De Gulden Passer. Jaargang 84

[p. 271]

Dirk Sacré
De allerlaatste?
Johannes Woverius in plaats van Justus Lipsius: een onuitgegeven en onbekende brief aan Federico Borromeo (1606)

Het laatste stuk dat in de onmisbare Inventaire de la correspondance de Juste Lipse¹ vermeld wordt, is een brief die de latinist Marcus Antonius Bondarius uit Perugia op 18 april 1606 aan de Leuvense hoogleraar Justus Lipsius schreef: Bonciarius wist toen nog niet dat Lipsius in de nacht van 22 op 23 maart 1606 het tijdelijke met het eeuwige had verwisseld. De brief die we hier presenteren, werd nog een maand later, op 17 mei 1606, geschreven: het was een antwoord op een zending van kardinaal Federico Borromeo (1564-1631) aan Lipsius; die zending zelf was uit Milaan vertrokken op 29 maart 1606, ongeveer een week na de dood van de Leuvense humanist: het duurde natuurlijk langer dan zeven dagen voor de mare van diens dood Italië bereikte. Woverius' antwoord, dat tot dusverre onbekend is gebleven, verdient ons inziens een plaats in de Iusti Lipsi Epistolae.

Woverius' autografe brief berust in de Biblioteca Ambrosiana te Milaan, hs. g 256 inf., ff. 42v-43r. (nr. 21) in een van de bundels correspondentie van kardinaal Federico Borromeo. We laten hier eerst de tekst en een Nederlandse parafrase volgen.

[f. 42r] illustrissime et reverendissime domine,

Utinam quas misisti accipere immortalis nunc sanè lipsius potuisset! Sed luce exivit nostra, ill[ustrissi]me, et superam illam ingressus, inter meliora sidera aeterni luminis splendore enitescit. Quam dolor iste non haec Belgica tantum pectora percussit! Omnibus et humano generi decessit, qui publicis commodis omnem praestantis ingenii laborem consecraverat. Sed vel saltem in conspectum optimae et inclytae tuae institutionis, ill[ustrissi]me Domine, durare potuisset! Lubentius, credo, laetiusque post se tantam in terris virtutem reliquisset. Nihil blandior. A Musarum ad homines reditu illustrius exemplum vel apud summos et amicissimos Principes nullum exstitisse affirmare ausim. Ego mirum quam exultavi Ambrosianae scholae felicitate et gloria! Sileo tamen nec divulgo hoc secretum, quod ex necessitate muneris et lipsiani testamenti curatoris officio ad me dimanavit. Si iusseris, ipsas illas uti accepi leges remittam, vel etiam ijs meum sensum adscribam, et quas emendare non possum, unius alteriusque cogitationis accessione producam. Eia, enitere, ill[ustrissi]me d[omi]ne, et gloriae duraturum decus splendidissimae genti tuae, nomini vero meritisque tuis aeternam laudis et famae celebritatem assere. Ab istis suavissimi gaudij verbis ad Herois nostram memoriam relabor; cuius iconem cum elogio meo istis apposui;

1 Cf. gvi, 403.

[p. 272]

contra iam vulgatas imagines ista vivit et viventis effigiem probè refert. Abrumpo aut potius amarissimis lacrimis permixti singultus ulteriori intercedunt scriptioni. Unum addo, te scilicet, illustrissime et rever[endissi]me d[omi]ne, colere me et venerari. Antverpia, m.dc.vi. xvi Kal. Iunias.

ill[ustrissi]mae et Rev[erendissi]mae D[ominationis] T[uae]

Addictissimus cliens

Joannes Woverius Antverpiensis

[f. 43v] [Adres:] illustrissimo et rev[erendissi]mo d[omino],

d[omin]o frederico borromaeo

S[anctae] R[omanae] E[cclesiae] Cardinali Archiepiscopo Mediolanensi

[samenvatting in een andere hand:] 17. Maggio 1606/ Anversa/ S[ignor] Giovanni Woverio/ l'avvisa della morte del Lipsio, del quale/ manda il ritratto coll'elogio; et li/ accusa ricevuta delle leggi della scuola Ambrosiana./ Lat[in] a.

Antwerpen, 17 mei 1606.

