inderdaad ‘alles uiteen te zetten wat de oude, wijze en goddelijke mannen van Egypte en Babylonië over de macht en de invloed van de sterren in hun onderwijs van de goddelijke leer hebben overgeleverd’ en in boek 3 zegt hij: ‘door mijn onderzoek naar de geboorte van de wereld [...] heb ik vastgesteld dat bij die geboorte het Hemelmidden zich in de Ram bevond’.⁴⁴ Macrobius (begin 5de eeuw), van zijn kant, zegt in zijn Saturnalia (= Gesprekken bij het eindejaarsfeest) dat ‘Caesar in navolging van de Egyptenaren, die een unieke kennis van heel de goddelijke wereld bezaten [...] het jaar wilde afstemmen op het ritme van de zon’, en in zijn commentaar op het Somnium Scipionis van Cicero zegt Macrobius dat ‘bij het aanbreken van de grote dag die als eerste van alle dagen het licht liet opgaan [...] en daarom terecht de geboortedag van de wereld wordt genoemd, de Ram in het Hemelmidden stond’.⁴⁵ Even verder, in notitie 20 (bij de vv. 95-98), zegt Wendelinus nog dat uit Firmicus' geschrift blijkt dat de ‘judiciaire astrologie’ van Chaldeeën en Egyptenaren vertrekt van de wereldhoroscoop. Dit blijkt inderdaad, aangezien Firmicus zelf het thema mundi (boek 3, cap. 1) als uitgangspunt neemt van heel zijn astrologische discours. Wendelinus kende de Mathesis van Firmicus mogelijk uit de door Nicolas Pruckner bezorgde editie Astronomicῶn libri viii, in Bazel bij J. Hervagius in 1551 gedrukt. Het oeuvre van Macrobius was hem waarschijnlijk bekend uit de door Johan Izaak Pontanus verzorgde recensie die in 1597 bij de Officina Plantiniana in Leiden uitkwam.

In notitie 16 (bij de vv. 83-86) zegt Wendelinus dat het antieke ritueel voor het raadplegen van het lot onder meer door Vergilius is beschreven. Inderdaad, in boek 7 (vv. 85-95)

42 Moderne editie met Franse vertaling door Georges Dottin, Les Arqonautiques d'Orphée (Paris, Les Belles Lettres, 1930), p. 3-54.

43 Wij raadpleegden een (zeldzaam) exemplaar in de Maurits-Sabbebibliotheek te Leuven, boeknr. 221.1.

44 Wij vertalen Math. 1, praef. 6 en 3, 1, 18, naar de Budé-editie door P. Monat, Mathesis, I (Paris, 1992), p. 52, en II (Paris, 1994), p. 21.

45 Wij vertalen Sat. 1, 14, 3 en Somn. 1, 21, 23, naar de Teubneredities van James Willis, resp. Stutgardiae, 1994, p. 66, en Leipzig, 1970, p. 89.

[p. 97]

van zijn Aeneis zegt de Augusteïsche dichter dat uit geheel Italië mensen bij onzekerheden antwoord gingen zoeken in een heiligdom, waar een priester zich bij nachtstilte neervlijde op gespreide huiden van geslachte schapen, en dat koning Latinus, die ook een antwoord van de goden zocht, volgens ritus honderd schapen slachtte en zich languit strekte op hun gespreide huiden, om dan plots een stem uit het hoge woud te vernemen.⁴⁶

Herodotus, de vader van de geschiedschrijving (5de eeuw v.C.), wordt in de notities 18 (bij de vv. 89-90) en 31 (bij v. 130) als bron geciteerd. De vv. 89-90 kunnen we nagenoeg letterlijk weervinden in een zinsnede uit de Historiae (boek 5, par. 58): ‘Papyrusbladen noemen de Ioniërs van oudsher “vellen” (διΦθϵ́ρας), omdat ze eertijds bij schaarste aan papyrus huiden van geiten en schapen (als schrijfstof) gebruikten’. Vers 31, over de Colchiers die zich vanwege hun besnijdenis als afstammelingen van Noach beschouwden, schijnt te verwijzen naar boek 2, par. 104: ‘De Colchiërs, de Egyptenaren en de Ethiopiërs zijn de enige volkeren die van bij het begin de besnijdenis toepassen. De Feniciërs en de Syriërs in Palestina [sic] hebben het gebruik van de Egyptenaren overgenomen.’ Herodotus vermeldt in heel zijn werk nergens de Joden en ook niet Noach, zodat Wendelinus' bewering niet helemaal strookt met de waarheid. De band tussen Colchis en Noach past in zijn betoog, maar kan niet echt hard gemaakt worden bij Herodotus. Onze dichter kende mogelijk de Grieks-Latijnse Herodotus-uitgave van Gottfried Jungermann, Historiarum libri ix, gedrukt in Genève bij P. Estienne in 1618.⁴⁷

