De Gulden Passer. Jaargang 83

[p. 223]

Dirk Imhof
Aanwinsten van het Museum Plantin-Moretus in 2004

In 2004 kreeg het Museum Plantin-Moretus de unieke gelegenheid om een aantal brieven van Franciscus i en ii Raphelengius aan de cartograaf Abraham Ortelius te verwerven. Deze brieven maakten oorspronkelijk deel uit van een collectie brieven van Ortelius en zijn neef Jacob Colius (Cools). Na de dood van zijn oom in 1598 had Colius die naar Londen meegenomen. Toen hij op zijn beurt overleed kwamen de brieven vanaf 1628 in het bezit van de Nederlandse Kerk in Londen, waar Colius lid van was. In 1887 werd de verzameling uitgegeven door J.H. Hessels.¹ Om na de Tweede Wereldoorlog herstellingen aan haar gebouwen te kunnen betalen, zag de Nederlandse Kerk zich genoodzaakt de collectie brieven te verkopen. In 1955 kwam ze als een geheel in handen van Otto Fisher in Detroit, maar toen de verzameling na diens dood nogmaals werd verkocht in 1968, raakte ze verspreid over verschillende bibliotheken, van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag tot de universiteitsbibliotheek van Austin, Texas.

De zeven brieven die het Museum nu gekocht heeft, zijn geschreven tussen 1591 en 1594. De eerste brief dateert van 18 januari 1591 (Hessels, nr. 190). Daarin bedankt Raphelengius Ortelius voor de snelle toezending van een Theatrum dat hij via Lipsius gevraagd heeft. In de overige brieven schrijft Raphelengius over zijn studie van het Arabisch en zijn vertaalwerk van de Koran. Ook hiervan heeft Ortelius hem een exemplaar bezorgd. Lipsius' vertrek uit Leiden (maart 1591) komt herhaaldelijk ter sprake. Raphelengius heeft wel begrip voor Lipsius' vertrek, maar uit deze brieven blijkt vooral zijn teleurstelling over het feit dat Lipsius hem niet in vertrouwen genomen heeft en niets meer van zich laat weten. Pas in 1594 ontving Raphelengius eindelijk een kort briefje van Lipsius.

De zes brieven van Franciscus i zijn alle brieven van hem aan Ortelius die in de collectie van Jacob Colius voorkwamen. De zevende brief is van de hand van zijn zoon, Franciscus ii Raphelengius, en dateert van 5 maart 1593 (Hessels, nr. 230). In zijn brief vraagt Raphelengius jr. aan Ortelius of hij diens kaarten van Gallië en Spanje door Peeter vander Borcht op een kleinere schaal kan laten hergraveren voor een nieuwe editie van de Commentaren van Caesar, en of hij gegevens uit Ortelius' Thesaurus geographicus mag gebruiken met de belofte hem als bron te vermelden. Ook in deze brief komt Lipsius' vertrek uit Leiden ter sprake. In tegenstelling tot zijn vader kan Franciscus ii hiervoor echter weinig begrip opbrengen.

Deze brieven van Franciscus i en ii horen ongetwijfeld thuis in het archief van het Museum Plantin-Moretus. Ze zijn immers geschreven door de Raphelengii, schoonzoon en klein-

1 Namelijk J.H. Hessels (ed) Abraham Ortelii et virorum eruditorum ad eundem et ad Jacobum Colium Ortelianum epistulae, Ecclesiae Londino-Batavae Archivum, 1 (Cambridge, 1887 = Osnabrück, 1969; Torhout, 1988).

[p. 224]

Brief van Franciscus i Raphelengius aan Abraham Ortelius, 6 december 1592.

[p. 225]

zoon van Christoffel Plantijn. Daarenboven bezat het Museum al drie brieven die Ortelius zelf in de jaren 1593-95 richtte aan Franciscus i Raphelengius.² De nieuw aangekochte brieven sluiten hier mooi bij aan.

Verder kon het museum in 2004 enkele nog ontbrekende drukken van Christoffel Plantijn en Jan Moretus verwerven. De eerste Latijnse bijbel die Plantijn drukte dateert van 1559, vier jaar na zijn start als drukker-uitgever. Die editie gaf hij uit in samenwerking met een andere Antwerpenaar, Joannes Steelsius, waarbij een deel van de oplage het impressum van Plantijn op de titelpagina kreeg en een deel dat van Steelsius. Tot nog toe waren alleen exemplaren gekend met het impressum van Steelsius (pp 679 b), maar nu kon ook een exemplaar worden gekocht met het impressum van Plantijn zelf (pp 679 a).³

In 1560 en 1565 drukte Plantijn een editie van de namen van personen, plaatsen, rivieren en gebergten die in de Bijbel voorkomen, de Hebraea, Chaldaea, Graeca et Latina nomina virorum, mulierum, populorum... quae in Bibliis sparsa leguntur. Nadien voegde hij deze lijst namen als een appendix aan zijn bijbeluitgaven toe. Van de editie van 1565 in sedecimo zijn twee varianten bekend: om een onbekende reden werd het drukkersmerk op de titelpagina tijdens het drukken verwisseld met een ander type (pp 1750 en 1751). Met het nieuw aangekochte exemplaar heeft het museum nu beide varianten.⁴

Voor een uitgave van de werken van de Romeinse dichter Horatius deed Plantijn aanvankelijk een beroep op de veelzijdige filoloog Theodorus Pulmannus. Vanaf 1567 drukte hij echter ook edities van Horatius die verzorgd waren door de Brugse humanist Jacobus Cruquius (hoewel hij later teruggreep naar de Pulmannus-uitgave). Na Cruquius' editie van Horatius' Carmina (Oden) in 1567 en de Satiren in 1573 bezorgde hij in 1578 een uitgave van de verzamelde werken van Horatius (pp 1348). Bij een deel van de oplage wijzigde Plantijn later het jaartal tot 1579 (pp 1385). Een dergelijk exemplaar was reeds in het bezit van het museum; nu is echter ook een exemplaar met het oorspronkelijke jaar 1578 op de titelpagina voorhanden.⁵

