De Gulden Passer. Jaargang 84

(2006)– [tijdschrift] Gulden Passer, De– rechtenstatus



[pagina 295]
Kasper van Ommen Met in bont afgezette toga en gepijpte kraag Over enkele minder bekende portretten van Justus Lipsius Toen op 8 januari 1872 de grote negentiende-eeuwse verzamelaar van kaarten en atlassen Johannes Tiberius Bodel Nijenhuis (1797-1872) overleed, ontving de Universiteitsbibliotheek Leiden als legaat het zogenaamde Museum Geographicum Bodellianum. Deze collectie staat tegenwoordig bekend als de collectie Bodel Nijenhuis en bevat naast geografisch en topografisch materiaal, waaronder 300 atlassen, 50.000 kaarten, een enorme hoeveelheid portefeuilles met in totaal 22.000 topografische afbeeldingen. Daarnaast werd de ongeveer 1700 bladen omvattende collectie portretten van Leidse hoogleraren en curatoren aan de universiteit gelegateerd.Ga naar voetnoot1 Bodel Nijenhuis, kleinkind van de bekende Leidse uitgever Samuel Luchtmans, verzamelde tijdens zijn leven een grote hoeveelheid boeken, kaarten en portretten. In zijn woning aan het Rapenburg richtte hij een boeken- en platenkamer in waar hij zijn collectie beschreef en toonde aan geïnteresseerde wetenschappers. Na zijn dood werd in de jaren 1873-1874 het grootste deel van zijn verzameling boeken geveild bij E.J. Brill te Leiden en Frederik Muller te Amsterdam. Nog tijdens zijn leven had Bodel Nijenhuis al delen uit zijn bibliotheek geschonken aan de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Ook deze boeken zijn nog steeds terug te vinden in de collectie van de Universiteitsbibliotheek Leiden. De verzameling historieprenten kwam via veiling terecht bij Frederik Muller. Bovendien zou een uitgebreide collectie van 15.000 Nederlandse portretten op 18 november 1874 onder de hamer komen, maar deze veiling werd op het laatste moment afgekst. Die collectie achtte men echter dermate belangrijk dat de Nederlandse regering besloot haar als geheel aan te kopen (voor 10.000 gulden) en onder te brengen in het Leidse Prentenkabinet. Zoals bij elke grote verzamelaar en zijn of haar verzameling, heeft ook deze collectie zijn spoken: een unieke verzameling portretten van boekhandelaren, drukkers en bibliothecarissen die Bodel Nijenhuis in zijn bezit had, werd ‘en bloc’ door een verzamelaar uit Hamburg gekocht en is sindsdien spoorloos of verspreid geraakt. Dit zelfde lot leek enige tijd geleden beschoren te zijn voor de collectie portretten van Leidse hoogleraren. In een artikel over de portrette van Josephus Justus Scaliger door bibliothecaris W.N. du Rieu uit 1881 werden steevast de door hem besproken portretten voorzien van een bn-nummer.Ga naar voetnoot2 Deze prenten bleken echter niet terug te vinden in de collectie van de Universiteitsbibliotheek Leiden en het Prentenkabinet. Nader onderzoek heeft uitgewezen dat de toenmalige conservator van de collectie Bodel Nijenhuis ze in 1972 heeft overgebracht naar het Leidse Academisch Historisch
[pagina 296]
