De Gulden Passer. Jaargang 71-72

[p. 181]

Briefwisseling van J. Poelman met de Officina Plantiniana

I
J. Poelman aan J. Moretus
13-9-1586

P. schrijft dat hij vanuit Lille geschreven heeft over de balen die op 23-8 verstuurd waren via Dobbeler. P. liet ze in Amiens achter en ze zouden binnen 6 dagen in Orléans zijn. Inmiddels is P. in Parijs aangekomen, waar hij alle vrienden in goede gezondheid aantrof, hun de brieven en de groeten overbracht. Ook de heer Gilles Beys bracht hij de brieven en vroeg de 50 escudos die nog over waren van het geld dat deze voor P. geïnd had. Ook had Beys de 25 escudos betaald aan de heer Francisco Henrícques, zodat de heer Luis Pérez over de 300 escudos kan beschikken. Wat genoemde heer nog boven de 300 escudos geïnd had heeft hij aan P. gegeven. P. bracht de groeten van Ch.P. over aan de heer Fernando de Sevilla en vooral aan diens vrouw. De heer M. Sonnius heeft brieven meegegeven voor mevr. la Gasnera in Orléans en voor de heer Ruys in Nantes, daarin biedt Sonnius aan de vracht van de te verzenden balen te betalen.
Ook heeft P. (overeenkomstig de opgave onderaan de brief) 3 balen boeken van Sonnius meegenomen t.b.v. 319 francs en 7 sueldos. Morgen, zaterdag, gaat een vrachtrijder met één baal boeken voor de heer Dresseler naar Antwerpen; wat er nu niet is komt later. Verder hoopt P. dat de boeken vanuit Leiden bij eerste gelegenheid verstuurd zullen worden.
In de kist voor de heer Arias Montano zijn spullen voor P. meegegeven veronderstellende dat deze ze in Bilbao eruit zou kunnen nemen, verzoek om deze met eerste gelegenheid op P.'s kosten te versturen. Morgen vertrekt P. naar Orléans.
a) opgave van datgene dat P. in de kist van A. Montano stopte
b) factuur voor de 3 balen die P. voor Sonnius meenam.

Muy Magnífico Señor.

En primero del presente mes escribí a V.M. de Lilla¹ de lo que

1 Nadat Poelman en Moretus op 1 augustus van dat jaar 1586 in Antwerpen hun contract hadden opgesteld keerde Poelman aan het einde van die maand naar Salamanca terug via Lille, Amiens, Parijs, Orléans en Nantes. Daar zal hij een schip naar Bilbao hebben genomen. Dit was de normale route van Antwerpen naar Noord-Spanje (Lapeyre, Une famille de marchands, p. 195-201).

[p. 182]

passa acerca de las ballas emviadas por Dobbeler² en 23 de agosto, las quales creo que agora abrán llegado a Orleans, porque el sábbado passado las dexé en Amiens y partían el mismo día por Orleans, y promettióme el carrettero que las llevaba, que dentro de seis díes las entregaría allá. Y fue menester que yo pagasse en Amiens por la entrada de las dichas ballas a raysón de treses sueldos tornois y quatro denier por cada ciento de peso.

Yo legué³ aquý a Paris el domingo passado en la noche, adonde hallé a todos los amigos con salud, y entregué luego las cartas que llevaba para cada uno y a todos las besamanos de V. Mes. Al Sr. Gilles Beys⁴ entregué también sus cartas y le pidí los cincquenta escudos que restaba del dinero que abía cobrado por mý. Y luego me los pagó, y abía también pagado al Sr. Francisco Henrícques⁵ después los veinte y cinco escudos que promettió en la carta que me escribíó, de manera que el Sr. Luys Péres⁶ se puede valer agora de los trescientos escudos. Y lo que el Sr. Francisco Henrícques abía cobrado demás de los trescientos escudos me lo volvió. Al Sr. Fernando de Sevilla⁷ fue a besar las manos de parte del Sr. Ch. Plantino y de todos de la familla, y se huelgó muchio de entender las nuevas de V.M., y besa a V. Mes. las manos muchas veses, y ny más ny menos la Señora de Sevilla y todos de la familla.

2 De Antwerpse vrachtrijder Frans de Dobbelaer, of Dobbeleer, vervoerde regelmatig boeken naar Lille in opdracht van de Firma Plantin-Moretus (zie, voor de jaren 1590 en 1592, MPMA, 67, f. 140v, en 69, f. 82v).

3 In Corr. Pl., VIII-IX, p. 32: ‘segue’.

4 Gilles of Egidius Beys was een van de schoonzonen van Plantin. In 1564 was hij bij de firma in dienst getreden als winkelbediende. Plantin gaf hem in 1567 de leiding over het filiaal in Parijs, samen met Pierre Porret, een oude vriend van de Antwerpse drukker. In 1575-1577 dreef Beys de zaak zelfstandig, tot het moment dat Plantin zich gedwongen zag deze vestiging te verkopen. Daarna bleef Beys in Parijs actief als boekhandelaar, maar met grote financiële problemen (Voet, GC, I, p. 138, 157-161 en 178-180).

5 Henriques was een in Parijs gevestigde koopman van Portugese afkomst, die zich gespecialiseerd had in de handel in edelstenen (Lapeyre, o.c., p. 576-577; Vázquez de Prada, Lettres marchandes d'Anvers, I, p. 203-204).

6 Zie, voor de Antwerpse koopman en bankier Luis Pérez en diens relaties met Plantin, p. 38. Met Pérez en diens schoonzoon Martín Pérez de Varrón sloot Poelman in 1581 zijn eerste contract (zie Bijlage).

7 Lid van een internationaal opererende Spaanse koopmansfamilie, met een vestiging in Antwerpen waarmee Plantin en Moretus regelmatig zaken deden (Vázquez de Prada, o.c., I, p. 226, en Brulez, De Firma Della Faille, passim).

[p. 183]

El Sr. M. Sonnius me ha dado cartas para la Sra. la Gasnera a Orleans y para el Sr. Ruys a Nantes, por las quales se offresse de pagar los portes que cada uno d'ellos abrá pagado por el porte de las ballas emviadas y por emviar⁸. También he tomado aquý del Sr. Sonnius tres ballas de libros como V.M. verá por la relación al pie d'ésta, que montan en todo trescientos y dies y nueve francos y siete sueldos⁹.

Mannana sábbado partirá un carrettero para Amberes, el qual lleva una // balla de libros para V.M., de los quales el Sr. Dresseler¹⁰ me abía dado la memoria; pero las faltas no las emvía porque no tenían lugar de las buscar, pero promettiéronme de las emviar con el primero. Supplico a V.M. me la haga de que los libros qui se pidieron de Leyda¹¹ se me sean emviados con la primera comodidat.

En la caxa que se hiso para el Sr. B. Arias Montanus pónense ciertas cosas como V.M. verrá aquý abaxo, pensando que se

8 Michel Sonnius (1564-1630) was een van de belangrijkste Parijse uitgever-boekhandelaren en een van de grootste relaties van Plantin in Frankrijk. Het was aan Sonnius dat Plantin het in noot 4 genoemde filiaal verkocht, waarbij die het monopolie op de verkoop van edities van de Antwerpse firma verwierf (zie Renouard, Répertoire des imprimeurs parisiens, libraires..., p. 401-402, Voet, GC, I, p. 159-160, Stein, ‘La succursale plantinienne de Paris’, en Pallier, ‘La fin de la succursale plantinienne de Paris’). Gasnera is naar alle waarschijnlijkheid een verspaansing van Gasnier of Gasnière; deze vrouw kon niet geïdentificeerd worden. Andrea of André Ruiz stond in Nantes aan het hoofd van de invloedrijke Franse vestiging van de in Medina del Campo zetelende handelsdynastie Ruiz (Lapeyre, o.c., p. 83-94).

9 In transacties van Plantin en Poelman met Frankrijk worden de bedragen gewoonlijk in livres tournois uitgedrukt, en niet in francs.

10 Jan Dresseler, of Dresselaer, trad vanaf dit jaar 1586 op als agent van Plantin in Frankfurt a/M. (Voet, GC, II, p. 404-405). Poelman moet hem in augustus in Antwerpen hebben ontmoet, omdat Plantin in een brief aan Stewechius van de 27e van de maand meldt dat de twee op het punt staan te vertrekken, de een naar Salamanca, de ander naar Frankfurt (Corr. Pl., VIII-IX, no. 1131, p. 25-27).