In notitie 19 (bij de vv. 91-92) zegt onze dichter dat Noach het verhaal van de zondvloed niet alleen op dierenhuiden heeft gegrift, maar ook op de zuilen die Josephus vermeldt. In het uitvoerigste werk van deze geschiedschrijver (2de helft 1ste eeuw n.C.), de Antiquitates Judaicae (boek 1, par. 69-71) is er sprake van twee oeroude zuilen, de ene van baksteen, de andere van natuursteen. Daarop hadden vrome afstammelingen van Adams derde zoon Set, minstens zeven generaties vóór Noach, hun kennis van de hemellichamen en hun bevindingen voor het nageslacht gegrift. Als de zuil van baksteen ooit door watergeweld (de zondvloed) zou vergaan, was er nog die in natuursteen om aan de eerste te herinneren. Deze laatste bevond zich in zijn tijd nog in het ‘land Seiris’, zegt Josephus. De versie van Wendelinus, als zou Noach deze zuilen hebben opgericht, klopt dus niet echt met die van Josephus. Wij vonden in heel diens oeuvre slechts één toespeling op een door Noach geschreven zondvloedverhaal. In Contra Apionem (1, par. 130) zegt hij letterlijk: ‘Berosus [Chaldeeuwse priester en astronoom, 3de eeuw v.C.] heeft, teruggaand op de oudste geschriften, zoals Noach het verhaal verteld van de overstroming die er geweest is, en van de ondergang der mensheid bij die ramp’.⁴⁸ Wendelinus kende mogelijk de Grieks-Latijnse editie van Flavii Josephi Opera, die in 1611 te Genève door Pierre de la Rovière gedrukt werd. Hierin staan de vermelde passages op p. 8a-b en 1044a.⁴⁹

Notitie 22 (bij v. 102) verwijst naar Justinus. Het gaat hier om de geschiedschrijver van die naam, die ergens tussen de 2de en de 4de eeuw (datering omstreden) een Epitome

46 In de Oxford-editie van R.A.B. Mynors (Oxonii, 1969), p. 258-259. Dat Wendelinus de hele Vergilius van buiten kende staat buiten twijfel. De hier vermelde passage reikt hem trouwens een paar woordelijke echo's aan, die in onze tweede lijst van toelichtingen een plaats krijgen.

47 Oxford-editie door Karl Hude, Historiae (Oxonii, 1927), niet gepagineerd. Zelf kocht Wendelinus zich in maart 1634 een ‘Herodotos in f^o’ bij Balthasar Moretus: zelfde referentie als in noot 39.

48 Zie Jack P. Lewis, A study of the interpretation of Noach and the Flood in Jewish and Christian literature (Leiden, E.J. Brill, 1968), p. 77-81.

49 Teubner-editie van Josephus' geschriften door Samuel Adriaan Naber (Lipsiae, 1888-1896): de eerste passage in deel i (1888), p. 15, de tweede in deel vi (1896), p. 208.

[p. 98]

maakte van de Historiae Philippicae van Pompeius Trogus. Het oorspronkelijke werk van deze Pompeius, die leefde onder keizer Augustus, was een omvangrijke geschiedenis van het Middellandse-Zeegebied, met grote belangstelling voor het ‘Philippische’ Macedonië, maar is niet bewaard gebleven. Dat maakt dat de Epitome van Justinus in latere eeuwen als een welkom ersatz veel gelezen en geciteerd werd. In boek 7 (cap. 1, al. 7-10) vernemen we dat de mythische stamvader van het Macedonische koningshuis bij zijn veroveringen door een kudde geiten geleid werd en dat hij een heilige verering had voor die dieren. Deze passage wordt door onze dichter zeker bedoeld. Er waren begin zeventiende eeuw verscheidene edities van de Epitome in omloop. Wélke door Wendelinus werd geraadpleegd, valt moeilijk uit te maken.⁵⁰

Georgius Cedrenus wordt driemaal aangehaald door onze dichter, in notities 23-24 (bij de vv. 103-110) en 38 (bij de vv. 163-172). Deze Byzantijnse compilator (waarschijnlijk 12de eeuw) distilleerde uit oudere bronnen een wereldkroniek, Historiarum compendium, die reikte van de schepping tot keizer Isaac Comnenus (1057). Wendelinus was in het bezit van de Georgii Cedreni Annales, sive Historiae [...] Compendium, door Wilhelm Xylander uitgegeven en in 1566 bij J. Oporinus in Bazel gedrukt.⁵¹ In deze editie vinden we de drie passages terug waar onze dichter naar verwijst. Op p. 66: ‘In de tijd van Mozes kwam uit de stam van Jafet een grote man voort, die koning werd voor 30 jaar van zijn geboorteland Attica; die man heette Gyges [sic]’; zie vers 107. Op p. 67: ‘Deucalion tekende het verhaal van de Attische zondvloed op’; zie notitie 23. Op p. 98: een engel komt de Argonauten te hulp om Amycus te verslaan, Jason wijdt een tempel en een standbeeld aan de ‘redder’ Sosthenes, later wordt die tempel door keizer Constantinus na een droomorakel aan de aartsengel Michaël gewijd; dit wonderlijke verhaal wordt woordgetrouw door onze dichter in verzen gegoten (vv. 165-172).⁵²