Ook van Jan i Moretus werden enkele nieuwe exemplaren aangeschaft. De belangrijkste aankoop is een convoluut met verschillende onderdelen van de populaire spraakkunst van Simon Verepaeus, de rector van de kapittelschool te 's-Hertogenbosch.⁶ Verepaeus' Latijnse grammatica, sinds 1570 door het Concilie van Mechelen als Latijnse spraakkunst aanbevolen, was reeds enkele malen door Plantijn uitgegeven vanaf 1578.⁷ Hij bestond uit vijf onderdelen: Rudimenta, Etymologia, Syntaxis, Prosodia en het Supplementum. Tot in 1609 legde Jan Moretus het werk herhaaldelijk opnieuw ter perse: in totaal verschenen bij hem 25 edities van één of meer delen.⁸ Ondanks het feit dat de grammatica telkens op 1.500 exemplaren gedrukt werd, is het werk vandaag bijzonder zeldzaam; sommige edities zijn alleen gekend door vermeldingen in het Plantijns archief. Het exemplaar dat nu gekocht werd bevat

2 Over deze brieven zie mijn catalogusnotities in: De wereld in kaart: Abraham Ortelius (1527-1598) en de eerste atlas (Antwerpen. 1998). pp. 112-114. Deze drie brieven maakten geen deel uit van de Londense collectie en werden in 1879 te Parijs aangekocht.

3 Cat nr. 8-699. Het exemplaar is jammer genoeg onvolledig.

4 Cat. nr. 8-698.

5 Cat. nr. 4-239.

6 Cat. nr. 8-696

7 pp 2428-2432- Over Verepaeus' grammatica zie M.A. Nauwelaerts, Bijdrage tot de bibliographie van Simon Verepaeus, in De Gulden Passer, 25 (1947), pp. 52-90 en G. Tournoy, Bouwstenen voor een nieuwe Verepaeusbibliografie, in: Ex Officina Plantiniana Moretorum. Studies over het drukkersgeslacht Moretus, ed. M. de Schepper - F. de Nave (Antwerpen, 1996) (= De Gulden Passer, 74 (1996)), pp. 439-450.

8 Verepaeus' grammatica bleef gedurende heel de zeventiende en achttiende eeuw in gebruik. De laatste druk verscheen in 1864 te Bergen-op-Zoom.

[p. 226]

de delen Rudimenta, Syntaxis en de Etymologia uit 1595 en het deel Prosodia uit 1592. Het Supplementum, waar minder vraag naar was en dat door Jan Moretus slechts eenmaal, in 1590, werd gedrukt, is in dit convoluut afkomstig van de eerste Plantijnse editie uit 1578. Ten slotte bevat het boek ook nog Verepaeus' traktaat over het schrijven van Latijnse brieven, De epistolis Latine conscribendis libri v, gedrukt door Jan Moretus in 1596.

Nadat Jan Moretus aan het begin van het jaar 1601 drie Centuriae brieven van Justus Lipsius in kwarto had uitgegeven (alleen de derde was nieuw; de eerste twee waren herdrukken), bezorgde hij die brieven in de zomermaanden van datzelfde jaar ook nog in octavoformaat. De editie had als titel Epistolarum selectarum iii centuriae: e qnibus tertia nunc primum in lucem emissa. Tot nog toe bezat het museum slechts een onvolledig exemplaar, met alleen de derde Centuria, die uitsluitend brieven bevat gericht aan Italianen en Spanjaarden, of met correspondenten die in die landen verblijven. Met de nieuwe aankoop heeft het museum nu een volledig exemplaar, met inbegrip van de eerste twee centuriae.⁹

De laatste aankoop van een druk van Jan Moretus is de Triumphus Jesu Christi crucifixi van de Italiaanse jezuïet Bartholomaeus Riccius, uitgegeven in 1608.¹⁰ Het bevat 70 gravures van gekruisigde martelaren en martelaressen. Jan Moretus drukte de verklarende teksten voor rekening van de graveur en prentenhandelaar Adriaen Collaert. Op zijn beurt leverde die exemplaren met de gravures terug aan de Officina Plantiniana voor verdere verkoop. Dat dit exemplaar eigendom zou zijn geweest van Catharina Moretus, de dochter van Jan Moretus en de echtgenote van de prentenuitgever Theodoor Galle, zoals bij de verkoop werd voorgesteld op basis van een eigendomsmerk op het schutblad, is echter onwaarschijnlijk.

Tot zover de aankopen voor het archief en de bibliotheek van het Museum Plantin-Moretus in 2004. Het is voor de lezers van De Gulden Passer wellicht interessant te weten dat sinds dit jaar alle artikelen van het tijdschrift vanaf de eerste jaargang uit 1923 apart zijn ingevoerd in de catalogus van het Antwerpse bibliotheeknetwerk Anet (http://lib. ua.ac.be). Wie als titel de zoekterm ‘gulden passer’ intikt, komt uit bij de algemene beschrijving van dit tijdschrift, en kan dan verder de inhoudsopgave van elke individuele jaargang op het scherm toveren. Ook op elk woord uit de titel van het artikel én op elke auteursnaam kan worden gezocht.¹¹ Meteen is een volledige index op De Gulden Passer via het internet raadpleegbaar.

9 Cat. nr. 8-697.

10 Cat. nr. 8-700.

11 Boekbesprekingen en varia werden niet ingevoerd.