11 Uit de verdere correspondentie blijkt dat het gaat over een zending van twee balen met boeken door Frans Raphelengius, het hoofd van de Leidse tak van de firma. Raphelengius (1539-1597), gehuwd met de oudste dochter van Plantin, had als groot kenner van het Hebreeuws, het Arabisch, het Syrisch en het Chaldeeuws een belangrijk aandeel gehad in de uitgave van de Biblia Polyglotta. In november 1585 was hij de eigenaar geworden van de Leidse vestiging die Plantin in de jaren 1583-1585 had opgebouwd. In maart 1585 nam hij van zijn schoonvader de functie over van officieel drukker van de Universiteit van Leiden; deze benoemde hem in februari 1587 tevens als hoogleraar Oosterse Talen (Voet, GC, I, p. 147-151 en 169-172; van Gulik, ‘Drukkers en geleerden. De Leidse Officina Plantiniana (1583-1619)’).

[p. 184]

emviería con las mías, y saccario en Bilbao a la visita d'ella¹². Y pues que ella no se emvió, supplico a V.M. que ello se saccque y que el gasto de hetiura sea a my costa, y emviármelo con lo primero que se me emvierá.

Mannana sábbado parto para Orleans, plasiendo a Dios, y de allá advisaré a V.M. de todo. Y por no servir la presente de otra cosa cesso rogando a nuestro Sr. que guarde a la muy magnífica persona de V.M. con toda su familla, besando a todos las manos mil y mil veses por las mercedes que me hasen siempre. De Paris, en 13 de septiembre 1586. A mandado y servicio de V.M., Juan Poulman.

Lo que mettí en la caxa de

B. Arias Montano

1 Augustinus de perenni Philosophia f^o.

1 M. Barlei Brabantiados cum aliis

1 idem por sý

1 Consultat. medicinae Montani 8^o

1 Lactantius 8^o

1 Irineus f^o. Brasil.

1 Primus tomus Driedonis f^o.

1 Candelero de brasso^13

Factura de tres ballas que

tomé del Sr. M. Sonnius

	No. 20
2	Ambrosii Opera f^o.	24.
1	Gregorii Opera f^o.	9
1	Bernardi Opera f^o.	9
1	Augustini Opera f^o.	32.	10
2	Corpus Canonicum f^o.	32.
		_____	_____
		106.	10

12 Zie voor Benito Arias Montano, de door Filips II aangewezen supervisor van de uitgave van de Biblia Polyglotta en een van de beste vrienden van Plantin, p. 134.

13 Arias Montano was een van de grootste particuliere klanten van de firma in Spanje. Naast boeken, prenten en landkaarten zonden Plantin en Moretus hem regelmatig andere goederen, voor eigen gebruik of voor zijn relaties: globes, bloembollen, zaden, tapijten, schilderijen en, zoals hier, koperen kandelaars. Plantin had hem vanaf augustus de terugkeer van Poelman naar Spanje aangekondigd (Corr. Pl., VIII-IX, nr. 1124, p. 18, en nr. 1144, p. 47).

[p. 185]

	No. 21.22.
1	Corpus Canonicum f^o.	16.
2	Ambrosii Opera f^o.	24.
1	Gregorius f^o.	9.
1	Bernardus f^o.	9.
1	Athanasius f^o.	3.	10
3	Opus Catechisticon f^o.	18.
1	Missale Cisterciense	3.	10
1	Epytheta Textoris 8^o	1.	2 1/2
1	Sententiae Eborensis 8^o	1.	15
1	Plautus Lambini	5.	10
1	De fassino 4^o		17
2	Cayetanus in Evangelia et Epistolas	4.
1	Carmina Poetarum Italorum		18
4	Physica Pererii 4^o	9.
2	Alexander ab Alexandro	2.	5
3	Methodus medicinae Boys 8^o	1.	1
		_____
		106.	8 1/2	No. 21
		106.	8 1/2	No. 21
		_____
		212.	17
		106.	10	No. 20
		_____
		319.	7	//^14

Al muy Magnífico Señor Juan Moerentorf, mercader de libros al Compás de Oro en la Cammerstrate, my Sr. en Amberes.

De porte tres placas¹⁵.//

MPMA, 91, f. 249r - 251v

(Publ.: Corr: Pl., VIII-IX, no. 1135, p. 32-34)

14 Zie n. 9.

15 Placa: stuiver.

[p. 186]

II
J. Poelman aan Chr. Plantin en J. Moretus
3-5-1587

P. bevestigt de ontvangst van de brieven van 18 en 31 januari op 6 april en die van 12-9 en 16-10-1586 en van 12-2 van dit jaar op 13 april j.l. Gelukkig kwamen alle balen in S. aan.
Aan mevrouw Gasniera (Orléans) is opgedragen de balen te verzenden naar de heer Andrea Ruys in Nantes die ze daarop naar Bilbao naar Mattheo de Echávarri zal versturen. De factuur voor de 2 balen voor Raphelengius (zie Brief I) zijn ontvangen, maar de balen niet, evenmin de andere 2 waarover M. geschreven heeft. P. hoopt dat alles terecht komt. Ook hoopt hij deze zomer Jan Dresseler (zie Br. I, n. 10) in A. te ontmoeten.
Als antwoord op de brieven van M. d.d. 18-1, 31-1 en 12-2 kan P. alleen maar aanvoeren dat hij diverse malen schreef. P. heeft fl. 100 betaald aan Isaac a Purich en vermeldt iets over een volmacht inzake een erfeniskwestie met z'n neven. Verder over brieven en artikelen die niet zijn aangekomen zoals o.a. uit de brief van 12-2 blijkt; wantrouwen van de kant van Chr. P.
P. belooft z'n best te doen, de verkoop is gering (n. 13) en als ze z'n voorraad maar aanvullen, hij betaalt nu rs. 1706 en belooft dit te blijven doen.
Een zending van Mattheo de Echávarri uit Bilbao is verstuurd alsmede de catalogi. P. heeft dringend bijbels in octavo nodig, hij is van z'n paard gevallen en heeft z'n staartbeen gebroken, daarom stuurt hij z'n neef naar Medina del C.P. heeft al de vrachtkosten betaald op de balen die hij vanuit Orléans meenam.

Dos cartas de V. Mes., la una de 18 de enero y la otra del último del mismo mes, recebí en 6 de abril, y por aber escripto a V. Mes. en 5 de abril no poude responder a ellas, y assý servirá la presente por respuesta de entr'ambas. Después recebí otras tres en 13 de abril, la primera de 12 de septiembre y la otra de 16 de octobre del anno passado, y la tercera de 12 de febrero del presente anno¹.

Respuesta a las primeras de 12 de septiembre y 16 de octobre:

1 Er zij hier nogmaals op gewezen dat niet alle minuten en kopieën van de door de firma verzonden correspondentie bewaard zijn gebleven. Dit geldt ook voor de ontvangen brieven. Poelman verwijst naar niet minder dan vijf brieven waarvan geen minuut of kopie teruggevonden kon worden. Daarnaast vermeldt hij een door hemzelf verzonden brief, van 5 april van dat jaar, die eveneens in het Archief ontbreekt (zoals ook het in Brief I genoemde schrijven van 1 september 1586, vanuit Lille). Uiteraard moet er rekening mee worden gehouden dat de aan de firma gerichte correspondentie door allerlei omstandigheden menigmaal niet op de plaats van bestemming is aangekomen.

[p. 187]

estando en Lilla hablé al hermano de V.M.² y le dy mys besamanos junctamente las de V.M., como ya abrá entendido por otras mías. Quanto a lo que toca de lo del carrettero qui llevó las ballas hasta Lilla³, muy bien será aberle rennido para que otra vez tengan más cuidado⁴, aunque, bendicto Dios, todas llegaron a Salamanca en salvamiento.

La quenta del Sr. vande Werve⁵ me emvió con el translado de la obligación, y si esto no bastare, tornaré a emviarla a V.M. otra vez. A la Sra. Philippa Gasniera escribí la orden que abía de tener en el emviar de las ballas: y es ésta que las abía de emviar a Nantes, al Sr. Andrea Ruys, y el dicho Andrea Ruys les emvierá a Bilbao, a Mattheo de Echávarri⁶. Y assý se lo mandará V.M. también advisar a la Sra. Gasniera quando emviare algunas ballas.

