De Gulden Passer. Jaargang 80

[p. 1]

[De Gulden Passer 2002]

In memoriam Leon Voet
14 september 1919 - 13 september 2002

In de beslotenheid van zijn ziekenkamer is ereconservator Leon Voet op 13 september 2002 in alle stilte van ons heengegaan. Een dag later zou hij 83 jaar geworden zijn. Zijn vurige hoop op herstel, gekoesterd gedurende meer dan drie maand ziekenhuisverblijf, dat hij lange tijd heeft stil gehouden om daarmee niemand lastig te vallen, is uiteindelijk niet ingevuld. Zijn aanwezigheid op de slotmanifestatie van het feestjaar van ons 125-jarig Museum Plantin-Moretus is hem en ons daarmee niet meer gegund.

Leon Voet werd geboren te Gentbrugge op 14 september 1919, precies tien maanden na het einde van de Eerste Wereldoorlog. Schitterende studies aan het Koninklijk Atheneum te Gent vonden hun voortzetting aan de Gentse Universiteit. Met de grootste onderscheiding gediplomeerd als licentiaat in de Wijsbegeerte en Letteren (groep Geschiedenis) en bekroond als laureaat van de Universitaire Wedstrijd 1940-1942, groep Geschiedenis, zag Leon Voet een wetenschappelijke loopbaan voor zich opengaan. Hij kon

[p. 2]

beginnen als aspirant bij het Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek vanaf oktober 1942 tot september 1944.

Met de gedrevenheid en energie die hem steeds eigen zijn geweest, kon hij nog binnen de twee jaar na het behalen van de licentiaatsgraad op 13 april 1944 met de grootste onderscheiding promoveren tot Doctor in de Wijsbegeerte en Letteren, groep Geschiedenis. De oorlogsomstandigheden, met de Gentse universiteit onder curatele van de Duitse bezetter, maakten de normale continuering van zijn jonge wetenschappelijke loopbaan met een benoeming aan de universiteit toen verder onmogelijk, ondanks de bekroning van zijn thesis (december 1943) door de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België. Leon Voet, inmiddels op 28 oktober 1942 gehuwd met zijn geliefde echtgenote Jenny Grisolle, die hem tot bij zijn overlijden vol liefde en hulpvaardigheid steeds terzijde zou staan, belandde toen om den brode in het onderwijs. Als leraar aan zijn vroegere instelling, het Koninklijk Atheneum te Gent, kon hij vanaf september 1944 tot december 1946 didactische ervaring opdoen, die hem later nog zeer nuttig zou zijn.

Met het einde van de Tweede Wereldoorlog openden zich aan de Gentse universiteit nieuwe perspectieven. Voor Leon Voet volgde daarmee een vlugge terugkeer naar de universitaire middens. Vanaf januari 1947 werd hij assistent voor de cursussen paleografie en diplomatiek bij de gezaghebbende Prof. E.I. Strubbe. Deze aanstelling zou in 1960 met de steun van de Universitaire Stichting leiden tot de publicatie van De chronologie van de middeleeuwen en de moderne tijden in de Nederlanden, een werk dat met meer dan vijfhonderd bladzijden nog steeds een basiswerk voor mediëvisten is.

Als assistent kwam Leon Voet opnieuw in het milieu van de toonaangevende Gentse historici Hans Van Werveke, François Louis Ganshof en Charles Verlinden. Naar alle verwachtingen zou hij in hun lijn verder bijdragen tot de uitstraling van de gevierde Gentse historische school gesticht door Henri Pirenne. Niets liet toen echter vermoeden dat de veelbelovende jonge historicus Leon Voet nauwelijks enkele maanden later plots van koers zou veranderen om zijn wetenschappelijk talent ten dienste te stellen van een zeer gewaardeerde en geprezen conservatorsloopbaan.