Eminentie,

Had Justus Lipsius, die nu zeker onsterfelijk is, Uw laatste brief maar mogen ontvangen! Maar hij heeft dit aardse licht verlaten, Eminentie, en is nu binnengetreden in het hemelse, waar hij in de schittering van het eeuwige licht tussen de betere sterren fonkelt. Ach, hoe heeft de smart ons overmand! En niet alleen ons, zijn landgenoten, blij, die zich met hart en ziel, met zijn buitengewone intellect aan het gemeenschappelijke welzijn had gewijd, is ontvallen aan iedereen, aan de gehele mensheid. Eminentie, had hij maar lang genoeg mogen leven om Uw voortreffelijke, Uw schitterende instelling te kunnen zien! Mijns inziens had hij dan geredelijker en opgewekter de aarde verlaten, in de wetenschap dat hier zoveel deugdelijks na hem bleef bestaan. Zonder U te willen vleien, durf ik te stellen dat sinds de Muzen weer met de mensen verkeren, geen schitterender voorbeeld het licht heeft gezien, ook niet bij de machtigste en de meest toegedane vorsten. U kunt zich amper voorstellen hoe ik het haast uitjubelde van vreugde toen ik U las en dacht aan het geluk en de reputatie die het Ambrosiaanse college te beurt zouden vallen! Maar ik houd me stil en verklap dit geheim niet, geheim dat me onthuld werd uit hoofde van mijn verantwoordelijkheid als uitvoerder van Justus Lipsius' testament en de vereisten van mijn taak. Als U erom verzoekt, zend ik U die verordeningen terug zoals ik ze ontvangen heb; ik kan er desgewenst ook mijn appreciatie aan toevoegen. Al kan ik Uw voorstellen niet verbeteren, ik kan ze U terugbezorgen met een kleine suggestie links of rechts. Moed nu, Eminentie: doet U Uw uiterste best en verovert U nu voor de hoogedele familie Borromeo het onvergankelijke goed van het aanzien, voor Uzelf en Uw prestatie blijvende roem, lof en faam. Nu ik deze woorden van opperste vreugde boekstaaf, moet ik onwillekeurig terugdenken aan onze Feniks. Bij deze brief voeg ik een afbeelding van hem, met een eloge van mijn hand.² In tegenstelling tot de portretten die thans circuleren, is dit levensecht en weerspiegelt het trouw de trekken van Lipsius zoals hij tijdens zijn leven was. Hier breek ik af, of beter, snikken en overvloedige tranen van droef-

2 Vgl. noot 16. Zie voor de tekst van Woverius' eloge K. Enenkel, ‘Humanismus, Primat des Privaten, Patriotismus und Niederländischer Aufstand: Selbstbildformung in Lipsius' Autobiographie’, in Lipsius in Leiden, 13-45 (pp. 43-44).

[p. 273]

heid maken het me onmogelijk verder te schrijven. Nog één iets voeg ik toe, Eminentie: mijn gevoelens van grote eerbied en bijzondere hoogachting.

De betrekkingen tussen Justus Lipsius en kardinaal Federico Borromeo,³ die een volle neef was van de H. Carolus Borromeus (1538-1584), namen een aanvang toen Lipsius uit Leiden naar het katholieke Zuiden (1592) was teruggekeerd. In januari 1594 schreef Borromeo, die toen nog in Rome leefde, waar hij uitstekende contacten had met de jezuïeten, onder wie Lipsius' goede vriend Francesco Benci (1542-1594), voor het eerst de Leuvense hoogleraar aan; in zijn epistel ventileerde hij zijn bewondering voor hem en zegde hem zijn steun toe. Lipsius, wiens positie in het Zuiden nog niet geconsolideerd was, kon de steun van Borromeo beslist gebruiken. Er ontspon zich een vriendschappelijke briefwisseling⁴ die tot de dood van Lipsius zou duren en vrij intensief zou zijn in de periode waarin Borromeo in zijn diocees werkzaam was (augustus 1595 - maart 1597; herfst 1601-1606, met een lange onderbreking voor de twee conclaven van 1605) en niet in Rome leefde. Borromeo was een veelzijdige studax en publicist met een grote passie voor de antieke letteren, de oud-christelijke literatuur, de christelijke oudheden en de epigrafie van het vroege christendom. Daarnaast stelde hij zich als een ware mecenas voor kunstenaars en geleerden op. Het valt op dat nogal wat mensen uit onze contreien, die een peregrinatio academica naar Rome ondernamen en wier reisweg vaak over Milaan liep, gastvrij door kardinaal Borromeo werden onthaald; ongetwijfeld had dit zeer veel te maken met de immense bewondering van de kardinaal voor hun landgenoot Lipsius. Borromeo was overigens niet de enige persoon die een sleutelpositie in Milaan bekleedde en hoog opliep met Justus Lipsius: ook in het wereldlijke bestuur van de stad had onze humanist een vurige verdediger in de persoon van de staddsecretaris Giovanbattista Sacco, een man met een passie voor de humanistische studies en een elegant briefschrijver, die van 1593 tot 1603 met Lipsius correspondeerde.⁵ Sacco werd een boezemvriend van Lipsius' oud-leerling Erycius Puteanus (1574-1646), die van 1597 tot 1606 in Lombardije, hoofdzakelijk in Milaan, leefde.