La factura de las dos ballas de Raphelengio⁷ recebí, pero no tengo nuevas ningunas d'ellas, ny tampoco de las otras dos que V.M. escribe de aber emviado. Y también he recebido la factura d'ellas; Dios las dexe llegar en salvo. Yo espero que Juan Dresseler abrá llegado allá con salud, y gustará que me veniesse a ver acá este verano, que tenía intensión d'ello, estando yo allá⁸.

2 De familie van Moretus was afkomstig uit Lille (Voet, GC, I, p. 151).

3 Zie Brief I, n. 2.

4 Foutieve transcriptie in Corr. Pl., VIII-IX, p. 215: ‘evidado’ in plaats van ‘cuidado’.

5 Simon vande Werve was in augustus 1584 bij Poelman (MPMA, 116, f. 541v). Het blijkt een Antwerpenaar te zijn (Brief IX, n. 1), en waarschijnlijk was hij een zoon van de gelijknamige Simon vande Werve, die van 1577 tot 1583 schout van de stad was geweest (Antwerpen in de 16e eeuw, p. 33).

6 Voor Gasniera en Ruiz, zie Brief I, n. 8. Mateo de Echávarri was een lid van een uit Noord-Spanje afkomstige koopmansfamilie die zich vooral bezig hield met de wolhandel tussen Burgos, Bilbao, Brugge en Antwerpen. Een Diego de Echávarri had zich in 1541 in Antwerpen gevestigd. In de jaren 1573-1575 komt men hem tegen in de ‘Grootboeken’ van Plantin, als tussenpersoon bij de verzending van de liturgische werken, die in die jaren in grote hoeveelheden naar Spanje werden verzonden (MPMA, 16, f. 176, 202, en 222, en 19, f. 30). Mateo moet een van zijn zonen zijn geweest; hij had een adres in Antwerpen, maar bevond zich in deze periode in Bilbao, zoals blijkt uit deze brief en uit de correspondentie tussen kooplieden in Antwerpen en Spanje (Vázquez de Prada, Lettres marchandes d'Anvers, I, p. 231, en I-IV, passim). Dat hij een belangrijke rol vervulde bij de import van boeken in Spanje blijkt uit transacties met boekhandelaren in Medina del Campo (Pérez Pastor, Medina, p. 152a en passim).

7 Zie Brief I, n. 11.

8 Ibid., n. 10. Dresseler heeft dit plan nooit uitgevoerd.

[p. 188]

Respuesta a las de 18 de enero y del último del mismo mes, y de 12 de febrero: veo cómo V. Mes. están muy quexosos de mý, por no aber recebido ningunas mías, y cierto sobra a V. Mes. la raysón, pero realmente la culpa no es mía, porque yo he escripto por diversas veses y muy a la larga de lo que passa.

Los cien florines he pagado a Isaac a Purich, y le he dado la carta que V.M. me emvió⁹. El poder para la cobransa de lo dexado por testamento a mys sobrinos no lo emvío agora, pero lo emviaré con el primero¹⁰.

Las partidas que vienen al pie de la de V.M. hago a V.M. accreador. El Sr. Gaspar van Waveren está acá en la corte¹¹, y yo procuraré de cobrar el porte de las cartas. Yo escribí luego a Madrit a Blas de Robles sobre lo de los Breviaros, y no me ha respondido. Y assy tornéle a escribir otra ves en 28 de abril; y conforme me respondiere advisaré a V. Mes. muy a la larga, y si fuere menester de yr a

9 Poelman had dit bedrag van fl. 100,- omgerekend in Spaanse reales, op 14 februari betaald: ‘14 feb. Pagué a Isaac a Purich cien florines que se cobraron de Jacques vander Wusteyne = Reales 440’ (MPMA, 117, f. 61r). In het ‘Grootboek’ wordt aangetekend dat het bedrag op 2 juni is ontvangen (Ibid., 19, f. 162, creditzijde). Uit een door de notaris Antonio de Vera in Salamanca opgestelde acte uit 1593 met betrekking tot betalingen van Poelman aan deze Purich uit Oudenaarde blijkt dat hij in die stad studeerde (MPMA, 91, f. 405r-407v). De bovengenoemde Jacques vander Woesteyne, die als zijn broer wordt vermeld, maakte vanuit Antwerpen het geld voor hem over (zie verder Brief XLVI, n. 6 en 7. Voor Nederlandse studenten in Salamanca, zie Brief V, n. 16.

10 Voor de schaarse gegevens over de drie zusters en de broer van Poelman, zie p. 28. Het is niet onwaarschijnlijk dat deze erfenis-kwestie te maken heeft met Elisabet, die getrouwd was met Hendrik Cooman. Hun zoon Jan was bij Poelman in dienst. Over deze volmacht wordt verder niet meer gesproken. In afrekeningen noch in ‘Grootboeken’ kon een verwijzing naar deze kwestie worden gevonden.

11 Gaspar van Waveren was een van de leden van de uit Nederlanders samengestelde ere-garde van boogschutters van Filips II, de ‘Guardia de Arqueros’. Hoewel dit niet kon worden vastgesteld, moet hij een klant van Plantin zijn geweest, zoals velen uit de genoemde groep Nederlanders in het toenmalige Madrid. Een korte verwijzing naar deze van Waveren naar en niet nader toegelichte kwestie die vooral Moretus aan zou gaan, vindt men in een brief van Plantin van 7 februari van dit jaar, gericht aan Henri Cock, een ander, meer bekend lid van de genoemde ‘Guardia’ (Corr. Pl., VIII-IX, no. 1210, p. 153-154). Cock vermeldt van Waveren in een verslag van een reis die hij in dienst van Filips II maakte door Noord-Spanje (Morel-Fatio/Rodríguez Villa eds., Relación del viaje hecho por Felipe II en 1585..., p. 93. Voor de relaties van Cock met Plantin, zijn verblijf in Salamanca en de contacten met Poelman, zie p. 41; algemene informatie over de leden van de ‘Guardia’ vindt men in Lonchay, Les archers belges de la Garde des rois d'Espagne au XVI^e siècle).

[p. 189]

Madrit, yré. Y para esto aguardo solamente // el adviso de Blas de Robles, y no sería muchio que fuesse mentira todo quanto a V.M. escribe, porque él es un hombre de harto trabajo; y lo que fuere el camino próximo advisaré de todo a V. Mes.¹²

En la de 12 de febrero, que my Sr. Ch. Plantino está muy quexoso de mý por no aber tenido cartas mías, por otra parte parésceme a mý que tiene mala opinión de mý de que yo no pueda dar buena quenta de lo que V. Mes. me hasen merced de fiar. Pero yo doy a V.M. my palabra que bien pueden estar seguros y satisfechos, que en mý no ha de aber falta, porque yo accudiré muy honradamente con el dinero qui procederá de lo que vendiere. Y cierto que se vende poco, y todo quanto se ha vendido se ha ido en los portes y gastos¹³. Y supplico a V. Mes. que tangan quenta de yr assortiéndome conforme las memorias que emviaré a V. Mes.¹⁴. Agora emvío a V. Mes. esta primera de cambio de mil siete cientos y seis reales, los quales mandarán V. Mes. assentar a my quenta¹⁵, y agora adelante yré siempre emviando, ya que estoy fuera de los embarassos de los portes y gastos; y V. Mes. confíen y stén seguros que no han de perder conmigo.

12 De Madrileense boekhandelaar-uitgever Blas de Robles was een zakenrelatie van zowel Plantin als Poelman. Hij was een van de distributeurs van de nieuwe liturgische edities. Op de kwestie van de brevieren komt Poelman terug in Brief III en V.

13 Klachten over de geringe omzet komen regelmatig terug in de verdere correspondentie. Poelman moest volgens zijn eigen specificatie het niet geringe bedrag van 4819 rs. en 6 mrs. uitgeven aan vrachtkosten, huur, aanschaf van meubilair en papier voor zijn winkel; dit alles in de periode van 2 januari tot 23 mei (MPMA, 117, f. 65r). Plantin blijkt zich nogal beklaagd te hebben over het uitblijven van berichten van Poelman, die einde 1586 in Salamanca was teruggekeerd. De verbazing en de teleurstelling van Plantin over dit feit worden uitgesproken in de in n. 11 genoemde brief aan Cock van 7 februari. Hierin wordt Cock gevraagd om Poelman op zijn plichten te wijzen: ‘....rogo itaque ut illum acriter de tarditate accuses et ad diligentiam excites’ (Corr. Pl., VIII-IX, p. 155).