Palaephatus vermeldt hij in notitie 27 (bij v. 115). Hij zegt daar dat voor Palaephatus de gouden vacht van Phrixus eigenlijk het gouden beeld van de Dageraad was. Dat vergt weer enige uitleg. In de vierde eeuw v.C. heeft een zekere Palaephatus (mogelijk pseudoniem voor een ‘oudheidverklaarder’) een werk De incredibilibus (Ongeloofwaardige zaken) geschreven, waarin hij van de oude wonderverhalen een rationalistische verklaring gaf. Dat werk is in bekorte vorm en in uiteenlopende versies tot ons gekomen. Mogelijk gaat Wendelinus' bewering terug op een versie zoals wij die lazen in een Aldus-postincunabel van oktober 1505, waar Aesopus, Palaephatus en nog een veelheid kleinere Griekse teksten staan in afgedrukt.⁵³ Hierin zegt Palaephatus (p. 90): ‘Phrixus huwt de dochter van de Colchische vorst Aeëtes, na hem [sic] als bruidsgift het gouden beeld van Eos (dat hij op zijn schip had meegebracht) te hebben geschonken, en helemaal niet de vacht van een ram: dat is de

50 De recentste vóór 1632 waren gedrukt in Amsterdam door W. Blaeu (Caesius), 1621 (onze passage op p. 71), en in Frankfurt a.M. door M. Kempfer, 1630 (hier op p. 56). In 1632 bracht A. Elzevier in Leiden weer een Justinus-druk uit (hier op p. 74). Eigenaardig is wel dat Wendelinus in maart 1634 een Justinus bestelt bij Balthasar Moretus, die hem antwoordt dat hij het boek uit Parijs moet betrekken! Zie de in noot 39 vermelde brief. In de Teubner-editie van de Epitoma Historiarum Philippicarum, door Otto Seel bezorgd (Stutgardiae, 1972), staat onze passage op p. 70-71.

51 Alleen deze druk kan de ‘Cedrenus in zijn eigen taal’ zijn die hij in zijn bibliotheek bezat. Zie zijn mededeling aan Puteanus, geciteerd in onze prolegomena over Wendelinus' boekenbezit.

52 In de thans nog geldende editie van Georgius Cedrenus door Immanuel Bekker (Bonn, E. Weber, 1838) vinden we deze passages terug, resp. op p. 143, 144 en 210.

53 Een exemplaar in de Maurits-Sabbebibliotheek te Leuven, boeknr. p875/fo aeso Vita. Zie de beschrijving door Frans Gistelinck en Luc Knapen in Early Sixteenth Century Printed Books 1501-1540 in the Library of the Leuven Faculty of Theology, Supplement (Leuven-Dudley, ma, Peeters, 2004), p. 3, nr. 2.

[p. 99]

waarheid.’⁵⁴ Wendelinus vermeldt Palaephatus ook nog elders, in een nota die hij neerschreef, mogelijk op vraag van de Chifflets, over de chronologie van de Argo-expeditie. Deze nota bevindt zich nu in het Archiv des Ordens vom Goldenen Vlies, bewaard in het Österreichisches Staatsarchiv (tot voor kort Haus-, Hof- und Staatsarchiv) in Wenen, Codex 35/1, p. 39-40.⁵⁵

In dezelfde notitie 27 én in notitie 29 (bij de vv. 123-124) verwijst onze dichter naar de beroemde Griekse veelschrijver Lucianus van Samosata (2de eeuw n.C.), meer bepaald naar diens traktaatje De Astrologia. Hijzelf bezat ‘Lucianus tweetalig’,⁵⁶ heel waarschijnlijk in de Grieks-Latijnse uitgave Luciani Samosatensis philosophi Opera omnia, bezorgd door Jean Bourdelot en gedrukt door P.L. Febvrier in Parijs, 1615. Daarin staat De Astrologia op p. 539-545, met ernaast de Latijnse vertaling door Erasmus. Maar voor Wendelinus' bewering in notitie 27, dat de gouden vacht hem doet denken aan een sterrenkundig geschrift van Noach, vinden we nergens een aanwijzing. Lucianus spreekt alleen over astrologie bij Ethiopiërs, Egyptenaren, Libiërs en (vooral) Grieken, met zelfs geen zinspeling op Joden, laat staan op Noach. Notitie 29 daarentegen verwijst duidelijk naar par. 12 van Lucianus (p. 541-542 in de editie Bourdelot), al heeft deze het niet over een zoneclips, maar over de beweging van de zon tegenover die van de kosmos.⁵⁷