Museum, waar ze de afgelopen decennia een slapend bestaan hebben geleid. Het is niet verwonderlijk dat bij deze prenten ook een grote hoeveelheid portretten is te vinden van de vermaarde geleerde, hoogleraar en rector Justus Lipsius.Ga naar voetnoot3 Al tijdens het leven, maar vooral daarna, is een grote hoeveelheid portretten van de geleerde Justus Lipsius gemaakt. Anne-Marie Berryer heeft in haar artikel ‘Essai d'une iconographie de Juste Lipse’Ga naar voetnoot4 als eerste de toen bekende afbeeldingen van Lipsius op een rijtje gezet, beginnend bij de portretten van Lipsius op 36-jarige leeftijd en eindigend bij de fantasieportretten. Berryer beschrijft in haar artikel ongeveer 100 verschillende types, van schilderijen tot penningen en bustes. Ook bij de tentoonstelling en in de catalogus Lipsius en LeuvenGa naar voetnoot5 in de Centrale Bibliotheek te Leuven werd aandacht besteed aan de iconografie van Lipsius, waarbij voornamelijk werd geput uit het bezit van de Universiteit Leuven zelf. Meer recentelijk werden acht van de meer bekende portretten (Crispijn De Passe, Bartolomeus Dolendo, Cornelis Galle, Schelte Adamsz. Bolswert, Adolf van der Laan en Ferdinando Gregori) uit het bezit van de Universiteit Leiden getoond op de tentoonstelling Lieveling van de Latijnse taal. Justus Lipsius te Leiden herdacht bij zijn vierhonderdste sterfdag.Ga naar voetnoot6 Natuurlijk heeft Berryer niet gepretendeerd volledig te zijn met deze lijst en dat is ze ook niet. In de portrettencollectie van Bodel Nijenhuis is een aantal prenten te vinden, die ontbreken in haar lijst. Het gaat hier niet om grote namen, maar ze bieden niettemin een aardige aanvulling op het beeld dat we ons van Justus Lipsius kunnen vormen. In de portretten wordt Lipsius over het algemeen bejubeld en geprezen, maar - gezien de controverse om zijn persoon, die zeker na zijn dood nog sterk is toegenomen - ook beschimpt. Het ons eerst bekende portret, dat ook tot de collectie Bodel Nijenhuis behoort, geeft Lipsius weer op 36-jarige leeftijd. De gravure door Lucas Vorsterman uit 1583 beeldt de humanist af getooid met een hoed en reeds gekleed in de toga met bontkraag, een geleerde waardig. Dit kledingstuk, samen met het hemd en de gepijpte kraag, zou het ‘handelsmerk’ van Lipsius in zijn portretten worden. Lipsius verbleef ten tijde waarin het portret van Vorsterman tot stand kwam, te Leiden. Het type hoed dat hij draagt, is vrij algemeen in de Hollandse dracht van de zestiende eeuw. Het portret is gemaakt naar een schilderij dat mogelijk in Leiden is ontstaan. Zowel het schilderij als de schilder is ons niet bekend. Bijna alle prenten na deze datum volgen de kleding van Lipsius in toga en gepijpte kraag, met variaties in attributen: boeken, honden en heraldische of symbolische toevoegingen. Tot in de negentiende eeuw worden portretten met deze beeldconventie van Lipsius gemaakt, zij het dit keer als uiting voor de trotsheid van de eigen Belgische geschiedenis. Gravures als Une leçon de Juste Lipse devant Albert et Isabelle uit Les Belges illustres (1845) van Jean Jacques Altmeyer geeft
[pagina 297]
uiting aan een dergelijk gevoel. Er zijn prenten van Lipsius bekend op verschillende leeftijden: 36 jaar, 38 jaar, 40 jaar, 43 jaar, 50 jaar, 52 jaar en 58 jaar. Lipius was, gezien het grote aantal portretten dat ons is overgeleverd, een dankbaar onderwerp voor prentenmakers en uitgevers. Het is niet onmogelijk dat de faam van Lipsius in het toenmalige Europa niet alleen aan zijn geschriften is te danken, maar ook aan de afbeeldingen van hem die de ronde deden. De opvolger van Lipsius als hoogleraar in Leiden, Josephus Justus Scaliger, moet de kracht van het beeld goed hebben begrepen toen hij eiste dat er eerst een beeltenis van hemzelf en zijn vader in prent zou worden gemaakt en verspreid onder de humanistenwereld in Holland en daarbuiten, voordat hij ook maar zou peinzen om naar Leiden af te