Op het einde van de zestiende eeuw reeds broedde Borromeo onder invloed van zijn humanistische belangstelling, zijn contacten in Rome en de rijke privébibliotheken die hij in de Eeuwige Stad leerde kennen, op het project⁶ om in zijn vaderstad een belangrijke openba-

3 Deze betrekkingen worden meer in detail behandeld in J. De Landtsheer - D. Sacré - C. Coppens (eds.), Justus Lipsius (1547-1606). Een geleerde en zijn Europese netwerk, Supplementa Humanistica Lovaniensia, 21, Leuven 2006, nr. 61 en in R. Ferro, ‘Un dialogo tra intellettuali: la creazione di una grande biblioteca (Federico Borromeo e Giusto Lipsio)’ in F. Buzzi - R. Ferro (eds.), Federico Borromeo fondatore della Biblioteca Ambrosiana. Atti delle giornate di studio 25-27 novembre 2004, Studia Borromaica, 19, Milaan 2005, 311-349, een bijdrage waarin ook de correspondentie tussen Borromeo en Lipsius wordt uitgegeven.

4 Zie Ferro, ‘Un dialogo’. Roberta Ferro vond een bijkomende brief, te verschijnen als ile [xviii], 05 01 11 van Lipsius aan Borromeus, die, zoals ze stelt, inderdaad niet in de Inventaire wordt vermeld; hij is echter wel opgenomen in het inlegvel met corrigenda et addenda dat de uitgevers van de Inventaire hebben samengesteld. Lees in Ferro's editie (pp. 344-346) op r. 11 D[ominatione] tua iri instructum in plaats van D[ominationi] tua iri instructam; op r. 14 meruerunt in plaats van manerunt; op r. 15 opis in plaats van op[er]is; op r. 21 D[ominatio] tua in plaats van D[ominationi] tua; op r. 22 et in plaats van at.

5 Zie over Sacco ile vi, 93 10 02. Stippen we in dit verband aan dat we recentelijk stootten op de autograaf van een brief van Lipsius aan Sacco van 8 mei 1601, die de samenstellers van de Inventaire de la correspondance (p. 314) en de uitgeefster van ile xiv, 01 05 08 s (waar in regel 9 halitu in plaats van habitu dient gelezen) onbekend is gebleven; hij wordt bewaard in het Archivio di Stato di Milano, cart. 154, fasc. 40. In de inventaris van de autografen aldaar wordt de brief niet vermeld onder Lipsius, maar onder Saccus (met de verkeerde aanduiding ‘F. Lipsius’).

6 Dit project wordt voortreffelijk behandeld in verschillende bijdragen in Buzzi - Ferro, Federico Borromeo; zie verder dbi 13, 33-42; Th. Simar, Etude sur Erycius Puteanus (1574-1646) considéré spécialement dans l'histoire de la philologie belge et dans son ensiegnement à l'université de Louvain, Recueil de travaux publiés par les membres des conférences d'histoire et de philologie, 23, Leuven-Parijs-Brussel 1909, 257-262 en passim; J.A.F. Orbaan, ‘Kardinaal Federico Borromeo en eenige Belgen’, in De Gulden Passer, 7 (1929), 32-37 en 83-99; M. Lanza (ed.), Storia dell’ Ambrosiana. Il Seicento, Milaan 1992, passim; P.M. Jones, Federico Borromeo and the Ambrosiana. Art Patronage and Reform in Seventeenth-Century Milan, Cambridge 1993; J. Papy, ‘Italiam vestram amo supra omnes terras! Lipsius' Attitude towards Italy and Italian Humanism of the Late Sixteenth Century’, in Humanistica Lovaniensia, 47 (1998), 245-277; F, Borromeo, Musaeum, Commento di G. Ravasi. Note al testo e traduzione di P. Cigada, Volti e anime, 1, Milaan 1997; A. lurilli, ‘Erycius Puteanus: dalla Biblioteca Ambrosiana alla Lovaniense’, in Accademie e biblioteche d'Italia, 65, 3 (1997), 5-21; D. Sacré, ‘Ab oblivione vindicetur Lamberti Vossii Belgae (? 1602-1648) Ode ad Fridericum Card. Borromaeum inedita’, in Melissa, 57 (1993), 8-9; Id., ‘A Forgotten Somnium: Philippus Wannemakerus (15861-1630) and His Triumphus litteratorum, 1611’, in Lias, 31 (2004), 141-164.

[p. 274]

[p. 275]