14 De bestellijsten, de ‘memorias’, werden of in een post-scriptum aan de brieven toegevoegd, of werden als losse bijlagen meegezonden. Deze laatste vindt men, voorzover ze bewaard zijn gebleven, terug in het Archief, met name in de liassen 116 en 117. Ze zijn echter niet gedateerd.

15 Het bedrag van deze wissel, rs. 1706, is niet in het ‘Grootboek’ teruggevonden. In de eigen boekhouding noteert Poelman een betaling van rs. 1799 aan Juan Pascual in Medina del Campo (MPMA, 117, f. 61 r). Uit een brief van 2 mei van Jan Cooman, de bediende van Poelman, aan Plantin blijkt eerstgenoemde in opdracht van zijn baas een bedrag van 154 ducados in Medina te hebben betaald (Corr. Pl., VIII-IX, p. 213). Dit laatste bedrag komt overeen met rs. 1698 + mrs. 18 (een ducado = rs. 11 + mr. 1).

[p. 190]

Los díes passados recebí una de Mattheo de Echávarri de Bilbao¹⁶, en la qual me dise que abía emviado a buen recaudo la balla de libros que emvié a V.M., de la qual emvié la memoria. Y agora va también con ésta, si por ventura no la han recebido. Yo procuraré de emviar siempre de lo que ubiere de nuevo, y también emviaré los catálogos que V. Mes. me piden¹⁷.

Las quatrocientas biblias de 8^o aguardo con muchia instansia, y me hasen harta falta¹⁸. Supplico a V. Mes. que no aya falta de emviarlos con la primera comodidat. Los libros que pidí a V. Mes. en mi postrera de 5 de abril, horgaríase muchio que se emviassen con el primero; y torno aquý otra ves a emviar la memoria d'ellos con algunos anniadidos y ciertas faltas¹⁹ que mandarán V. Mes. emviar con los libros.

La pragmática quanto al escribir las cartas se observa acá, y por el tanto no pongo ningún título sinon es llanamente el nombre a quien se escribe²⁰.

Los de Leon me han hetio harto danno con las Concordansias, que ellos los han impresso y les dan baratíssimo²¹.

16 Zie n. 6.

17 Zie, voor deze zending ter waarde van rs. 776, MPMA, 117, f. 61r. Een gespecificeerde lijst met titels wordt op 6 oktober van dit jaar in het ‘Journaal’ bijgeschreven (ibid., 64, f. 139r). Met de catalogi worden exemplaren bedoeld van de laatste versie van de Spaanse Index et catalogus librorum prohibitorum, van 1583, samengesteld in opdracht van de groot-inquisiteur Gaspar de Quiroga (zie Brief V, n. 19).

18 De laatste editie van bijbels in-8^o had Plantin in 1587 uitgebracht (Voet, Pl. Pr., no. 693).

19 Faltas, of libros faltos (libri defecti) zijn exemplaren waaraan katernen of pagina's ontbreken. Poelman zond regelmatig gedetailleerde lijsten hiervan naar Antwerpen.

20 Verwijzing naar een verordening van Filips II uit 1586, die een vereenvoudiging van de titulatuur voorschreef. Deze Pragmática, en que se da la orden y forma que se ha de tener y guardar en los tratamientos... werd in diverse steden in Spanje gedrukt. In Madrid was zij te koop bij de bovengenoemde Blas de Robles. Ook bij Plantin verscheen een editie, die een copie was van de Madrileense (Voet, Pl. Pr., no. 2099. Zie voorts Lapeyre, o.c., p. 161, en Ebersole, ‘Interesante Pragmática de Felipe II (1586)’). Poelman houdt zich aan de nieuwe voorschriften: de door hem in Brief I gebruikte aanspreektitel en adressering, ‘muy magnífico Señor’, komen vanaf deze brief niet meer voor.

21 Klachten over concurrentie van collega's in Salamanca of elders komen enkele malen voor. Poelman verwijst naar de Concordantiae Bibliorum utriusque Testamenti, waarvan in 1586 voor het laatst een herdruk was verschenen in Lyon, een co-editie van Rouillé en Giunti, twee firma's die intensieve relaties onderhielden met boekhandelaren in Salamanca (Baudrier, VI, p. 404-405, IX, p. 396). Ook bij Plantin waren enkele uitgaven van de Concordantiae verschenen, in 1561, 1581 en 1585 (Voet, Pl. Pr., no. 1013-1015). In de winkelinventarissen van Poelman van 1590 en 1592, komt overigens dit werk niet voor.

[p. 191]

Supplico a V. Mes. me manden advisar muy particularmente sobre lo de los breviarios, missales, diurnos y horas de la Orden de Benedicto, de que escribía a V. Mes. en 5 de abril, porque me persiguen aquý los de la Orden para que yo les desenganne de disir que se imprimirán o non²². Y en todo me harán V. Mes. mucha merced.

Y por estar indispuesto de una caída que dy en el camino con una cabalgadura, veniendo d'allá por acá, que se me quebró el rabadillo del qual me curan agora, emvié con ésta a my sobrino a Medina del Campo para llevar el dinero del qual va aquý la letra de cambio²³. No me alargo más sinon que nuestro Señor guarde a V. Mes. y les tenga de su mano con todos de la familla. De Salamanca, en 3 de mayo 1587. Juan Pulman.

Yo he pagado todos los portes de las ballas que llevé d'allá desde Orleans hasta Salamanca.//

A Christobal Plantino o Juan Moerentorff, mercaderes de libros en Amberes.//

MPMA, 91, f. 253r-v

(Publ.: Corr. Pl., VIII-IX, no. 1251, p. 214-218)

22 Het verzoek om liturgische werken te drukken voor de Benedictijnen moet gedaan zijn door de zogenaamde ‘Congregación de San Benito de Valladolid’, een in Spanje gevestigde tak van deze orde. Hiertoe behoorde ook het klooster van San Vicente in Salamanca (DHEE, I, p. 210). Uit de verdere correspondentie blijkt dat Plantin enkele proef-bladen heeft gedrukt, die hij naar Poelman zond. Deze werken zijn uiteindelijk niet door de Antwerpse firma gedrukt. Bohatta, Bibliographie der Breviere, 1501-1850, registreert een Brevarium Benedictinum secundum consuetudinem Congregationis S. Benedicti in Hispania, Douai, 1610 (p. 94b).

23 Zie n. 15. De door of namens Poelman verzonden wissels zijn maar in enkele gevallen bewaard gebleven.

III
J. Poelman aan J. Moretus
30-5-1587

P. komt terug op vorige brief en de wissel van 154 ducados en belooft z'n best te doen als zij maar balen boeken blijven sturen. Uit de brief van Chr. P. van 12-4, ontvangen 25-5, komt de klacht over te weinig brieven van P's kant en over een betaling aan de heren van Bodeghem ad fl. 500. Volgens P. betaalde hij op 3-11-1584 fl. 150, op 13-

[p. 192]

11-1585 fl. 300, daarna rs. 700 en nog eens rs. 200, dat is rs. 900 voor het restant van fl. 50 wat zij (Bodeghem a/Plantin) verschuldigd zijn. P. gaat naar Madrid naar Blas de Robles voor de klacht over de natte brevieren; hij vraagt weer om zendingen en speciaal om de 400 bijbels in octavo. Verder nam hij uit A. 2 stuks Dionysius Halicarnasseus in Grieks en Latijn van het jaar 1586 mee, in de titel staat: Opera et Historica et Rhetorica, maar Rhetorica is er niet bij dat is een deel apart, gelieve dat te sturen want zo is het onverkoopbaar.