reizen. Het portret werd in 1593 door niemand minder dan Henricus Goltzius gegraveerd, wellicht niet zonder toeval want Goltzius had 6 jaar daarvoor ook een portret van Lipsius bezorgd. De propaganda in beeld heeft voor Lipsius gedurende zijn leven onophoudelijk bestaan en niet de minste kunstenaars bemoeiden zich met deze beeldvorming: naast Goltzius onder andere ook Theodoor en Cornelis Galle, Bartolomeus Dolendo en de virtuoze Peter Paul Rubens, wiens broer Filips een van Lipsius' lievelingsleerlingen was geweest en door de humanist als zijn opvolger werd gezien. Het beeld van de humanist Lipsius in de met bont afgezette toga en gepijpte kraag heeft ook heden ten dage nog niet aan kracht ingeboet: de postzegel met het portret van Lipsius (ontworpen door Guillaume Broux naar het schilderij van Anthony van Dyck uit ca. 1626-1640) die ter viering van de vierhonderdste verjaardag van het overlijden door de Belgische posterijen werd uitgegeven, toont ons Lipsius zoals het zestiende-eeuwse publiek hem ook heeft kunnen zien.

[pagina 298]
Beschrijvingen prenten
[pagina 299]
3. Anoniem, Portret van Lipsius in een ovale omlijsting Gravure, 16de eeuw Portret van Lipsius naar het portret van Lucas Vorsterman uit 1583 (cf. Berryer, 1), maar dit keer zonder hoed weergegeven. In de lijst de tekst Iustus Lipsius. Moribus AntiquisGa naar voetnoot7 AE 43. Ao 1591. met daaronder vier dactylische hexameters: Musarum Genius, prisci stirps aurea saecli, // Romam orbi, Romae¹ ludos, ludisq[ue]² Theatra, // ³Verbaq[ue] restituit Latio, verbisq[ue]⁴ sonorem, // Et ⁵ Regno Sophiam, & ⁶Sophiae sua pristina regna. // 1 SaturnaliaGa naar voetnoot8 2. De amphitheatroGa naar voetnoot9 3. CriticaGa naar voetnoot10 4. De pronuntiat[ione]Ga naar voetnoot11 5. PoliticaGa naar voetnoot12 6. ConstantiaGa naar voetnoot13 Vertaling:Ga naar voetnoot14 Als Genius van de Muzen, gouden telg van de antieke tijd, Gaf hij Rome aan de wereld, de spelen aan Rome, aan de spelen de theaters, Aan Latium de woorden, aan de woorden de uitspraak, Aan het Rijk de Wijsheid, en aan de Wijsheid haar voormalige rijken terug. 1 Saturnalia 2. De amphitheatro 3. Critica 4. De pronuntiat[ione] 5. Politica 6. Constantia Collectie Academisch Historisch Museum, Leiden inv.nr bn 852
[pagina 300]
4. Anoniem, Portret van Lipsius Gravure, 17de eeuw Portret van Lipsius op 38-jarige leeftijd naar de gravure van Theodoor Galle (cf. Berryer, 12) maar dan in spiegelbeeld. Het portret in een ovaal medaillon. In de rand de naam Justus Lipsius. Bovenaan, tussen de figuren van Fama en Gloria, is de spreuk Moribus antiquis door een lauwerkrans omgeven. Fama, met loftrompet, houdt Lipsius een lauwerkrans boven het hoofd, terwijl Gloria hem een kroon aanreikt. Aan weerszijden van Lipsius zijn Doctrina en Virtus afgebeeld. Onder het portret ziet men Modestia, gezeten op Invidia (Afgunst), een verwijzing naar een van de deugden die Lipsius het meest op prijs stelde, zoals herhaaldelijk ter sprake komt in zijn correspondentie, en naar de vele aantijgingen, verdachtmakingen en kritiek waarmee hij voortdurend af te rekenen kreeg en die na zijn dood nog toenamen. Daaronder vier elegische disticha: Cum peteret Virtus, Doctrina, Modestia sculpi, // Mente, animo, vultu Lipsius instar erat: Lipsi animum, mentem, vultum dum coela laborant // Exprimere, in coelum se Trias ista dedit // Quid faceret sculptor, quem ludit amabilis error? // Sedula, ne erraret, sculpsit