re bibliotheek uit te bouwen. Gaandeweg rijpte het idee om daaraan een Collegium Ambrosianum, een onderzoeksinstituut te verbinden, waarvan de fellows, betaald met fondsen die de kardinaal ter beschikking zou stellen en gebruikmakend van de in de bibliotheek aanwezige boeken en handschriften, hooggespecialiseerde toppublicaties moesten produceren. Het ging er hem immers niet alleen om het publiek de toegang tot goede boeken te verschaffen, maar ook het onderzoek aan te zwengelen, geheel in contrareformatorische geest de triomf van de ‘katholieke’ wetenschap te bewerkstelligen en het orthodoxe geloof te beschermen tegen de leugens van zijn tegenstanders. Jarenlang dacht Borromeo na over de modaliteiten van het project: wie het instituut zou bevolken (aanvankelijk dacht hij ook aan leken, uiteindelijk zouden het oblaten worden), hoe groot het aantal onderzoekers minimaal moest zijn (het zouden er ten slotte een tiental worden), hoe het instituut georganiseerd en gestructureerd moest worden (met een wisselende prefect), welk onderzoek geprioriteerd diende, of er een ‘Ambrosiaanse pers’ moest komen (op een bepaald ogenblik wilde men een beroep doen op de Officina Plantiniana te Antwerpen)⁷, hoe het voortbestaan van het Centre of excellence na de dood van zijn stichter kon gewaarborgd worden, enz. Het project kwam in een stroomversnelling toen de jonge humanist Erycius Puteanus (1574-1646), een getalenteerde en vooral welbespraakte en een zeer elegante Latijnse pen voerende oud-student van Lipsius op het einde van de zestiende eeuw in Milaan neerstreek en er in 1600 hoogleraar werd aan de hogeschool, de Scuole Palatine.⁸ Puteanus profileerde zich in zijn veelbelovende publicaties als een kwekeling van Lipsius, met wie hij bleef corresponderen, aldus regelmatig als go-between fungerend tussen Borromeo en Lipsius. In december 1601 deelde Puteanus aan Lipsius mee dat hij Borromeo had ontmoet en dat de kennismaking bijzonder hartelijk was verlopen, uiteraard omdat Puteanus uit de school van Lipsius kwam. In de loop van diezelfde maand aten Borromeo en Puteanus wel eens samen en onderhielden zich over literatuur en hun geliefde studies. Ze konden het zo goed met elkaar vinden, dat Puteanus (die toen nog plannen had om priester te worden) hoopte tot de famiglia van de kardinaal te kunnen toetreden; Lipsius beval Puteanus in die zin aan bij de kardinaal.⁹ Tevens vernam de Leuvense hoogleraar via Puteanus, aanvankelijk op een eerder vage manier, diens plannen met betrekking tot de bibliotheek en een onderzoeksinstituut. Op 12 december 1603 liet Puteanus aan Lipsius weten dat Borromeo

bezig is met een groots project met eeuwigheidswaarde: voor de bloei van de wetenschap gaat hij een openbare bibliotheek stichten en daar zelf twintigduizend goudstukken in investeren. Hij

7 Vgl. daarvoor Iurilli, ‘Erycius Puteanus’. We hopen dit project, waarbij o.a. Puteanus, Woverius en de jezuïet Andreas Schottus betrokken waren, bij een andere gelegenheid aan de hand van nieuwe documenten te kunnen uitdiepen.

8 Zie over hem nu De Landtsheer - Sacré - Coppens, Justus Lipsius (1547-1606), Een geleerde en zijn Europese netwerk, nr. 36.

9 ile [xv], 02 04 01 (uitgegeven door Ferro, ‘Un dialogo’, 342-343).

[p. 276]

gaat naar oude gewoonte voordrachten organiseren en een aantal niet te jonge, wetenschappelijk goed onderlegde mensen bijeenbrengen die stuk voor stuk over een jaarinkomen zullen beschikken mits ze jaarlijks publiceren; Een project op maat van die man, dat wellicht een stimulans zal zijn voor heel wat mensen om zich op de wetenschap toe te leggen! Meer details volgen bij gelegenheid, neen, binnenkort, wanneer de kardinaal zich duidelijk over zijn plannen uitspreekt, (ile xiv, 03 03 12).

Borromeo zelf sprak zich pas in december 1604 op een erg vage manier over zijn project uit ten overstaan van Lipsius:

Sarò ben forsi atto a ricever favore; in certe cose nostre massimamente, spettanti alle lettere buone; intorno alle q[ual]i, io mi credo, che da lei et da ogn'altro, si potrà più tosto vedere il buon desiderio, et il volere, che alcun effetto, et l'opera. Tuttavia, quel niente che è per nascere, io desidero anzi voglio, che in tutto dipenda dal maturo giuditio di V[ostra] S[ignoria] al quale a suo tempo con ogni confidenza ricorerò.¹⁰