Aan de basis van deze koerswijziging stond de bezielende Antwerpse burgemeester Lode Craeybeckx. Hij kon de jonge historicus verleiden met het unieke Plantin-Moretusarchief, bewaard in het even unieke Museum Plantin-Moretus. De jonge vorser zou hier naar wens alle mogelijkheden krijgen voor verder fundamenteel historisch onderzoek. In dit perspectief

[p. 3]

zette Leon Voet vol hartstocht voor de historische wetenschap zeer graag de beslissende stap van Gent naar Antwerpen. Zoals vijfhonderd jaar tevoren voor Christoffel Plantin, wiens levenswerk hij voortaan zou koesteren, werd onze stad onmiddellijk voor hem en zijn echtgenote de nieuwe thuishaven. Het jonge echtpaar zou haar verder zeer trouw dienen in het teken van cultuur en wetenschap.

Met een voorlopige benoeming als conservator op 3 oktober 1949 opende het Plantijnse Huis op 19 januari 1950 zijn poorten voor de nauwelijks dertigjarige conservator. Het begeesterende huis werd zijn definitieve werkterrein en palmde hem direct volledig in. Veel was immers nog te doen sinds de verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog. De V-bominslag van 2 januari 1945 op de Vrijdagmarkt had immers een complete ravage aangericht. Begin 1950 waren de heropbouw en de herinrichting nog volop aan de gang. De collecties, in de oorlogsjaren intact bewaard door onderbrenging opeenvolgend in het kasteel van Lavaux-Ste-Anne en de Nationale Bank te Brussel, dienden nu dringend vanuit de stadsmagazijnen opnieuw in hun oorspronkelijke lokaliteiten te worden ondergebracht.

Op deze uitdaging, die vanzelf de conservatorstalenten van de jonge vorser zou aantonen - want voor dit ambt bestaat geen all-round theoretische opleiding -, is Leon Voet met alle enthousiasme ingegaan. Hij kon daarbij het Antwerps stadsbestuur in zulke mate van zijn conservatorscapaciteiten overtuigen dat zijn definitieve benoeming als conservator van het Museum Plantin-Moretus en het Stedelijk Prentenkabinet op 12 januari 1951 meteen verruimd werd tot ook die van conservator van het Rubenshuis.

Nauwelijks zes maand later, op 28 juli 1951, bewerkte Leon Voet met de officiële heropening van het Museum Plantin-Moretus / Stedelijk Prentenkabinet een eerste succes in zijn conservatorsloopbaan, dat meteen bezegeld werd met een tot nog bij zijn overlijden in meerdere talen geconsulteerde museumgids. Nog vele andere hoogtepunten zouden volgen.

Ontlast van de leiding van het Rubenshuis op 10 juni 1953, kon Leon Voet zich volop toeleggen op de organisatie van zijn eerste belangrijke tentoonstelling met ook reeds internationale allures. ‘Anvers, ville de Plantin et de Rubens’, ingericht in opdracht van de Stad Antwerpen te Parijs in 1954 en hernomen in onze Stedelijke Feestzaal in 1955 onder de titel ‘De Gouden Eeuw van Antwerpen’, werd een grote publiekstrekker omdat ze ontwikkeld was vanuit de didactische kwaliteiten die hij tijdens zijn Gentse leraarsjaren verworven had. Deze tentoonstelling is echter vooral ook richtinggevend geworden voor zijn gehele verdere conservatorsloopbaan. Ze legde de basis voor zijn verdere navorsing, die toen de zeer opmerkelijke

[p. 4]

ombuiging kreeg van uitmuntend mediëvist naar voortreffelijk modernist. Leon Voet heeft sedertdien inderdaad zijn onderzoeksterrein steeds verder toegespitst op het Antwerpen van Christoffel Plantin en de eerste Moretussen, hun bedrijvigheid en productie, en bij uitbreiding ook de typografische en grafische kunsten voornamelijk te Antwerpen vanaf de zestiende eeuw.