Notitie 45 (bij de vv. 213-214), over de Perzische magiërs als priesters en geneesheren, die ook nog eens de koningen aanstelden, verwijst naar ‘het getuigenis van Plinius en anderen’. Bij de encyclopedist Plinius Maior (gestorven in 79 n.C.) is boek 30 van zijn Naturalis historia in zijn geheel een scherpe aanklacht tegen de geneeskundige pretenties en bemoeienissen van de magiërs die, zegt hij, van in de vroegste tijden en ook nog in zijn dagen, bij keizer Nero bijvoorbeeld (par. 14-18), veel prestige genoten. Ofschoon negatief, bewijst zijn uiteenzetting dat in heel de oudheid magiërs als geneesheren actief waren. Voor de aanstelling van de Perzische koningen door diezelfde magiërs vinden we een aanwijzing in zijn laatste boek, 37. Daar heeft hij het in par. 147 over een soort edelsteen met de exotische naam atizoë, die in Indië en Perzië gevonden wordt en die ‘voor magiërs onmisbaar is als ze een koning installeren.’⁵⁸ Wat de ‘anderen’ betreft die Wendelinus niet nominatim vermeldt, kunnen we onder meer denken aan Plutarchus (gestorven in 120 n.C.), schrijver van een omvangrijk biografisch-historisch en filosofisch oeuvre, waaronder een reeks van 50 levensbeschrijvingen of Vitae. Wendelinus zegt zelf dat hij ‘de Levens van Plutarchus’ in het Grieks en het Latijn in zijn bezit heeft.⁵⁹ Welnu, Plutarchus vertelt in zijn Vita Artoxer-

54 In de Teubner-editie van de Mythographi Graeci, vol. iii, fasc. 2, door Nicola Festa bezorgd (Lipsiae, 1902), lezen we Kos in plaats van Eos. In handgeschreven Griekse kapitalen zijn κωσ en ηωσ gemakkelijk verwarbaar. Voor de essentie van de ‘ontmythologisering’ maakt dat evenwel geen verschil.

55 Met dank aan collega Gilbert Tournoy, die ons een kopie van de bladzijden bezorgde. Hijzelf maakt nog enig voorbehoud aangaande het auteurschap van Wendelinus. Zie zijn in noot 19 vermelde bijdrage, p. 149. Voor ons is er geen twijfel: het schrift op deze pagina's is zéker in de hand van Wendelinus.

56 Zie zijn mededeling aan Puteanus, geciteerd in onze prolegomena over Wendelinus' boekenbezit.

57 Oxford-editie van De Astrologia in deel 3 van Luciani Opera, door M.D. Macleod (Oxonii, 1980), p. 76-84; par. 12 op p. 79.

58 Deze passage wordt ook aangehaald door Joseph Bidez en Franz Cumont in Les Mages hellénisés [...], ii (Paris, Les Belles Lettres, 1938), p. 202, nr. 065. Voor de door ons aangevoerde teksten zijn er nu de Tusculum-uitgaven van de Naturkunde door Joachim Hopp (München-Zürich, Artemis & Winkler): boeken 29-30 (1991), waarin de par. 14-18 op p. 124-126; boek 37 (1994), waarin par. 147 op p. 145.

59 Zie onze prolegomena over Wendelinus' boekenbezit. Een écht tweetalige, Grieks-Latijnse, editie van de Vitae kan hij niet bezeten hebben, want die was in 1634 nog niet op de markt. Hij heeft het dus blijkbaar over twee afzonderlijke publicaties, één met de Griekse tekst en één met de Latijnse vertaling. Maar van dat soort uitgaven waren er toen al heel wat, een vijftal Griekse en meer dan 20 Latijnse. Daartussen die van Wendelinus aanwijzen zonder enig nader gegeven lijkt ons onmogelijk.

[p. 100]

xis [sic], cap. 3, al. 1: ‘Kort na de dood van Darius rukte de (nieuwe) koning uit naar Pasargadae, om er van de Perzische priesters de koningswijding te ontvangen.’⁶⁰ We mogen dus wel zeggen dat Plutarchus een van de ‘anderen’ is die door onze dichter worden bedoeld.

Tot slot nog iets over de Bijbel in Wendelinus' gedicht. In vers 52 vermeldt hij die ‘heilige boeken’. Ze zijn trouwens door zijn hele betoog heen aanwijsbaar. Wij zouden onze lezers beledigen, mochten wij ons begeven aan toelichtingen bij de oudtestamentische figuren Adam, Abel, Noach, Jafet, Abra[ha]m, Isaak, Mozes, Jozua en Gideon (uit de boeken Genesis, Exodus, Jozua en Rechters), of bij de evangelische verhalen van de geboorte en het lijden van Christus. Alleen willen wij even stilstaan bij die éne bijbelse naam Daniël die Wendelinus als bron vernoemt,⁶¹ en bij een paar niet als zodanig aangemerkte bijbelcitaten.