Inmiddels had Borromeo ongetwijfeld van Puteanus vernomen dat Lipsius een boek over bibliotheken had uitgebracht; hij had het ongetwijfeld in handen gekregen en daarin met genoegen gelezen dat Lipsius de oude bibliotheek van Alexandrië annex haar onderzoeksinstituut als een na te volgen voorbeeld had bewierookt; vandaar het vaste voornemen van de kardinaal om Lipsius bij zijn project te betrekken eens het vastere vorm had gekregen.¹¹ Lipsius zelf was inmiddels via Puteanus wat beter geïnformeerd over Borromeo's plannen.¹² Op 11 januari 1605 schreef de Leuvense geleerde aan Borromeo dat Puteanus hem over het project van de kardinaal had ingelicht, dat hij het volop steunde en graag bereid was de kardinaal op welke manier ook te helpen. De daaropvolgende conclaven waaraan Borromeo had moeten deelnemen (Clemens viii Aldobrandini was op 3 maart 1605 gestorven en de volgende paus, Leo xi de' Medici, overleed na een pontificaat van amper vier weken), maakten dat Borromeo zich amper met zijn project ‘intorno alla libraria’¹³ kon inlaten en dat de correspondentie even stokte. Op 25 september 1605 wist Lipsius nog niet goed wat Borromeo eigenlijk van hem verwachtte.¹⁴ Hij moet kort daarop brieven van Puteanus en Borromeo ontvangen hebben, maar die zijn niet bewaard. Op 23 december 1605 zette Lipsius ten behoeve van de Milanese kardinaal enkele gedachten op papier, die niet zozeer de bibliotheek als het op te richten onderzoeksinstituut betroffen. Hij hamerde op de stelling dat een degelijk reglement broodnodig was; zoniet dreigde het instituut na de dood van zijn grondlegger te verdwijnen. De disciplines waaraan Borromeo volgens Lipsius voorrang diende te verlenen waren de taal- en letterkunde en de wijsbegeerte, die zijns inziens in een neerwaartse spiraal waren terechtgekomen.¹⁵ Het logische gevolg van dit alles was dat Borromeo het ont-

10 Borromeo aan Lipsius, 14 december 1604, ile [xvii], 04 12 14 B, uitgegeven door Ferro, ‘Un dialogo’, pp. 343-344.

11 J. Lipsius, De bibliothecis syntagma (Antwerpen: J. Moretus, 1602). Vgl. D. Sacré in Justus Lipsius en Leuven, 118-119 (nr 29) en T.D. Walker, ‘Ancient Authors on Libraries: An Analysis and Bibliographic History of De bibliothecis syntagma by Justus Lipsius', in lustus Lipsius Europae lumen et columen, 233-247.

12 Nl. via ile [xvi], 03 03 12, niet, zoals Ferro (pp. 344-345) meent via Puteanus' rede De usu fructuque librorum, et Bibliothecae ac Musaei Ambrosiani die pas in 1606 eerst in Milaan en daarna te Hanau verscheen (E. Puteanus, Suada auspicalis (Hanoviae, 1606), 101-108, met dedicatie van 21 augustus 1605). In deze rede komt het project van een onderzoeksinstituut slechts zijdelings en bedekt ter sprake. Overigens is het niet waarschijnlijk dat Puteanus zijn tekst naar Lipsius heeft gestuurd voor hij gepubliceerd was.

13 Borromeo aan Lipsius, 9 juli 1605; ile [xviii], 05 07 09, uitgegeven door Ferro, ‘Un dialogo’, 346-347.

14 ‘Quid sit quod Card[inalis] Borromaeus a me exspectet, non tu aperis.’ Zie voor ile [xviii], 05 09 25 p M. Verweij, ‘Lipsiana Bruxellensia. Nieuw ontdekte brieven en teruggevonden originelen van Justus Lipsius in de Koninklijke Bibliotheek van België’, De Gulden Passer, 82 (2004), 95-101.

15 Die brief bereikte Milaan pas kort voor 1 maart 1606, dag waarop Puteanus aan Lipsius meldde dat de kardinaal de brief in zijn bijzijn had geopend en voorgelezen, en zich gesterkt had gevoeld in zijn voornemens; Puteanus van zijn kant voegde eraan toe dat hij de kardinaal in dezelfde zin stimuleerde, ile [xix], 06 03 01.

[p. 277]

werp van organiek reglement aan Lipsius voorlegde. In het voorjaar van 1606 vond hij dat het als sneuveltekst kon worden voorgelegd aan enkele experten, onder wie Lipsius.

Hij zond die sneuveltekst naar Leuven op 29 maart 1606 en drong er sterk op aan dat Lipsius hem grondig onder handen zou nemen. Lipsius was evenwel enkele dagen eerder gestorven. Op 23 maart (de dag zelf van Lipsius' dood) of 's anderendaags reisde Lipsius' grote vriend Johannes Woverius¹⁶ uit Antwerpen naar Leuven af; als uitvoerder van het testament van Lipsius moest hij allerlei praktische zaken behartigen, waaronder ook het toezicht op de papieren van de overledene en de afhandeling van de binnenkomende correspondentie. Op Goede Vrijdag, daags voor de teraardebestelling van Lipsius, meldde hij de dood van Lipsius aan Puteanus en vroeg hij hem het nieuws aan kardinaal Borromeo mee te delen.¹⁷ Toen Borromeo op 29 maart zijn ontwerp van reglement naar Lipsius stuurde, had Woverius' brief Milaan vanzelfsprekend nog niet bereikt. Borromeo's pakje, dat niet voor half april in Leuven besteld kon worden, werd allicht met iemand meegegeven naar Antwerpen, waar Woverius, die overigens bekend was met de kardinaal, de zaak verder zou afhandelen.