Met het enthousiasme, het knappe doorzicht, het synthesevermogen, de totale toewijding, de uitzonderlijke werkijver en de taaie werkkracht, gedragen door een meer dan normaal goede fysische conditie, hoedanigheden die hem ook nog vele jaren na zijn ‘oppensioenstelling’ hebben gekenmerkt en hem toelieten om naast de functie van conservator ook nog een docentschap in de geschiedenis aan het Hoger Instituut voor Vertalers en Tolken (Rijksuniversitair Centrum Antwerpen) vanaf 1962 tot 1982 in te vullen, zou hij zorgen voor een enorme productie van historische werken en artikelen rond de voormelde themata. Aan de vooravond van zijn pensionering in 1982 had zijn oeuvre - al dan niet in de context van de 78 door hem georganiseerde tentoonstellingen en zijn talrijke lezingen in binnen- en buitenland - niet minder dan 242 titels bereikt.

Ereconservator Leon Voet heeft in zijn lange, vruchtbare loopbaan meerdere thans nog geldende basiswerken bezorgd. Onder deze laatste is bij uitstek The Golden Compasses. A History and Evaluation of the Printing and Publishing Activities of the Officina Plantiniana at Antwerp in two Volumes te vermelden. Dit werk verscheen in twee lijvige banden in 1969 en 1975 en werd bekroond met de Driejaarlijkse prijs van de Nederlandse Menno Hertzberger Stichting. Het handelt over de geschiedenis van het drukkersgeslacht Plantin-Moretus en zijn bedrijf, de Officina Plantiniana. Het is een ‘must’ voor wie zich toelegt op de geschiedenis van de boekdrukkunst te Antwerpen in de tweede helft van de zestiende eeuw. In de rand daarvan publiceerde Leon Voet in 1973 De Gouden Eeuw van Antwerpen. Bloei en uitstraling van de Metropool in de zestiende eeuw. In 1973 en 1975 respectievelijk ook in een Franse en een Engelse editie verschenen en in 1975 onderscheiden met de Prijs voor Geschiedenis van de Provincie Antwerpen, behoort dit werk nog steeds tot de verplichte literatuur voor de kennis van het zestiende-eeuwse Antwerpen!

In zijn opmerkelijk vruchtbare jaren zeventig had Leon Voet ook reeds vele jaren onderzoek verricht voor het werk dat in samenwerking met zijn zeer toegewijde echtgenote de bekroning van zijn wetenschappelijk onderzoek zou worden, en daarmee ook de climax van zijn conservatorsloopbaan, namelijk de van 1980 tot 1983 verschenen zesdelige The Plantin Press

[p. 5]

(1555-1589). A Bibliography of the Works printed and published by Christopher Plantin at Antwerp and Leiden. In dit magnum opus worden nagenoeg 2400 Plantin-drukken en edities met precieze bronverwijzingen gedetailleerd beschreven. Het is het resultaat van meer dan vijftien jaar opzoekingen in het Plantin-Moretusarchief, de eigen bibliotheek van het Museum Plantin-Moretus en nagenoeg alle belangrijke bibliotheken in binnen- en buitenland. Met dit werk zette hij op 31 maart 1982, tevreden over de invulling van zijn mandaat, zelf een punt achter zijn rijkgevulde conservatorsloopbaan. Hunkerend naar meer vrijheid voor verder onderzoek op het terrein van de cultuurgeschiedenis, dat hij nog tot in 1994 zou voortzetten, heeft hij toen het kostbare erfgoed dat hij meer dan tweeëndertig jaar gekoesterd had met een gerust hart overgedragen aan de jonge adjunct-conservator in de persoon van ondergetekende, die hij daartoe sinds 1 oktober 1976 had opgeleid met alle liefde voor het vak en in het volste vertrouwen in haar bekwaamheid en persoon.