De profeet Daniël komt voor in de randnotities 21 en 22 (bij de vv. 99-102). Onze dichter zegt daar dat Daniël het Perzische rijk verbeeldt met een Ram, het Assyrische met een Leeuw, en dat hij Geiten aanwijst als heilige schutsdieren van de Macedoniërs. Wie het boek Daniël erop naslaat, leest (in kap. 7) dat de profeet in een nachtelijk visioen vier grote dieren uit de zee zag rijzen die, zo blijkt verder, op vier koningen duiden die uit de aarde zullen opkomen. ‘Het eerste dier leek op een leeuw, maar dan met adelaarsvleugels’ (Dan. 7, 4). Bijbellezers of -hoorders moesten daarin zonder meer het Assyrische rijk van koning Nebukadnesar herkennen. In een daaropvolgend toekomstvisioen (kap. 8) ziet Daniël een onheilspellend gevecht tussen een ram met twee vervaarlijke horens en een harige geitenbok. Hierna geeft ‘een heilige’ aan Daniël zelf deze verklaring: ‘De ram met de twee horens die je zag, duidt op de koningen van Meden en Perzen. De harige geitenbok is de koning van Griekenland’ (Dan. 8, 20-21). Deze koning van Griekenland moet wel de veroveraar Alexander de Grote zijn, de Macedoniër, geboren in de stad Pella. In grote lijnen kloppen dus Wendelinus' beweringen met het verhaalde in het boek Daniël.

Twee andere notities van onze dichter gaan uit van de overtuiging dat zijn lezers de bijbeltekst in de Latijnse Vulgaatversie zonder meer herkennen. Dat blijkt uit notitie 7 (bij vers 52), die zonder verwijzing vers 6 van Psalm 86 citeert. Idem voor zijn notitie 49 (bij vers 230). Hier lezen we een bekende uitspraak van de apostel Paulus (Filipp. 2, 10), zij het met een subtiele aanpassing: de wens van de apostel, flectatur, is werkelijkheid geworden, flectitur.

60 Teubner-editie van de Vita Artoxerxis door Konrat Ziegler - Hans Gärtner in Plutarchi Vitae parallelae, vol. 3, fasc. 1 (Stutgardiae-Lipsiae, 1996), p. 318-351; onze passage op p. 319.

61 Daniël wordt in het bijbelboek voorgesteld als levend in de Babylonische gevangenschap, onder koning Nebukadnesar en diens opvolgers (6de eeuw v. C.). Maar het boek zelf is waarschijnlijk pas geschreven in de 2de eeuw v.C., de periode van het Makkabese verzet tegen de Griekse overheersing. Wij volgen zo getrouw mogelijk de tekst en de (zuinige) commentaar van De Bijbel. De nieuwe bijbelvertaling ('s-Hertogenbosch, Katholieke Bijbelstichting - Leuven, Vlaamse Bijbelstichting, 2005). Voor het boek Daniël, zie aldaar, p. 1251-1267.

Wendelinus' poëtische databank

Toen wij onze inleidende voorstelling van de Aries afsloten met een blik op Wendelinus' verskunst, hadden wij het over het ‘vaardige legwerk’ van zijn citaten uit de epische en elegische poëzie van zijn klassieke voorgangers. In deze laatste reeks van toelichtingen willen wij zijn gedicht van begin tot einde overlopen en de echo's en citaten die wij menen te

[p. 101]

herkennen, op een rijtje zetten, met hier en daar een toelichting in telegramstijl. Aangezien het hier gaat om grote namen uit de Latijnse poëtische traditie, hoeven wij niet telkens naar edities te verwijzen. Die zijn onze lezers voldoende bekend, of kunnen gemakkelijk worden ontdekt via een betrouwbaar lexicon.⁶² Bij het opsporen van dit soort echo's zijn niet alleen de woorden belangrijk, maar ook hun plaats binnen het vers.⁶³ Daarom plaatsen wij, waar het van nut is, het teken [om een versbegin te markeren, het teken] voor een verseind.