vtrumque manus. // Plectite secure nunc, Gloria, Fama, coronas, // Invidiam pedibus Virgo Modesta premit Ondertekend met H.R. Vertaling: Toen Deugd, Geleerdheid, Bescheidenheid verzochten in beeld te worden weergegeven, was Lipsius ze door zijn geest, gemoed en gelaat alledrie gelijk. Toen de beitels zwoegden om gemoed, geest en gelaat van Lipsius vorm te geven, legde dat drietal zichzelf in de beitel. Wat moest de beeldhouwer, door deze beminnelijke vergissing bedrogen, nu maken? Om zich niet te vergissen, beeldde zijn naarstige hand beide. Vlecht nu, Roem en Reputatie, zorgeloos kransen, De bescheiden maagd zal de afgunst met voeten treden. Collectie Academisch Historisch Museum, Leiden inv.nr bn 872Ga naar voetnoot15
[pagina 301]
5. Anoniem, Portret van Lipsius Stippelets, Italië, 18de eeuw Portret van Lipsius naar de prent van Cornelis Galle met het onderschrift: Giusto Lipsiuo Tedesco infaticabile erudito Molto scrisse e dettò con legge e rito. Forse in sua nazion non ebbe eguale: Istorico, politico, morale. Vertaling: Justus Lipsius Onvermoeibare en erudiete Duitser Heeft veel geschreven met autoriteit volgens wet en traditie waarschijnlijk had hij in zijn land geen gelijke: als historicus, politicus en ethicus.Ga naar voetnoot16 Collectie Academisch Historisch Museum, Leiden inv.nr bn 853 6. Anoniem, Portret van Lipsius Gravure, 18de eeuw Portret van Lipsius in een ovale omlijsting met aan weerszijden putti met bazuinen die hem een lauwerkrans boven het hoofd houden; festoenen en een schelp aan de onderzijde van de omlijsting. In de omlijsting is de naam Justus Lipsius aangebracht. Collectie Academisch Historisch Museum, Leiden inv.nr bn 882
[pagina 302]
7. Anoniem, Portret van I.ipsius op 58-jarige leeftijd Mezzotint Portret van Lipsius (?) staande met schrijfgerei aan een tafel met de tekst ann lviii Collectie Academisch Historisch Museum, Leiden inv.nr bn 868 8. Portret van Lipsius op de titelpagina van de Catalogus librorum tam impressorum quam manuscriptorum Bibliothecae Publicae Universitatis Lugduno- Batavae (Leiden: Pieter van der Aa, 1716) Gravure, 1716 Op de allegorische titelpagina is op de sokkel van het beeld van Minerva centraal het portret van de stichter van de Leidse universiteit, Willem van Oranje, voorgesteld. Links en rechts daarvan zijn in kleine ovaaltjes vier portretten afgebeeld van hoogleraren uit de beginjaren van de Leidse Universiteit: Bonaventura Vulcanius en Lipsius (links), Willebrordus Snellius en Rembertus Dodonaeus (rechts). In de achtergrond zijn de portretten te zien van de professoren Franciscus Raphelengius, Daniel Heinsius, Johannes Meursius, Petrus Scriverius, Claudius Salmasius, Johannes Fredericus Gronovius, Johannes Coccejus, Friedrich Spanheim, Petrus Cunaeus, Gerardus Johannes Vossius, Paulus Merula en Petrus Bertius. Deze laatste was ook de samensteller van de Nomenclator, de eerste catalogus van de universiteitsbibliotheek die in 1595 verscheen. Op de voorgrond de verpersoonlijkingen van Religio (links) en Prudentia. Leiden, ub, 988 a 7
[pagina 303]