En 3 de mayo escribí a V. Mes. largamente y emvié con ella una lettra de cambio, que fue la primera de ciento y cincquenta y quatro ducados de a cien gruessos y medio cada ducado¹. Y agora no servirá la presente de otra que cobierta de la segunda. V. Mes. me mandarán advisar del recibo, y espero de remettir por el fin del mes de junio otra partida, y emviaré con my primera carta la lettra de la somma que fuere, y iunctamente la tercera de la sobredicha partida. Y pierdan V. Mes. cuidado, que yo me lo terné de yr emviando conforme se vendiere. No falta sinon que V. Mes. me hagan la merced de emviarme a menudo los libros que pidiere para assortirme, ya sea una balla, agora dos, conforme la occasión se offressiere. Y assý podré accudir muy a menudo con dinero, y más agora que los gastos están hetios de my camino y de las ballas.

Yo espero que V. Mes. abrán recebido la balla de libros que emvié en 19 de febrero². Agora estoy adiunctando otros libros que emviaré con la primera comodidat. Hasta agora no tengo nuevas de las dos ballas que Raphelengio ha emviado, ny tampoco de las que V. Mes.³.

Una carta del Sr. Ch. Plantino recebí en 25 d'ésta, escripta en 12 de abril, por la qual intiendo la buena salud de V. Mes. de que me holgué muchio. Pero de lo que escribe de no aber recebido ninguna mía estoy espantadíssimo con aber escripto cada mes y assý lo continuaré siempre, porque no tenemos acá otra orden

1 Zie Brief II, n. 15 en 23.

2 Ibid., n. 17.

3 Zie Brief I, n. 11.

[p. 193]

para escribir, que es ordenario por el fin de cada mes⁴, quantimás que no puede ser humanamente que no ayan llegado algunas mías al poder de V. Mes.

Quanto de lo que el Sr. Plantino me escribe que mirasse si abía pagado a los Sres. van Bodeghem en todo hasta la somma de quinientos florines, no entiendo si quiere disir: despues de que he volto agora en Espagna, o desde enantes que fue por alla. Yo he pagado a ellos antes de yr por allá, como V. Mes. lo verrán por la quenta que dexé en poder de V. Mes. En 3 de noviembre 1584 pagué ciento y cincquenta florines, y más en 13 de noviembre 1585 trescientos florines, y después otros sietecientos reales; y más agora después // de llegado aquý otros ducientos reales, que son nuevecientos reales para en quenta de cinquenta florines, de manera que ellos deberán a V. Mes. lo restante⁵. D'esto me mandarán V. Mes. advisar, porque ellos me saccan acá los ojos para que los provea de dineros; y hasta entender de V. Mes. les intertendré de esperança.

Agora pretendo de ir a Madrit para saber lo que ay acerca de los breviarios mojados, porque nunca he podido saccar de Blas de Robles que me escribiesse lo que passaba acerca d'ellos con aberle escripto cinco veses, y ninguna me ha respondido. De todo advisaré a V. Mes.⁶

Aquý va una para los padres de la Compañía de Jesús de Amberes que me dieron acá los de la Compañía de Salamanca⁷.

4 Naast de officiële koninklijke koeriersdienst tussen Spanje en Brussel, de Correo Mayor de Castilla, die vanaf 1505 in handen was van de familie de Taxis, ontstond er in de tweede helft van de eeuw een netwerk van particuliere postdiensten, de correo ordinario, die voor de verbindingen met het buitenland één maal per maand passeerde; in Salamanca blijkt dit in die periode op het einde van de maand te zijn geweest. De verbindingen met de Nederlanden liepen over het land, via Bordeaux en Parijs, of gedeeltelijk over zee, via Bilbao en Nantes. De afstand tussen Madrid en Brussel werd in normale omstandigheden in 8 à 12 dagen afgelegd (Lapeyre, o.c., p. 165-170).

5 De bedragen die Poelman aan deze gebroeders van Bodeghem moest betalen zijn slechts gedeeltelijk in de stukken geregistreerd (MPMA, 116, f. 541v, en 117, f. 57r). Een van de broers blijkt Guillaume te heten. De ander is waarschijnlijk Jan, een lid van de garde van boogschutters van Filips II; Cock vermeldt hem in zijn Relación del viaje hecho por Felipe II en 1585, p. 93 (zie Brief II, n. 11).

6 Zie Brief II, n. 12 en Brief V, n. 8 en 9.

7 Via Poelman werd regelmatig correspondentie van derden verstuurd.

[p. 194]

Supplico a V. Mes. no aya falta de emviarme los libros que he pedido en mis presedentes, y principalmente las quatrocientas biblias de 8^o.⁸ También va aquý otra de Andreas Schottus, la qual me emvió los dies passados de Çaragoça⁹. Y con esto nuestro Sr. guarde a V. Mes. y les tenga de su mano. De Salamanca, en 30 de mayo 1587. Juan Pulman.

Yo llevé, estando allá, dos Dionysius Halicarnasseus en griego y latín del anno 1586, y hase mensión en el título d'esta manera: Opera et Historica et Rhetorica, y no se halla la Rhetorica, si es que es un cuerpo por sí. V.M. me lo mandará emviar, porque d'otra manera no los puedo vender¹⁰. Juan Pulman. //

A Juan Moerentorf, hierno de Christobal Plantino, mercader de libros en Amberes. Porte double. //

MPMA, 91, f. 257r-259v

8 Zie Brief II, n. 18.

9 Voor de op dat moment in Spanje werkzame Antwerpse Jezuïet Andreas Schott, zie p. 41; voor diens contacten met Poelman, zie p. 310.

10 Poelman doelt op de door Friedrich Sylburg bezorgde editie: Dionysii Halicarnassei scripta quae extant omnia et historica et rhetorica, Francofurdi, Apud haeredes Andreae Wecheli, 1586 (NUC, 144, p. 301). Het in de NUC beschreven exemplaar heeft de twee delen in één band. Poelman had in 1590 en 1592 een exemplaar in voorraad, ter waarde van fl. 5.

IV
Chr. Plantin aan J. Poelman
22-7-1587

Deze brief, in het Frans gesteld, handelt over de monsters van missalen, brevieren etc. voor de Benedictijnen (zie Br. II, n. 22), die Chr. P. echter niet naar Spanje durft te leveren.

A Jehan Poulman, libraire à Salamanca.

Signeur Poulman, avec la présente ie vous envoye les monstres, Missels, Bréviaires, Diurnaux et Heures, à l'usage des religieux de St. Benoist que suivant vostre demande i'ay faictes, vous

[p. 195]

advertissant préalablement que les monstres desdicts Bréviaires avec vos lectres escrittes du 5 avril me furent premièrement délivrées le dernier de juin, auquel iour ie vous respondi que ie les vous envoyerois le plus tost qu'il me seroit possible, ce que ie n'ay sceu faire plus tost¹.

Or sur chascunne monstre ie vous ay annoté à peu près le nombre des feilles que chascun livre pourroit tenir, et icy les prix pour lesquels ie les pourrois délivrer en ceste ville, car ie ne veux ni ne pourrois entreprendre le hazard de les livrer en Espagne, veu que ie suis si abattu et desnué de moyens que, si ie perdois une seule impression desdicts livres, ie demeurerois comme accablé ou ruiné sans me pouvoir relever². Parquoy advisés de faire seurement vostre marché ou de le laisser totallement sans en rien m'obliger qu'à les imprimer et livrer en ceste ville aux prix déclarés sur chascunne des monstres que ie vous envoye pour vous seul; et l'autre sans prix pour monstrer à qui sera de besoing. Et continueray de vous envoyer ainsi desdictes monstres par chascun courrier qui partira, afin que ne failliés d'en recevoir, vous priant nous advertir tout incontinent de ce qu'en espérerés, et aussi des autres affaires de librairie desquelles ie laisse totalement la charge à Jehan Mourentorf, mon gendre, auquel pourtant vous devés doresenavant vous addresser et faire comme il vous respondra et trouverés bon par ensemble, me contentant de tout cela que ferés de commun accord, à quoy i'assisteray tousiours de ma puissance. Ce cognoist Dieu, auquel ie prie vous vouloir tousiours augmenter ses sainctes grâces, me recommandant aux vostres et de vostre nepveu³ et autres amis que scaurés ne desdaigner nos recommandations. 22 juillet. //

MPMA, 10, f. 152r. (kopie)

(Publ.: Corr. Pl., VIII-IX, no. 1285, p. 263-264)

1 Zie Brief II, n. 22.

2 In zijn laatste levensjaren zinspeelt Plantin herhaaldelijk op zijn precaire financiële situatie. Brieven uit die periode eindigen niet zelden met de adressering: ‘D'Anvers, en nostre jadis florissante et ores flaitrissante Imprimerie’ (brief aan Charles de Tisnacq in Madrid, van 8 mei 1586, Corr. Pl., VII, p. 325; zie Voet, GC, I, p. 113-122).