Woverius besefte dat hij Lipsius niet kon vervangen. Hij vroeg de kardinaal of die de tekst meteen wenste geretourneerd te zien dan wel een suggestie links of rechts van Woverius zou appreciëren. Hij wist niet of Borromeo's ontwerp mocht uitlekken en hield het voor zich. Uit de brieven van Lipsius wist hij hoe de overledene tegenover de plannen van de kardinaal had gestaan; in die lijn uitte hij dan ook zelf zijn algemene waardering voor het bibliotheek- en onderzoeksproj eet. Vanzelfsprekend beklemtoonde de Antwerpenaar in zijn brief hoezeer hij Lipsius had gewaardeerd; hij maakte van de gelegenheid gebruik om een portret van Lipsius met een kort elogium, dat hij een jaar eerder had geschreven, aan Borromeo te bezorgen. Voor zover we weten, is er geen antwoord van Borromeo aan Woverius bewaard. Toch verdween Woverius niet helemaal uit het blikveld van de kardinaal. Een vijftal jaar later schakelde de Milanees de hulp van de Antwerpenaar in om er de Officina Plantiniana toe te bewegen op te treden als exclusieve uitgever van de wetenschappelijke edities die door de doctores Ambrosiani zouden gepubliceerd worden.¹⁸ Die pogingen liepen op niets uit.

16 Zie over Woverius (Antwerpen, 1576 - ib., 1635/1636) bn 27, 408-410; nbw 13, 889-891, bbr 5, 872-876; J. Papy in Lipsius en Leuven, 148-150 en C. Coppens, ibid., 358-360; Morford, Stoics and Neostoics, 41-51. Woverius was voorbestemdom in de administratie van Antwerpen te werken, waar zijn vader al schepen was geweest. Johannes studeerde bij de jezuïeten en trok dan naar Leuven, waar hij (waarschijnlijk in 1594-1595) bij Lipsius logeerde als contubernalis. Hij studeerde verder in Orléans en maakte, gewapend met een lovend getuigenis van Lipsius (1599) een grand tour door Frankrijk, Spanje, Italië en het Duitse rijk (1599-1602). In 1603 huwde hij Maria Clarisse. Zijn administratieve loopbaan nam een aanvang in 1613; vanaf 1620 zetelde hij in de Raad van Financiën. Hij was een van de lievelingsstudenten en -vrienden van Lipsius, die hem als zijn toekomstige biograaf beschouwde. In 1603 publiceerde hij een eloge van Lipsius. In 1605 liet hij een portret van de geleerde maken dat hij weer van een lovende tekst voorzag en internationaal verspreidde (hij schonk bijvoorbeeld een exemplaar aan Josephus Justus Scaliger en aan kardinaal Borromeo); dit portret diende als onderlegger voor het bekende Lipsius-schilderij van Rubens. Hij was één van de drie testamentuitvoerders van Justus Lipsius en gaf in die hoedanigheid (alleen) de vierde en (met de andere testamentuitvoerders) de vijfde postume centurie van Lipsius' brieven uit; daarnaast behartigde hij ook de postume Tacitus- en Seneca-edities (1607 en 1615) van Lipsius; hij nam ook de verdediging op van de laatste, vrome geschriften van Lipsius (1607) en liet in Antwerpen een commemoratieve steen ter ere van de grootmeester aanbrengen (1606). Hij was ook goed bevriend met Filips Rubens (bij wiens dood hij een troostschrift richtte aan diens broer Pieter-Paul (1611)), met Pieter-Paul Rubens en met Balthasar 1 Moretus. Zijn relatie met Lipsius' opvolger Puteanus kende ups en downs.

17 Onuitgegeven brief van Woverius aan Puteanus, 24 maart 1606. Zie appendix.

18 Vgl. een onuitgegeven brief van Woverius aan Borromeo, 22 juni 1611 (Milaan, Biblioteca Ambrosiana, hs. s.p. ii 124, f. 243r).

[p. 278]

De eerste steen van de Biblioteca Ambrosiana was in juni 1603 gelegd. Het door de paus Paulus v Borghese in 1606 erkende college van (acht geestelijke) doctores Ambrosiani of gespecialiseerde wetenschappers op het gebied van de theologie, de klassieke talen, de geschiedenis, de christelijke oudheden en de oosterse talen ging officieel van start in september 1607, nog voor de bibliotheek geopend was; tijdens zijn regelmatige bijeenkomsten nabij de kerk van het H. Graf te Milaan finaliseerde het o.a. zijn eigen reglement. De Ambrosiaanse bibliotheek zelf werd met de nodige luister officieel geopend op 8 december 1609, in aanwezigheid van wereldlijke en geestelijke prominenten. De bibliotheek bevatte toen zowat 6.000 manuscripten en 30.000 boeken, die op een nieuwe manier werden gerangschikt, nl. niet volgens de inhoud, maar volgens het formaat. Tijdens de inauguratie werden de (toen negen) wetenschapsspecialisten een voor een aan de genodigden voorgesteld, kregen ze een gouden medaille, waarop het naar de nood aan specialisatie verwijzende motto singuli singula prijkte, en werden ze in Latijnse verzen bewierookt.¹⁹ Wellicht enige weken later opende de bibliotheek daadwerkelijk haar deuren. Een notariële acte van september 1610 legde de constituties van het college vast; ze werden vanaf 1616 verschillende malen gepubliceerd.²⁰