Voor de vorming van zijn medewerkers hanteerde Leon Voet een hem eigen ‘managementstijl’ waarbij hij - mits geregelde, strenge resultaatcontrole - zeer veel vrijheid liet om zo zelfstandig mogelijk te leren werken. Hij trad bijgevolg nooit op als een echte ‘baas’, maar gaf steeds leiding in alle minzaamheid en met een groot inlevingsvermogen. Voor ieder die hem in de werksfeer heeft gekend was hij dan ook een begripvol begeleider, een gewaardeerde coach, een warm menselijk directeur.

Zo werden in het teken van Plantin en de Moretussen, in het raam van kennis- en cultuuroverdracht banden gecreëerd die bleven voor het leven. Ereconservator Leon Voet werd dan ook over de pensioengrens heen steeds even graag verder betrokken bij het wel en wee van het Museum Plantin-Moretus / Stedelijk Prentenkabinet. In deze context gaf hij nog tot in de jaren negentig met wetenschappelijke bijdragen vaak mede gestalte aan de begeleidende catalogi van de opeenvolgende tentoonstellingen. En toen de eenheid van ons huis bedreigd werd, kon in hem nog nauwelijks anderhalf jaar vóór zijn overlijden een steeds even correct medestander gevonden worden voor het verdere behoud van de dubbelentiteit gevormd door het Museum Plantin-Moretus / Stedelijk Prentenkabinet. Toen dit leed veruit geleden was, woonde hij op 25 maart van dit jaar nog met alle enthousiasme de persconferentie voor 125 jaar Museum Plantin-Moretus bij en op 19 april daarop volgend kon hij nog volop genieten van de openingsmanifestatie van dit feestjaar. Dit alles dient gesitueerd in het raam van de hechte vriendschap en trouw die de mens Leon Voet steeds hebben gekenmerkt, kwaliteiten die ik persoonlijk bij herhaling heb kunnen ervaren.

[p. 6]

Innemendheid en voorkomendheid, hoffelijkheid en takt, minzaamheid en hulpvaardigheid tekenden nog tot in zijn laatste levensmaanden zijn portret. Deze hoedanigheden maakten van hem een uitstekend bemiddelaar, een man van vertrouwen, een mens met een hart en een alom zeer gewaardeerd en geacht persoon. Zoals zijn vriend Herman Liebaers dit zo treffend heeft geformuleerd, verenigde hij daarmee in zich de basishoedanigheden die alleen vermogen van een uitstekend vorser een voortreffelijk conservator te maken. Ereconservator Voet beschikte dan ook over zeer goede public-relationstalenten, die hij graag gebruikte voor de goede zaak, onder meer om het Stadsbestuur te overhalen tot beduidende aankopen voor de verrijking van de hem toevertrouwde verzamelingen. Daardoor kon hij ook velen en dan vooral zijn vele persoonlijke vrienden-kunstenaars aanzetten tot schenkingen. Zijn diplomatieke vaardigheid en het vertrouwen dat hij uitstraalde bewerkten ook de toevoeging van bijzonder belangrijke collecties zoals de bibliofiele Max Horn-verzameling in 1953. Tien jaar later baande hij in 1965 samen met Burgemeester Lode Craeybeckx de weg voor de verwerving van het voor het Frans-Belgische fin-de-siècle-cultuurleven uitzonderlijk belangrijke ‘Ensemble Emile Verhaeren - René Vandevoir’.

Zijn pr-kwaliteiten, gereflecteerd in het hem bij zijn afscheid geschonken zeer lijvige Liber Amicorum Leon Voet, maakten Leon Voet ook tot een voortreffelijk cultureel ambassadeur. Dit liet hem aansluitend onderscheiden als Officier in de Leopoldorde, Officier in de Kroonorde (België), Ridder in de Orde van Oranje-Nassau (Nederland), Officier in de Orde van Hendrik de Zeevaarder (Portugal), Ridder in de Orde van Verdienste (Italië), Honorary Member of the Royal Victorian Order (Groot-Brittannië) en Ridder in de Ordre des Arts et des Lettres (Frankrijk). In dezelfde lijn was hij ook de drijvende kracht voor de oprichting in 1965 van een buitenlandse vriendenvereniging van het Museum Plantin-Moretus, de ‘American Friends of the Museum Plantin-Moretus’, die tot in 2002 is blijven bestaan.