9. Anoniem, Portret van Lipsius Gravure,1720 Klein portret van Lipsius in een ovaal. Rechts het cijfer 15 en onder het portret de naam Iustus Lipsius. Uit: Constance de La Rivière, Portraits des plus illustres papes, empereurs, rois, princes, grands capitaines [...] (Leiden: Pieter van der Aa, [ca. 1720]) Leiden, ub, 191 a 13 10. Lipsius achter een schrijftafel en een beeld van Vrouwe Constantia met haar attributen Gravure, 1640 Gravure ter vervanging van het drukkersvignet op de titelpagina van J. Lipsius, Twee edele en trefflijcke philosophische boecken vande stantvastigheyd. Waer in de mensch, t'samensprekenderwijse, geleerdelijck wordt onderwesen, hoe hy [...] sijne hertztochten moet breydelen (Amsterdam: D.P. Pers, 1640), een late heruitgave van de Nederlandse vertaling die Jan Moretus in 1584 bezorgde van Lipsius' De constantia.Ga naar voetnoot17 Leiden, ub, 731 f 12
[pagina 304]
10. Student P.C.A. Sichterman verkleed als Justus Lipsius, Professor in de Historiën in de Maskerade van 1875 Kleurenlitho, 1875 Uit: Gerardus Johannes Bos, Maskerade gehouden door de leden van het Leidsche Studenten-corps den 15den Juni 1875, ter viering van den 300sten verjaardag der Leidsche Hoogeschool (Leiden, 1875) [1225 a 3]. 11. Ferdinando Gregori, De vier filosofen Gravure naar een schilderij van Rubens. Gravure, ca, 1750, 433 × 327 mm. Het schilderij De vier filosofen, tegenwoordig in het Palazzo Pitti te Florence, werd in 1611-1612 door Peter Paul Rubens geschilderd, naar men algemeen aanneemt ter nagedachtenis aan zijn op 28 augustus 1611 gestorven broer Filips en de op 23 maart 1606 gestorven Justus Lipsius. Filips werd door Lipsius als zijn meest geliefde leerling en toekomstige opvolger beschouwd. Lipsius is gezeten aan een tafel met boeken en schrijfgerei en wordt geflankeerd door Filips aan de linkerzijde (met de pen in de aanslag) en door zijn vriend en leerling, de Antwerpse koopmanszoon Johannes Woverius (Jan van de Wouwer), bladerend in een boek, aan zijn rechterzijde. Uiterst links heeft de schilder zichzelf geportretteerd met als pendant ter rechterzijde de marmeren buste van Seneca. Deze buste is geïnspireerd op een kopie van de sculptuur uit het bezit van kardinaal Farnese die Rubens in Rome had gekocht en in zijn kunstenkamer bewaarde. Rubens had een kopie van deze buste laten aanbrengen in de voorgevel van zijn huis en
[pagina 305]
zou ze ook gebruiken als model voor een illustratie in Lipsius' editie van Seneca vanaf 1615. Niet geheel onbelangrijk is het zesde portret in het schilderij van de hond Mopsus, een van Lipsius' trouwe viervoeters. Met Mopsus worden de vier deugden waakzaamheid (vigilantia), kracht (robur), intelligentie (integinum) en trouw (fides) uitgebeeld die Lipsius als wetenschapper en mens kenmerkten. In de achtergrond van het schilderij is een klassiek landschap te zien, waarop de Palatijnse heuvel in Rome is te herkennen. De twee zuilen ter weerszijde van het landschap vormen een klassieke portico of Stoa en symboliseren dus de stoïcijnse filosofie. De uit Florence afkomstige graveur, Ferdinando Gregori (1743-ca. 1804) vervaardigde de prent met een Franstalige opdracht aan Theodoor Orlow, luitenant-generaal en kamerheer in dienst van de Russische tsaar. Daarbij werd ook het wapen van de graaf d'Orlow afgebeeld. Het onderschrift Ugo Grozio (Hugo de Groot), bij Woverius rechts op deze prent, is uiteraard foutief. Collectie Prentenkabinet inv. nr. pk-p-i 174 Gre/1 12. Guillaume Broux, Postzegel met het portret van Lipsius, 2006 Deze postzegel, met het portret van Lipsius naar het schilderij van Anthony van Dyck uit ca. 1626-1640 en de daarvan afgeleide gravure van Schelte Adamsz. a Bolswert uit ca. 1640 (cf. Berryer, 52) werd ter viering van de 400ste verjaardag van het. overlijden door de Belgische posterijen uitgegeven.