3 Jan Cooman

[p. 196]

V
J. Poelman aan J. Moretus
22-8-1587¹

Over een wissel van een te gering bedrag geaccepteerd door Pedro de Peña. Een zending van 6 balen van Plantin en 2 van Raphelengius aangekondigd door Mattheo de Echávarri van Bilbao in 11 schepen met kleren uit Nantes. De vrachtkosten worden resp. berekend door de heer Andrea Ruys en mevr. Gasnera.
Wat de brieven betreft, zie n. 8 en 9, P. verontschuldigt zich weer over het niet nakomen van z'n verplichtingen, maar heeft wel meer dan rs. 4.000 aan onkosten over de door hem uit A. meegenomen balen moeten betalen. Ook gaf hij rs. 1.200 aan Ambrosio du Port, familie van Pedro Landry, met de opdracht het via Medina del C. naar A. te brengen.
P. komt terug op de brief van Plantin, op de proefbladen voor de Benedictijnen en de betaling aan de heren van Bodeghem. Over de student Nicolás Deiman en de wissel aan bovengenoemde du Port. P. sluit een opgave (‘Memoria’) van de nog steeds ontbrekende boeken bij en verstuurt een baal boeken met de catalogus van verboden boeken.

En 18 de julio recebí la de V.M. de 22 de junio, respuesta a la mýa de 3 de mayo, y holgéme de V.M. aya recebido la letra de cambio, aunque quisiera que fuera de mayor quantía, y que la acceptó el Sr. Pedro de la Penna; pero yo terné particular cuidado de emviar todo quanto dinero hisiere². Pésame que V.M. no aya hetio nada con el Sr. Vande Werve, y cierto no tiene raysón, porque se pagó aquý para su necessidat, y no por desperdiciar³.

Quanto de lo que V.M. me escribe aber emviado otras seis ballas de libros, en todo fuera las dos que ha emviado Raphelengio; en 4 de agosto escribióme una el Sr. Mattheo de Chávarri de Bilbao como abían llegado allá onse navíos de Nantes con ropa, y que venían en ellos ocho ballas de libros para mý. Creo que serán las dichas ballas que V.M. dise, pero hasta agora no han llegado en my poder. La memoria de las dos de Raphelengio y no. 23. 24.

1 In Corr. Pl., VIII-IX, p. 274 staat abusievelijk het jaartal 1578 vermeld.

2 De familie de la Peña was een koopmansgeslacht uit Medina del Campo, met vestigingen in Antwerpen, Brugge en Rouen. Pedro de la Peña had op dat ogenblik de leiding over de Antwerpse tak (Vázquez de Prada, o.c., I, p. 222-223). Zie, voor deze betaling, MPMA, 117, f. 61r.

3 Zie Brief II, n. 5.

[p. 197]

he recibido, pero las otras de las demás non⁴.

Lo que toca a los portes, V.M. lo trasse allá con la Sra. Gasnera como meyor le parescerá, que si ella quiere que se paguen aquý, yo los pagaré con las dél Sr. Andrea Ruys de Nantes, y demás de los fleites y gastos de Bilbao⁵. Y quanto al porte d'éstas, agora no sé cómo ello será, si la dicha Gasnera los abrá saccado aquý a pagar, porque escríbeme el Sr. Mattheo de Chávarri, que el Sr. Andrea Ruys le sacca a pagar ciertos portes, y no sé si entran en ellos los de la Sra. Gasnera. Sea lo que fuere, yo he dado orden que se pague al dicho Matt. de Chávarri lo que pidiere. Y por no aberme emviado la spesificatión de la quenta no puedo déclararme // más a V.M., pero de todo advisaré a V.M. muy a la larga⁶.

El Sr. Dresseler no tiene que se descomodar para venir sinon quando le estuviere muy en quenta⁷.

Quanto a lo de los Breviarios, V.M. ha de saber que estuve en Madrit al pie de viente díes, sollicitando lo de los dichos Breviarios. Y fue d'esta manera que hablé con otros a fray Juan de Benavente, qui es el qui tiene cargo del nuevo essado, y le pidý que me diesse los dichos Breviarios, para que los pussiesse en orden y los adressasse⁸. Respondióme que no me les quería dar, sino era que me obligasse de los tornar a emvía a Amberes.

4 Voor Raphelengius en Echávarri, zie respectievelijk Brief I, n. 11 en II, n. 6. In augustus 1586, even voordat Poelman naar Salamanca terugkeerde, waren er 18 balen met boeken (no. 1-18) door de firma ingepakt, ter waarde van fl. 2366 st. 16 1/2 (kosten voor emballage: fl. 109 st. 8); in dezelfde maand wordt een baal met landkaarten (no. 19) verzonden, ter waarde van fl. 176 st. 15, plus de verpakkingskosten van fl. 4 st. 16. Tenslotte wordt Poelman in augustus een bedrag van fl. 276 st. 7 in rekening gebracht voor een zending ‘no. A, B, de Leyde’, de twee balen van Raphelengius. In september nam Poelman drie balen af van Sonnius in Parijs, ter waarde van fl. 319 st. 7 (balen no. 21, 22 en 23; zie Brief I, n. 8 en 14). De vrachtkosten bedroegen in totaal fl. 425 st. 16. Op 10 januari 1587 zond de firma twee balen (no. 23 en 24) voor een bedrag van fl. 166,- + fl. 6 st. 12 verpakkingskosten. Op 2 mei tenslotte werden vier balen geboekt (no. 25, 26, 27 en 28) tot een bedrag van fl. 561 st. 12 + fl. 10 st. 2 voor emballage (MPMA, 19, f. 162).

5 Zie, voor Gasnera en Ruiz, Brief I, n. 8.

6 Zie, voor deze vrachtkosten, n. 4 en MPMA, 117, f. 65r-v.

7 Zie Brief I, n. 10 en II, n. 8.

8 Zie, voor deze kwestie van de tijdens het transport beschadigde brevieren, Brief II, n. 12 en III, n. 6. Fray Juan de Benavente behartigde in deze periode namens het klooster van de Hiëronymieten van San Lorenzo del Escorial de zaken met betrekking tot de nieuwe liturgische edities, het nuevo rezado, waarvan dit klooster sinds 1573 de licentie en het verkoop-monopolie bezat. Voor de omvangrijke handel in deze werken had het klooster een magazijn ingericht in Madrid, waar de contacten werden onderhouden met drukkers, als Plantin, en met boekhandelaren, als Blas de Robles (Pérez Pastor, Docomentos, p. 245-246, en Péligry, ‘El Monasterio de San-Lorenzo de El Escorial y la difusión de los libros litúrgicos en España’, p. 466-468.

[p. 198]

Respondíle que no valían el porte, aunque no están tan mal tractados, conforme han informado a V.M.; y abía d'ellos ciento y cincquenta poco más o menos complidos, y los demás era cosa fácil de complirlos. Yo, como le vy assý resoluto, le dixe que me los entregasse, y que le pagaría por sus firmas lo que mandasse o que se quedasse con ellos y que los hissiese buenos a V.M. desquitando lo que tenían de danno, y que no era cosa justa quedarse con ellos, ya que por orden y mandado de los Sres. se abían emviado. Tornóme a responder que no quería sinon que se volviessen a Flandres, porque no se abían de vender en Espagna, hasta que se les accabassen de vender unos que tienen acá impressos in 8^o, qui no valen nada. Y tampoco no les quieren dar a mí, que otros se los piden⁹. Y assý hablé sobre ello a Secretario Çayas, y me fuy al Escurial adonde está el Sr. Doctor Arias Montanus (el qual besa a V. Mes. las manos muchias veses), y le informé del negocio y entr'ambos me dieron la palabra que lo tractarían con el Prior y los demás Sres., que se me mandassen entregar para que