In eigen regio werd Leon Voet niet minder gewaardeerd. Zijn aangeboren zin voor menselijke contacten samen met zijn opmerkelijk dynamisme maakten hem tot een der meest geziene en gezaghebbende figuren in de Belgische en Antwerpse culturele middens en de aangewezen persoon voor het vervullen van meerdere bestuursfuncties in het rijke Antwerpse culturele en verenigingsleven in of buiten de context van het Museum Plantin-Moretus / Stedelijk Prentenkabinet. Zo werd hij in 1982 verkozen tot voorzitter van het Comité Geschiedenis van Pro Civitate (Gemeentekrediet van België). Zijn sinds 1963 vervulde functie van secretaris van het Bestendig Dotatiefonds voor de Stadsbibliotheek en het Museum Plantin-Moretus

[p. 7]

werd in de schoot van dezelfde vereniging vanaf 1982 tot in 2002 gevolgd door een functie als lid van de Raad van Beheer. Daarnaast was hij van 1979 tot in zijn laatste levensmaanden de gewaardeerde voorzitter van het Kunsthistorisch Instituut van Antwerpen. Tenslotte werd hij in de hoedanigheid van redactiesecretaris (vanaf 1950) van het tijdschrift De Gulden Passer, in 1983 voorzitter van de Raad van Beheer van de vriendenvereniging van het Museum Plantin-Moretus / Stedelijk Prentenkabinet, de Vereniging der Antwerpse Bibliofielen. Dit mandaat lag hem trouwens zo na aan het hart dat hij hieraan nog met alle enthousiasme gestalte heeft gegeven tot nauwelijks enkele maanden vóór zijn overlijden.

Als een waardig opvolger van Christoffel Plantin heeft Ereconservator Leon Voet daarmee tot in zijn laatste levensjaar zijn devies ‘Labore et Constantia’ bestendig op treffende wijze tot het zijne gemaakt. Van zijn ‘Constantia’ getuigt de verbetenheid waarmee hij na de fatale hartklepoperatie in juni van dit jaar nog drieëneenhalve maand lijden in het hospitaal teruggetrokken kon doorstaan. Daarnaast is werken voor het Museum Plantin-Moretus in functie van verdere cultuuroverdracht steeds zijn missie geweest en ook gebleven tot op het laatste ogenblik. Ons afscheid aan de vooravond van zijn overlijden, toen hij met de weinige krachten die hem nog restten en een zachte, vredige glimlach met een niet loslatende handdruk mij de woorden ‘werken’ meegaf als boodschap voor het leven, zal ik dan ook nooit vergeten en naar best vermogen blijven invullen.

Met Leon Voet verdwijnt een zeer gerespecteerd, gewaardeerd en geliefd mens, een liefdevolle, zeer toegewijde echtgenoot, een vader voor zijn medewerkers, een bezielend beheerder van de vriendenverenigingen van ons museum, een erudiet in de geschiedenis van Antwerpen, een expert in de geschiedenis van het Plantijnse Huis en bij uitbreiding in de boekdrukkunst van de oude Nederlanden en de Antwerpse prent- en tekenkunst, een zeer verdienstelijk stadsambtenaar en een voor ieder steeds even hulpvaardig ‘honnête homme’. Zijn intimi en vrienden van het laatste uur zullen zijn wijze raad, gezellige verteltrant en aangename omgang blijvend missen. Wij zullen hem indachtig blijven als een prachtmens en een uitzonderlijk persoon zoals die er maar al te weinig zijn.

Dr. Francine de Nave

Hoofdconservator Museum Plantin-Moretus / Stedelijk Prentenkabinet