[pagina 306]
Samenvatting In de tentoonstelling Lieveling van de Latijnse taal. Justus Lipsius te Leiden herdacht bij zijn vierhonderdste sterfdag in het voorjaar van 2006 werd o.a. aandacht besteed aan portretten van Lipsius uit het bezit van de Universiteit Leiden. Het merendeel hiervan is afkomstig uit de collectie die in de 19de eeuw werd bijeengebracht door Johannes Tiberius Bodel Nijenhuis (1797-1872). Deze firmant van uitgeverij Luchtmans (later EJ. Brill) legateerde zijn verzameling van Leidse hoogleraren en curatoren aan de universiteit en de collectie Nederlandse schrijversportretten aan respectievelijk de Universiteitsbibliotheek en de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Vandaag de dag bevindt de verzameling geleerdenportretten zich in het Academisch Historisch Museum. In 1940 verscheen in de Annales de la Société Royale d'Archéologie de Bruxelles een bijdrage van Anne-Marie Berryer, over de iconografie van Lipsius met de titel ‘Essai d'une iconographie de Juste Lipse’. In dit artikel geeft zij een overzicht van de toen haar bekende portretten, geordend naar de leeftijd waarop Lipsius op de prenten, schilderijen en sculpturen is afgebeeld. Een dergelijk overzicht is natuurlijk nooit compleet en Berryer pretendeerde dat ook niet te zijn. In de bijdrage Met in bont afgezette toga en gepijpte kraag worden enkele minder bekende en bij Berryer ontbrekende portretten van Lipsius afgebeeld en besproken.
Summary In the exhibiton Lieveling van de Latijnse taal. Justus Lipsius te Leiden herdacht bij zijn vierhonderdste sterfdag [Darling of the Latin Language. Justus Lipsius' 400st day of death commemorated at Leiden] held at Leiden University Library in the spring of 2006 attention was given, among other subjects, to the portraits of Lipsius in the collections of Leiden University. Most of the engraved portraits in Leiden were brought together in the nineteenth century by the collector Johannes Tiberius Bodel Nijenhuis (1797-1872). This former director of the publishing firm Luchtmans (predecessor of the present E.J. Brill) bequeathed his collection of portraits of Leiden professors to the curators of the University, while donating his collection of writer's portraits to the University Library and the Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde. The collection of professorial portraits today is kept in the Academisch Historisch Museum. In 1940 Anne-Marie Berryer published an article in the Annales de la Société Royale d'Archéologie de Bruxelles on the iconography of Lipsius, entitled ‘Essai d'une iconographie de Juste Lipse’. In this contribution she presents an overview of the portraits - engravings, paintings and sculptures - known to her at that time, classified according to Lipsius's age. In this contribution Met in bont afgezette toga en gepijpte kraag [‘With a fur lined gown and piped collar’] Kasper van Ommen adds some lesser known portraits of Lipsius, lacking in Berryer's article. Photos of all portraits discussed are included.	