9 De pogingen van Poelman om de zaak te regelen blijken gestuit te zijn op de weinig soepele houding van Benavente. Uit het niet helemaal duidelijke verslag over het verloop van de onderhandelingen kan worden opgemaakt dat een deel van de brevieren nog wel verkoopbaar zou zijn. Benavente schijnt het daarmee eens te zijn, maar hij zou ze pas op de markt willen brengen nadat een in Spanje gedrukte editie uitverkocht was. De opstelling van Benavente en de denigrerende, maar wellicht terechte opmerking van Poelman over de kwaliteit van deze Spaanse editie moeten worden gezien in het licht van de animositeit die er vanaf de zeventiger jaren in Spanje heerste ten aanzien van Plantin. Twee elementen speelden hierbij een rol: enerzijds de afgunst van de Spaanse drukkers, gewekt door het zeer grote aandeel dat hun Antwerpse collega had gekregen in het drukken van de zakelijk zeer interessante liturgische edities, en, anderzijds, de twijfels over de orthodoxie van Plantin. Vooral nadat deze in de jaren 1583-1585 een filiaal had gevestigd in het calvinistische Leiden, was er sprake van een ware hetze, waarbij Spaanse boekhandelaren en drukkers hem in diskrediet trachtten te brengen bij de autoriteiten en de monniken van El Escorial. Een hoofdrol hierin speelde Julio de Junta, zoals blijkt uit de correspondentie van Plantin uit die periode; zo schreef hij in juni van dit jaar aan Arias Montano dat hij vernomen had dat ‘Julium Juntam Bibliopolam adeo mihi esse infensum ut Priorem S^ti. Laurentii Reg. et alios nonnullos contra me excitaverit’ (Corr. Pl., VIII-IX, p. 233). Deze Julio de Junta had enkele malen brevieren mogen drukken (wellicht slaat de opmerking van Poelman op een van deze edities), en in de komende jaren zou hij nog diverse malen liturgische werken drukken, of importeren uit Venetië (Pérez Pastor, Madrid, I, p. XXX-XXXIII).

[p. 199]

los pudiesse beneficiar¹⁰. Y assý supplico a V.M. de admonestar d'ello al Sr. Çayas y B.A. Montanus¹¹. Yo entretanto no dexaré de incistir a los dichos Sres., para que tengan quenta con ello; y de lo que se tractare // advisaré a V.M.

Yo veo todavía que my Sr. Ch. Plantino se quexa de mý por el poco dinero que emvié, y tiene raysón, pero ello me pesa más que a V. Mes. La causa es que la venta es tam poca que se espantarían V. Mes., y con todo d'ello he pagado más de quatro mil reales de gastos de las ballas que llevé conmigo¹². Pero con todo ello intiendo que no estoy tam perdido como esso, porque intiendo que tengo de tener la tienda y el magasín tam proveído, que poco faltará que no llegen a la somma y quantidat que montaron quando partí d'alla, bendicto Dios. Y supplico a V.M. por l'amor de Dios no me tengan en siniestra opinión, porque no ay para qué.

En 9 de agosto dy a Ambrosio du Port, pariente de Pedro Landry, mil ducientos reales para que los diesse en Medina del Campo a alguno para los haser pagar a V.M., y me escribió que no hallaba quien los tomasse para Amberes, y a mý me pesa d'ello¹³. V.M. intienda que yo no dexaré ves ninguna sin emviar todo quanto pudiere.

Más recebí la de V.M. de 30 de junio, quasi del mismo tenor de la presedente, con la de my Sr. Ch. Plantino, y vio cómo han

10 Gabriel de Zayas, een van de secretarissen van Filips II, speciaal belast met Nederlandse aangelegenheden, was samen met Arias Montano (zie Brief I, n. 11) een zeer invloedrijk pleitbezorger van de belangen van Plantin in Spanje. De twee, die elkaar in de jaren vijftig in Antwerpen hadden leren kennen, voerden jarenlang een uitgebreide correspondentie.

11 In de correspondentie tussen Plantin, Arias Montano en Zayas wordt over deze zaak niet meer gerept.

12 Zie MPMA, 117, f. 57r en 65r-v.

13 De twee neven Ambroise Duport en Pierre Landry waren boekhandelaren uit Lyon die zich gedurende enige tijd in Medina del Campo gevestigd hadden. Ze voerden omvangrijke import-transacties uit en financierden tientallen uitgaven van Spaanse auteurs. Plantin en Moretus deden af en toe zaken met hen (Baudrier, V, p. 294-305, Pérez Pastor, Medina, passim, García Chico, ‘Documentos refentes a la imprenta en Medina del Campo’, p. 263-278, en Voet, GC, II, p. 442ⁿ. In Corr Pl., VIII-IX, p. 279, wordt abusievelijk vermeld dat Landry uit Luik kwam). Daags na deze brief schrijft Duport aan Moretus dat Poelman hem een bedrag had overhandigd (Corr. Pl., no. 1293, p. 279).

[p. 200]

recibido los papeles del reso de la orden de St. Benedicto; y la brevedat supplico a V.M.¹⁴

A los Sres. van Bodeghem he pagado en todo sietecientos florines. V. Mes. vean lo que han recebido, porque el Sr. Plantino me escribió los díes passados que no abía recebido más de quinientos florines; y V.M. también hase mención de los Sres. van Bodeghem, pero dexó en blanco la somma que abía recibido. V.M. procure de cobrar lo que abré pagado demás de lo que han cobrado¹⁵.

Acá está un mancebo de Amsterdam qui se llama Nicolás Deiman, y viene acá para estudiar, y me rogó que lo proviesse de dineros. Y le respondí que, quando yo tuviesse carta de V.M. por donde me disía que abrá recibido algún dinero, que lo haré de muy intera volontad. Y assý va con ésta una suya, adonde escribe a su padre que den allá a V.M. cierta somma de dinero. Lo que quisieren dar a V.M. no tiene sinon recibir, que yo lo pagaré aquý luego, y si ubiere otro alguno qui tenga menester acá algún dinero, bien le puede V.M. allá recibir, // que yo lo pagaré muy honradamente¹⁶.

Io escribo al Sr. Ambrosio du Port que remitta los mil ducientos reales con el primero, aunque sea un gruesso menos por ducado; y con el primero emviaré a V.M. la letra, y si entretanto llegare más, también lo emviaré luego¹⁷.

Aquý va la memoria de los libros que he pedido por diversas veses y de la faltas¹⁸. Los que no serán emviados, mandará V.M. emviar con la primera comodidat. Y de la paga terné muy particular cuidado.

Y con esto nuestro Sr. guarde a V.M. y le tenga de su mano, y dé a V.M. muchia salud con todos de la familla. Y plega a Dios

14 Zie Brief II, n. 22 en IV, n. 1.

15 Zie Brief III, n. 5.

16 De in Salamanca studerende Nicolaas Deiman, of Deyman, uit Amsterdam, en zijn vader Dirk Jansz. Deyman of Jan Dirkszn. Deyman (zie Brief XIX en XXIII) konden niet worden geïdentificeerd. Wellicht behoorden ze tot het geslacht Deyman, waarvan enkele leden in de 16e en 17e eeuw belangrijke bestuurlijke functies vervulden in Amsterdam en Haarlem (Elias, De Vroedschap van Amsterdam, 1578-1795, passim, en v. Lennep, Genealogie van het Haarlemsche regeeringsgeslacht Deyman. 1400-1700). Voor de contacten van Poelman met studenten uit de Nederlanden, zie p. 51.

17 Zie n. 13.

18 Deze ‘memoria’ is in het Archief niet bij de brief opgeborgen; zie Brief II, n. 14.

[p. 201]

que guarde también por muchos annos a my Sr. Ch. Plantino y my Sra. De Salamanca, en 22 de agosto 1587. Juan Pulman.

Aquý tengo otra balla de libros aparejada, con los quales yrán los Catálogos de los libros vedados que truxe de Madrit. La otra balla creo que la abrá V.M. recebido¹⁹. //

A Juan Moerentorf, mercader de libros, hierno de Christóbal Plantino, mercader y impressor de libros en Amberes. //

MPMA, 91, f. 261r-263v

(Publ.: Corr. Pl., VIII-IX, no. 1292, pp. 274-278)

19 Zie voor de eerste zending boeken Brief II, n. 17. Poelman verstuurt deze tweede baal, ter waarde van rs. 523^1/2 op 16 september (MPMA, 117, f. 781r, en 19, f. 162).