Ook al heeft Lipsius het ontwerp van reglement van het Ambrosiaanse onderzoeksinstituut niet meer in concreto kunnen bijsturen, zijn werk over de bibliotheken, zijn belangstelling voor Borromeo's projecten en de expliciete steun die hij er in zijn brieven aan verleende, hebben kardinaal Federico ongetwijfeld gestimuleerd. Lipsius was niet de enige. De rol van Lipsius' leerling Erycius Puteanus, een intimus van de kardinaal, mag wellicht niet onderschat worden. Hij werd daarvoor rijkelijk beloond en mocht zich een van de medestichters van de Ambrosiaanse bibliotheek noemen.²¹ Trots en met enige overdrijving liet hij zich in zijn levensavond nog tegenover Nicolaus Heinsius ontvallen dat de Ambrosiaanse bibliotheek er eigenlijk op zijn initatief gekomen was.²² Tijdens de jarenlange voorbereiding van zijn bibliotheek en onderzoeksinstituut ging de kardinaal evenwel bij heel wat geleerden te rade. Het is best mogelijk dat Puteanus medeverantwoordelijk was voor de redactie van het ontwerp van reglement,²³ al wekt het verbazing dat Borromeo dit niet vermeldt in zijn brief van 29 maart 1606 aan Lipsius. Andere geleerden die in die periode werden geconsulteerd, waren de Duitse humanist Marcus Welser (1558-1614) in 1606 en de jezuïet Andreas Schottus (1552-1629) in 1608.²⁴

19 Onder hen Antonio Olgiati, die tevens de eerste prefect van de bibliotheek werd (en wiens naam men vandaag nog in vele boeken en handschriften van de Ambrosiana vindt), en de Latijnse dichter Benedictus Sociacus (Sossago). Zie voor de ceremonie en het college van onderzoekers o.a. P.P. Boscha, De origine et statu bibliothecae Ambrosianae hemidecas, Milaan 1672, 50-59; in dit boek werden ook brieffragmenten van Lipsius, Puteanus en Schottus met betrekking tot de bibliotheek opgenomen.

20 Cfr. F. Borromaeus, De absoluta collegii Ambrosiani in litteris institutione libri xvi, Milaan 1616, met daarin o.a. de Constitutiones Collegii ac Bibliothecae Ambrosianae. Latijnse tekst met Italiaanse vertaling in Costituzioni del Collegio e della Biblioteca Ambrosiana volgarizzate dal dottore Francesco Bentivoglio (...), Milaan 1835.

21 Simar, Puteanus, 189-190.

22 Zie een brief van Nicolaus Heinsius aan J.F. Gronovius, Parijs 31 december 1645, uitgegeven in P. Burmannus 3, 164-165 (nr. 132); ‘Mediolani menses duos tresve morabor propter Ambrosianam, de cuius bonitate salivam mihi movit Erycius Puteanus, cum anno proximo Lovanii essem, qui suo potissimum consilio a Cardinali Borromaeo eam instructam volebat.’

23 Zie Puteanus' brief aan Borromeo (uitgegeven door Simar, Puteanus, 258; ongedateerd, maar o.i. in 1605 of begin 1606 te plaatsen): ‘Lego tamen, immo scribo, ne iners otium morbi sit, ac jam denuo ad Lipsium nescio quid meditor; si quid volueris, scribam; immo, si quid volueris, mittam. Quid, si leges musei sive scholae? Voluntati tuae et simul prudentiae morem geram.’

24 Zie de brieven van Borromeo aan Schottus, 2 januari en 4 maart 1608, uitgegeven door L. Maes, ‘Lettres inédites d'André Schott publiées et annotées’, in Le Muséon, n.s. 9 (1908), 368-411 (pp. 379-380). De kardinaal schrijft hier heel duidelijk hoe hij zijn onderzoeksinstituut ziet. Voor Borromeo's raadpleging van Welser: F. Buzzi, ‘Il progetto culturale milanese di Federico Borromeo’, in Buzzi-Ferro, Borromeo, 203-245 (p. 210).

[p. 279]

Appendix Woverius meldt de dood van Lipsius aan Erycius Puteanus te Milaan, 24 maart 1606

Brussel, Kon. Bibliotheek van België, hs. 19112 bis, z.f. (onuitgegeven)
Een pathetische brief van Woverius, die het verscheiden van Lipsius aan Erycius Puteanus te Milaan meldt. Woverius schrijft ten huize Lipsius op 24 maart 1606. Puteanus moet zich sterk houden en het onverbiddelijke lot aanvaarden. De grootmeester Lipsius is op 23 maart 1606 omstreeks middernacht ontslapen, rustig, vroom en standvastig. De verslagenheid is groot in de kring van de overledene en in heel het land. Woverius is overmand door verdriet; hij kan nu geen omstandige brief schrijven. Daar komt bij dat hij door Lipsius als testamentuitvoerder is aangeduid en allerlei praktische zaken moet behartigen. Morgen zal Lipsius ten grave worden gedragen. Wil Puteanus kardinaal Borromeo van de dood van Lipsius op de hoogte brengen?
De brief toont aan dat het Woverius was die Puteanus informeerde over de dood van Lipsius, en niet Filips Rubens (Ch. Ruelens, Correspondance de Rubens et documents épistolaires [...], 1:1600-1608, Antwerpen 1887, 341).