voetnoot1 R.E.O. Ekkart, ‘De verzameling portretprenten van Bodel Nijenhuis’, in J.F. Heijbroek (ed.), Het Leidse prentenkabinet. De geschiedenis van de verzamelingen, (Lerds Kunsthistorisch Jaarboek, 9), Baarn 1994, 311-320. voetnoot2 W.N. du Rieu, De portretten en het testament van Josephus Justus Scaliger, Leiden 1881. Voor een geactualiseerd overzicht van de portretten van Scaliger in het bezit van de Universiteit leiden zie; K. van Ommen, ‘“In imagine picta”. De portretten van Josephus Justus Scaliger’, in P. Hoftijzer e.a. (red.), Adelaar in de wolken. De Leidsejaren van Josephus Justus Scaliger, (Kleine publicaties van de Leidse Universiteitsbibliotheek, nr. 69), Leiden 2005, 138-164. voetnoot3 Lipsius werd vier jaar tot rector aangeduid, van februari 1579 tot februari 1581 door Willem van Oranje, en opnieuw van februari 1587 tot februari 1589 door diens zoon Maurits. Zoals blijkt uit de aanstellingsbrief van Thomas Sosius van februari 1591 voelde Maurits er veel voor om die functie na een onderbreking van twee jaar opnieuw toe te vertrouwen aan Lipsius, maar koos hij uiteindelijk voor Sosius, omdat Lipsius inmiddels een aanvraag had ingediend voor enkele maanden verlof om gezondheidsredenen. Zie Leiden, ub, a.s.f. 283, f. 101. voetnoot4 A.-M. Berryer, ‘Essai d'une iconographie de Juste Lipse’, in Annales de la Société Royale d'Archéologie de Bruxelles, 43 (1939-1940), 5-71. voetnoot5 Zie C. Coppens, in G. Tournoy, J. Papy, J. De Landtsheer (ed.), Lipsius en Leuven. Catalogus van de tentoonstelling in de Centrale Bib/iotheek te Leuven, 18 september -17 oktober 1997, (Supplementa Humanistica Lovaniensia, 13), Leuven 1997. voetnoot6 Zie K. van Ommen, ‘Lipsius in beeld’, in J. de Landtsheer, Lieveling van de Latijnse taal. Justus Lipsius te Leiden herdacht bij zijn vierhonderdste sterfdag, (Kleine publicaties van de Leidse Universiteitsbibliotheek, nr. 72), Leiden 2006. Deze tentoonstelling blijft te bezichtigen op de website http://ub.leidenuniv.nl/index.phpg?m=53&c=328&garb=0.351 94768167880225&session=. voetnoot7 Moribus antiquis, een citaat uit de Romeinse dichter Ennius, werd door Lipsius als motto gekozen. Hij liet het ook aanbrengen op een gevelsteen boven de ingang van zijn huis te Leuven. voetnoot8 Saturnalium sermonum Libri Duo, qui de gladiatoribus (Antwerpen: C. Plantijn, 1582). voetnoot9 De amphitheatro liber. In quo forma ipsa loci expressa, et ratio spectandi (Leiden: C. Plantijn, 1584). voetnoot10 Opera omnia quae ad criticam proprie spectant. Quibus accessit Electorum liber secundus, novus nec ante editus. Cetera item varie aucta et correcta (Antwerpen: C. Plantijn, 1585). voetnoot11 De recta pronunciatione Latinae linguae dialogus (Leiden: F. Raphelengius, 1586). voetnoot12 Politicorum sive civilis doctrinae libri sex. Qui ad principatum maxime spectant (Leiden: F. Raphelengius, 1589). voetnoot13 De constantia libri duo, qui alloquium praecipue continent in publicis malis (Leiden: C. Plantijn, 1584). voetnoot14 Vertaling Chris Heesakkers. voetnoot15 Vertaling Chris Heesakkers. voetnoot16 Vertaling Pierluigi Lanfranchi. voetnoot17 Zie over Moretus' vertaling de bijdrage van H. Meeus aan deze bundel.