v. 2	geminos tollit ad usque polos]. Cf. Ov., Fast. 3, 106: geminos stella serena polos].
v. 4	occiduas... Atlantis aquas]. Cf. Ov., Fast. 1, 314: occiduas subibit aquas].
v. 5	fulvo... Vellus ab auro]. Cf. Ov., Met. 14, 345: fulvo... contractus ab auro].
v. 13	quamlibet adverso scribantur carmina vento. Cf. Ov., Epist. 6, 7: quamlibet adverso signatur epistula vento. Deze brief is door Hypsipyle gericht aan Jason.
v. 14	pauca sed apta canam]. Cf. Ov., Am. 2, 2, 2: pauca sed apta vaca].
v. 15	[Inclitus ille Aries villo spectabilis aureo]. Cf. Ov., Epist. 6, 49: aries villo spectabilis aureo] en Epist. 12, 201: [aureus ille aries villo spectabilis alto]. Brief 12 is door Medea gericht aan Jason.
v. 17	[non fumum... ex fulgore. Cf. Hor., Ars 143: [non fumum ex fulgore.
v. 18	[materiámve sui. Cf. Manil. 1, 822: [materiamque sui.
v. 20	quem Virtus voluit nomen habere Boni. Cf. Anth. 630, 2: cui Virtus clarum nomen habere dedit. Een epigram op naam van Eusthenius, over de held Achilles.
v. 23	Attalicis... aulaea. Cf. Sil. 14, 659-660: Attalicis... aulaeis.
v. 25	bella parantem] = Sil. 16, 10: bella parantem].
v. 29	argumentum]. Cf. Ov., Met. 13, 684: argumento]. Opvallende spondee in de 5de voet, die de dichter zich veroorlooft op basis van Ovidius en ook van Vergilius' bekende incrementum] in Ecl. 4, 49.
v. 35	inhospita littora pinum]. Cf. Ov., Trist. 3, 11, 7: inhospita litora Ponti]. Ook Wendelinus heeft het over de kusten van Pontus.
v. 36	pandere vela mari]. Cf. Ov., Ars 3, 500: pandere vela sinu].
v. 43	taurorum aeripedum proflatos naribus ignes. Cf. Ov., Met. 7, 104-105: naribus efflant] [aeripedes tauri. Ook Ovidius heeft het over de Colchische stieren.
v. 44	squamea terga = Manil. 1, 433: squamea terga.
v. 45	de dentibus ortos]. Cf. Ov., Ib. 445: de dentibus orti]. Bij Ovidius gaat het over de tanden gezaaid door Cadmus, bij Wendelinus over die gezaaid door Jason.
v. 47	[quaeque referre mora est. Cf. Ov., Met. 3, 225: [quosque referre mora est.
v. 48	historicam non trutinanda fidem]. Cf. Ov., Am. 3, 12, 42: historica nec sua verba fide]. De formule historica fides valt op, want zeldzaam in klassiek Latijn.
v. 53	aetheris alti] = Manil. 1, 286: aetheris alti].
v. 56	tempora veris agit]. Cf. Ov., Fast. 2, 150: tempora veris erunt].
v. 66	Numina de caelo sensit. Cf. Ov., Fast. 6, 251: caelestia numina sensi.
v. 71	non futilis auctor] = Verg., Aen. 11, 339: non futtilis auctor].

62 Wij durven aan te bevelen het Tusculum-Lexikon griechischer und lateinischer Autoren [...] van Wolfgang Buchwald, Armin Hohlweg en Otto Prinz, München, Artemis Verlag, 1982; voor nog recentere informatie, perfect betrouwbaar, is er The Oxford Classical Dictionary, uitgegeven door Simon Hornblower en Antony Spawforth, Oxford University Press, 2003. De afkortingen die wij gebruiken voor onze verwijzingen naar Latijnse auteurs en geschriften zijn die van de Index librorum scriptorum inscriptionum bij de Thesaurus linguae Latinae, Lipsiae, B.G. Teubner, 1990.

63 Dat blijkt ook uit het onmisbare Lateinisches Hexameter-Lexikon [...] van Otto Schumann († 1950), postuum door de Monumenta Germaniae Historica in 7 delen uitgegeven (München, 1979-1989).

[p. 102]