d[omino] erycio puteano

moestissimam paginam mitto

Joannes Woverius

et scribo moestiori corde et calamo. Te obfirma, mi Amice, et supremae fatorum necessitati animum doloremque submitte. Sed ante vulnus remedia concipio et praesenti luctui haud par solatia etiam aliijs praescribo? Quibus verbis? SOL noster, mi puteane, occidit, et xi Kal[endas] Apriles²⁵ adulta nocte pie, constanter placidissimam mortem cum vita commutavit Maximus mortalium lipsius. Iam suspiria (video) et lacrimas misces. Nos vero nec hisce adfectibus publico privatoque luctui pares sumus. Ignosce, lacrimae ubertim substillant et scriptionem interpellant. Alias pluribus. Me enim inter curatores supremae voluntatis scripsit et sic supra summum dolorem officijs etiam erga defunctum distrahor. Cras lipsi quod fuit terrae mandabimus; animam vero (pie vovemus) caelum recepit. Salve, mi amicissime, e tristissima domo heu quondam summi viri. Lovanii mdcvi viiii Kal[endas] Apriles.

ill[ustrissi]mum Dominum meum cardinalem animitus salvere iubeo et per te luctifici huius fati necessitate participo. Ignosce, iterum scribo.

25 Hier en op het einde van de brief schreef Woverius eerst Mortals, ‘xi Kalendas Apriles’ correspondeert aan 22 maart 1606. Lipsius was omstreeks middernacht, volgens Miraeus (zie elders in deze bundel D. Sacré, ‘Aubertus Miraeus' brief over de dood van Justus Lipsius (1606): twee onbekende edities’) kort na middernacht, dus op 23 maart 1606 overleden.

[p. 280]

Samenvatting

Een week na de dood van Lipsius richtte Federico Borromeo vanuit Milaan een verzoek tot de humanist. Beiden hadden reeds een twaalftal jaar regelmatig met elkaar gecorrespondeerd, waarbij de kardinaal zijn bewondering niet onder stoelen of banken stak, een bewondering die hij deelde met stadssecretaris Giovanbattista Sacco. De talrijke goed voorziene privébibliotheken te Rome als voorbeeld nemend, zinspeelde Borromeo al een aantal jaren op het plan om ook in zijn vaderstad een bibliotheek uit te bouwen, met daaraan verbonden een soort onderzoekscentrum. Lipsius' latere opvolger te Leuven, Erycius Puteanus, die dankzij de aanbevelingen van zijn oud-professor einde 1600 hoogleraar was geworden aan de Milanese Scuole Palatine, steunde de kardinaal in zijn opzet en hield zijn oud-professor op de hoogte van het project. Op vraag van Borromeo zette Lipsius enkele ideeën op papier, eerder over de uitbouw van het studiecentrum dan van de bibliotheek. In zijn reactie, geschreven na de dood van de humanist, stuurde de kardinaal hem de ontwerptekst van het reglement, met het verzoek die grondig na te lezen en te verbeteren. Johannes Woverius, een van Lipsius' testamentuitvoerders, ontfermde zich over het pakketje van Borromeo en zorgde ervoor dat het werd teruggestuurd naar Milaan, vergezeld van een begeleidende brief en een portret van Lipsius. Dit antwoord bleef bewaard in de Ambrosiana en wordt hier gepubliceerd.

Summary

About one week after Lipsius died, Federico Borromeo wrote him a letter from Milan. Both had been keeping up a lively correspondence for some twelve years. In his letters the cardinal often expressed his esteem and admiration for the Leuven humanist, feelings he shared with the town's secretary Giovanbattista Sacco. Keeping in mind the well-provided humanist libraries he had consulted in Rome, the cardinal had been dreaming for some years of establishing a similar library, open to the scholarly public, in his native town, endorsed with a kind of research centre. Lipsius's successor-to-be, Erycius Puteanus, who had been appointed to lecture at the Scuole Palatine in Milan thanks to letters of recommendation from his former mentor, supported Borromeo's project and kept his former mentor informed about its progress. On the cardinal's demand Lipsius wrote down his views on how such a research centre should be organized. In his reaction, written when his correspondent was no longer among the living, Borromeo sent him the rules and regulations of the institution, inviting him to read and correct the text thoroughly. Johannes Woverius, Lipsius's main executor, took care of the parcel and had it returned to Milan, togeher with a portrait and a covering letter. This letter, preserved in the Ambrosiana, is published here.