v. 73	surgentis brachia Cancri]. Cf. Ov., Met. 10, 127: fervebant bracchia Cancri].
v. 76	tu Capricorne = Manil. 4, 791: tu Capricorne.
v. 82	antiquâ relligione probat]. Cf. Ov., Fast. 3, 264: antiqua religione sacer].
v. 84	poscere fata deûm. Cf. Verg., Aen. 6, 45: poscere fata, en 6, 376: fata deum.
vv. 85-86	caesarum ovium sub nocte silenti] [Velleribus stratis incubuisse. Cf. Verg., Aen. 7, 87-88: caesarum ovium sub nocte silenti] [pellibus incubuit stratis.
v. 115	Docta Palaephatiâ quando mihi voce papyrus. Cf. Ciris 88 (ed. Scaliger, 1617): Docta Palaephatia testatur voce papyrus.^64
v. 116	Mystica sacra suo]. Cf. Ov., Epist. 2, 42: mystica sacra deae].
v. 123	Solis Lunaeque laborum]. Cf. Verg., Georg. 2, 478: defectus solis varios lunaeque labores]. Zowel defectus als labor zijn typische benamingen voor een eclips.^65
v. 128	Aeetae regia virgo. Cf. Ov., Epist. 6, 50: Aeetae regia, en Met. 7, 21: regia virgo.
v. 135	retro sublapsa referri] = Verg., Georg. 1, 200 én Aen. 2, 169: retro sublapsa referri].
v. 137	tenues veri simulaverit umbras]. Cf. Ov., Met. 6, 62: tenues parvi discriminis umbrae].
v. 139	sententia sedit] = Verg., Aen. 11, 551: sententia sedit].
v. 143	aequore currus]. Cf. Verg., Aen. 5, 819: aequora curru].
v. 152	signa secunda dedit] = Ov., Am. 3, 2, 58: signa secunda dedit].
v. 165	cogebat in agmina turmas]. Cf. Ov., Epist. 12, 155: suadebat in agmina turbae].
v. 166	aspera bella ciens]. Cf. Ov., Fast. 2, 516: aspera bella viros].
v. 167	delapsa per auras] = Ov., Met. 3, 101: delapsa per auras].
v. 168	candida forma viri]. Cf. Prop. 3, 11, 6: candida forma virum].
v. 189	[Aureus ergo Aries. Cf. Ov., Epist. 12, 201: [aureus ille aries.
v. 197	terrasque tractusque maris caelumque profundum = Verg., Ecl. 4, 51 én Georg. 4, 222: terrasque tractusque maris caelumque profundum. De beroemde hexameter van Vergilius integraal overgenomen.
v. 205	[Saturni, Iovis ac Martis. Cf. Manil. 1, 537 én 5, 6: [Saturni, Iovis et Martis.
v. 211	praelia Martis] = Stat., Theb. 8, 732: proelia Martis].
v. 214	Sua dona... tulisse]. Cf. Ov., Fast. 5, 425: sua dona ferebant].
v. 230	flexo devenerata genu]. Cf. Ov., Trist. 4, 2, 2: flexo succubuisse genu].
v. 232	servitio hoc laeti libera colla. Cf. Verg., Georg. 3, 167-168: libera colla] [servitio.
v. 234	ne non sit turpi spes quoque adempta fugae. Cf. Verg., Aen. 9, 131: nec spes ulla fugae ... adempta est.
v. 246	pectore laudis amor]. Cf. Ov., Trist. 5, 12, 38: pectora laudis amor].
v. 247	somnia vana = Ov., Met. 11, 614: somnia vana.
v. 250	Vellera fulva tulit]. Cf. Ov., Epist. 6, 14: vellera fulva manu]. Over het vlies van Jason.
v. 262	succubuisse pudet]. Cf. Ov., Fast. 6, 574: concubuisse pudet].
v. 263	pretium non vile laboris] = Ov., Epist. 18, 163: pretium non vile laboris]. Deze zinsnede was ook een leuze van de Gulden-Vliesorde: Pretium laborum non vile.

64 De thans aanvaarde lezing van dit Ciris-vers is helemaal anders. Zie bv. de Teubner-editie van de Poetae Latini minores, bezorgd door Willy Morel (Lipsiae, 1935), p. 98: docta Palaepaphiae testatur voce Pachynus. In dit éne geval kunnen we daarom met bijna zekerheid stellen dat Wendelinus raadpleegde (en mogelijk ook bezat) de Catalecta Virgilii & aliorum Poëtarum Latinorum veterum poematia, bezorgd door Josephus Scaliger (Lugduni Batavorum, J. Maire, 1617); aldaar op p. 17 het vers, op p. 51-52 van de commentaar een geleerde uitleg.

65 Zie André Le Boeuffle, Astronomie- astrologie. Lexique latin (Paris, Picard, 1987), p. 116, nr. 390c.

[p. 103]

v. 266	Sardanapalus habet] = Ov., Ib. 312: Sardanapallus habet].
v. 269	sic custodita Draconi]. Cf. Ov., Met. 9, 190: concustodita dracone].
v. 275	[Aere pedes solidi = Ov., Epist. 12, 43: [aere pedes solidi. Over de Colchische stieren.
v. 277	[Dentibus infrendens = Verg., Aen. 3, 664: [dentibus infrendens.
v. 278	pectore verrat humum]. Cf. Ov., Epist. 12, 102: pectore verrit humum]. Over de Colchische draak.
v. 280	turmas in nova bella novas. Cf. Manil. 4, 178: novas semper pugnas, nova bella.
v. 284	dictat amor] = Ov., Am. 2, 1, 38: dictat Amor].
v. 285	caeli Numen quoque vota secundat]. Cf. Sidon., Carm. 7, 506: di si vota secundant].
v. 286	ventos irrita ferre sinit]. Cf. Ov., Ars 1, 634: iubet... inrita ferre notos].
v. 288	Dubidis ad ripas concinit albus Olor. Cf. Manil. 4, 517: [Phasidos ad ripas (over Colchis) en Ov., Epist. 7, 2: concinit albus olor]. Bij Ovidius gaat het om de zwanenzang van wie gaat sterven. De ‘overdracht’ van Wendelinus op de zang van Chifflet is dus minder gelukkig.
v. 289	[per loca senta situ = Verg., Aen. 6, 462: [per loca senta situ.
v. 290	lenè trahentis aquas]. Cf. Ov., Fast. 2, 704: lene sonantis aquae].
v. 292	invidiamque parit]. Cf. Ov., Fast. 2, 848: invidiamque trahit].
v. 293	veterum... decora alta parentum]. Cf. Verg., Aen. 2, 448: veterum decora alta parentum].
v. 294	celebravit honos. Cf. Verg., Aen. 8, 268: celebratus honos.
v. 296	proavi fortia facta. Cf. Verg., Aen. 1, 641: fortia facta patrum.
v. 306	adiret aquas]. Cf. Ov., Trist. 1, 5, 20: adisset aquas].
v. 307	silentia servant]. Cf. Stat., Theb. 4, 423: silentia servat].
v. 308	Incipe, Cygne, Melos. Cf. Verg., Ecl. 4, 60 én 62: Incipe, parve puer. Deze indrukwekkende en wereldbekende iteratie aan het slot van Vergilius' begroeting van het goddelijke kind klinkt zéker door in de slotformule van Wendelinus, voor ons het mooiste vers dat hij schreef.

Hiermee sluiten wij ons opstel af. Het is duidelijk dat wij maar een opstap geboden hebben voor een volledige inhoudelijke commentaar. Gaarne laten wij die over aan jongere en (vooral wetenschapshistorisch) bevoegdere hermeneuten.

[p. 104]

Resümee

Obwohl Godefridus Wendelinus (1580-1667) in so unterschiedlichen Disziplinen wie Astronomie, Chronologie, Physik, Rechts- und Kirchengeschichte u.v.a.m. wissenschaftlich tätig war, hat er auch noch ein elegisches Gedicht von gut 300 Versen verfasst: Aries seu Aurei Velleris encomium (Der Widder, Loblied auf das Goldene Vlies). Mitte 1632 wurde das Poem gedruckt als ein Appendix zu den Insignia gentilitia equitum Ordinis Velleris Aurei (Die Familienwappen der Ritter des Ordens vom Goldenen Vlies) seines Gönners Jean-Jacques Chifflet. Diese panegyrisch-didaktischen Distichen weisen eine beachtliche Gelehrsamkeit auf. Sie behaupten, daß der Orden vom Goldenen Vlies sowohl in klassisch-mythologischen als auch in biblischen Traditionen wurzelt (Jason und Gideon), und betonen zugleich die göttlich bestimmte Rolle des astrologischen Zeichens Aries in der Menschheitsgeschichte und in der christlichen Heilsökonomie. Unser Aufsatz versucht in einer Präambel, das faktische Verhältnis des Aries zu den Insignia aufzuklären, um danach das Gedicht selbst vorzustellen: seine Gedankenund Darlegungslinien, die von unserem Dichter angeführten Quellen und Belege und seine eigentümliche Versifikationskunst. Als Hauptstück bietet unser Essai die Rezension nach heutigen Editionsnormen des vollständigen lateinischen Textes, samt Widmung und Randnotizen, mit gegenüberstehender Probe einer niederländischen Übersetzung. Zur Abrundung geben wir eine Reihe erklärender Notizen zu den von Wendelinus angeführten Quellen sowie eine Liste wörtlicher Anklänge aus seiner poetischen ‘Datenbank’. Diese Schlußkapitel können hoffentlich als Ansätze zu einem umfassenden, von sachkundigeren Kollegen auszuschreibenden Kommentar gelten.

Summary

Besides his scholarly oeuvre in such diverse disciplines as astronomy, chronology, physics, legal and ecclesiastical history etc., Godefridus Wendelinus (1580-1667) also composed an elegiac poem of some 300 verses, Aries seu Aurei Velleris encomium (The Ram, or Praise of the Golden Fleece). It was printed mid 1632, as an appendix to the Insignia gentilitia equitum Ordinis Velleris Aurei (The Family Arms of the Knights of the Order of the Golden Fleece) of his patron Jean-Jacques Chifflet. These panegyric and didactic distichs display a considerable erudition. They argue that the Order of the Golden Fleece has its roots as well in the classical-mythological as in the biblical tradition (Jason and Gideon), and together they stress the divinely destined role of the astrological sign of Aries in the history of mankind and of Christian Salvation. In a preamble our paper tries to elucidate the factual link between Aries and the Insignia, before dealing with the poem itself: its lines of thinking and reasoning, its references and sources as cited by the author, and its peculiar versification. The core of our essay is an edition of the complete Latin text, including the dedication and the original marginal annotations, in the line of current editorial practice. A tentative Dutch translation is printed on facing pages. Finally, a series of explanatory remarks on the sources quoted by Wendelinus, and a list of verbal echoes from his poetical ‘database’ are added as a starting point for a comprehensive scholarly commentary, to be contributed by more qualified colleagues.