VI
Chr. Plantin aan J. Poelman
6-9-1587

Op 22-7 zijn de monsters voor de werken voor de Benedictijnen verstuurd. Over de affaire Luis Pérez (zie n. 2). Plantin maant P., anders ziet hij zich genoodzaakt z'n eigen spullen te gaan verkopen om z'n schuldeisers te kunnen voldoen.

A Jehan Poulman, libraire à Salamanca.

Le 22 juillet ie vous ay faict envoyer les monstres des usages pour les religieux de St. Benoist, pour les leur monstrér et pour vous aussi, de chascunne sorte ung exemplaire avec le prix, affin qu'advisiés de vous régler selon ledict prix et conditions ou bien ne m'en charger aucunnement¹.

Or ie vous advise derechef que, depuis que ie receu vos lettres avec les monstres desdicts usages, ie n'ay pas receu quelque advis de vos et nostres affaires pardelà, nonobstant que n'ayons différé de vous envoyer encores quelques basles et qu'en ayons encores préparé pour vous envoyer par les premiers voicturiers, en quoy nous convient tousiours employer argent ce qui nous (est) tres dificile durant ce temps que ne vendons rien pardeçà et que ie

1 Zie Brief II, n. 22.

[p. 202]

suis contrainct de payer ceux qui m'ont presté argent et se sont fiés en moy, mesmes au Signeur Louis Pérez, à qui outre mes anciennes debtes particulières ie m'obligeray pour le reste de vostre compte quand vous fustes pardeçà, de quoy il veut estre payé comme de raison². Parquoy si vous ne nous assistés en brief de quelque bonne somme, ie seray contrainct de vendre de mes propres meubles et autres choses tout ce qui me sera possible pour luy satisfaire et à d'autres qui, voyant cela, ne voudront plus avoir de pacience.

Et pourtant, Signeur et amy Poulman, je vous prie et supplie, voire ie vous adjure sur toute amitié qu'ayés incontinent ceste présente veue, à me respondre absolutement si me pouvés aider, quand, et de combien, affin que selon cela ie me puisse régler. Que si vous voyés qui ne me puissiés aider incontinent ou qu'ayés autres empeschements, ie vous prie derechef de me le faire scavoir tout incontinent et sans aucun delay par diverses lettres réiterées pour n'i faillir, car le temps m'importe grandement d'en estre acertené³. Cependant ie me recommande à vos bonnes graces et de vostre gentil neveu⁴, priant Dieu vous augmenter les siennes. D'Anvers, en haste, ce... de septembre 1587⁵.

MPMA, 10, f. 157r (kopie)

(Publ.: Corr. Pl., VIII-IX, no. 1299, pp. 288-289

2 Voor Luis Pérez, zie Brief I, n. 6. Plantin was hem een bedrag van 400 Vlaamse ponden schuldig (= fl. 2400), een garantie voor de schuld die was overgebleven, nadat in juli 1586 het contract van Poelman met de schoonzoon van Pérez, Martín de Varrón, beëindigd was (zie de schuldverklaring van Plantin van 2 augustus 1586, Bijlage; zie ook MPMA, 19, f. 112, en 20, f. 296, en voorts Voet, GC, II, p. 403).

3 Hoewel Poelman een contract had gesloten met Jan Moretus, was Plantin financieel betrokken bij deze zaak (zie vorige voetnoot). Plantin beklaagde zich in die jaren herhaaldelijk over financiële moeilijkheden (zie Brief IV, n. 2), maar met de dramatische toon van deze brief moet hij vooral de bedoeling hebben gehad om Poelman ertoe te bewegen meer en veelvuldiger geld over te maken.

4 Jan Cooman.

5 In Brief XI blijkt dat deze op 6 september is geschreven.

[p. 203]

VII
J. Poelman aan Chr. Plantin
17-9-1587

Over een wissel van 107 ducados die P. met deze brief verstuurt en over balen die hij uit A. verwacht.

La presente servirá solamente para besar a V.M. las manos muchas veses y de adviso de nuestra salud, desseando lo mismo de V.M.

Lo que agora se offresse es que va con ésta una letra de ciento y siete ducados, y espero de emviar cada camino lo que pudiere de lo que se vendiere, aunque la venta es muy ruin, pero pacientia¹.

Las ballas que V. Mes. me enviaron espérolas cada día, y en recibiéndo las luego advisaré a V.M. del recibo d'ellas.

Con el correo próximo escriberé a V.M. mas largo. Y con esto nuestro Sr. guarde a V.M. y tenga de su mano por muchos annos con todos de la familla, y a todos mis besamanos. De Salamanca, en 17 septembre 1587. Juan Pulman. //

A Christóbal Plantino, mercader de libros en Amberes. //

MPMA, 91, f. 265r-v.

1 Op 20 november betaalt Pedro de la Peña (zie Brief V, n. 2) het bedrag van deze wissel, omgerekend fl. 262 st. 3, in Antwerpen uit (MPMA, 20, f. 296).

VIII
J. Poelman aan J. Moretus
17-10-1587

P. zond weer een tweede wissel en een partij boeken aan Diego Núñez t.w.v. rs. 1.000. Brief van 30-7 ontvangen op 3 dezer alsmede de factuur voor 4 balen boeken met de bijbels in octavo die onderweg zijn en waar dringend behoefte aan is.
De factuur voor de balen 25, 26, 27, 28 nog niet ontvangen maar de balen wel nl. op 25-9 met de 2 balen van Raphelengius èn de balen 23 en 24, tesamen 8, in goede staat. Op 22-8 schreef P. over de heer Deiman uit Amsterdam: dat wat Plantin van deze heer ontvangt kan P. in S. aan zijn zoon (Nicolaas) betalen, zodat geen geld verloren gaat.

[p. 204]

P. is tevreden over z'n assortiment, belooft zijn best te doen alhoewel hij net veel geld heeft overgemaakt. Verder over de wetboeken die 4 jaar geleden via Alicante uit Turijn ingevoerd werden (zie n. 7). Hij beklaagt zich over de concurrentie van Pablo Ascanio (n. 8+9) en de goedkope boeken uit Lyon (n. 10) en stelt voor een jongen van 13 à 14 jaar, die kan lezen en schrijven, te sturen om z'n neef en bediende te vervangen (n. 11).
Er gaan geruchten dat Filips II de Graaf van Buren gevangen genomen zou hebben (n. 12), verder over de proefbladen voor de Benedictijnen (n. 13).

El mes passado emvié a V.M. una letra de ciento y siete ducados, la qual intiendo V.M. la abrá recibido; y por sí o por non, emvío agora la segunda¹. Más va aquý la partida de mil reales que dý en libros a Diego Núnez, hijo del Sr. Marcus Núnez, los quales me escribe el Sr. Marcus Núnez los hará buenos a V.M. en el Sr. Luys Péres. De todo me mandará V.M. advisar².

La de V.M. de 30 de julio recebí en 3 d'este, y junctamente con ella la factura de quantro ballas de libros en que vienen las Biblias de octavo. Y me huelgo muchio que estén por et camino, porque ay aquý muy grande falta d'ellas, y las de Rouillio no son tan queridas como las de V.M.³.

1 Zie Brief VII. Van een wisselbrief maakte men gewoonlijk enkele kopieën om tegen het risico van verlies gedekt te zijn (Lapeyre, o.c., p. 275-281).

2 Marcos Núñez was lid van een van de vele uit Spanje afkomstige familles van kooplieden die zich in het begin van de eeuw in Antwerpen hadden gevestigd. Hij was getrouwd met Agnes Pérez, een zuster van Marcos en Luis Pérez (zie, voor Luis, Brief I, n. 6). Núñez onderhield ook zakelijke relaties met zijn zwagers; in Spanje werden de belangen van de drie behartigd door twee zonen van Núñez, Francisco, in Sevilla, en Diego, in Medina del Campo (Hanquet, ‘Les Perez et leur groupe famillal..’, p. 47-49; Vázquez de Prada, o.c., I, p. 227). Poelman had enkele jaren daarvoor al eens zakelijke contacten met Diego Núñez (MPMA, 117, f. 33v).

3 Poelman had 400 exemplaren van de Biblia Latina in -8^o besteld (zie Brief II, n. 18). Er kon niet worden nagegaan of de firma hem tussen 1586 en 1590 exemplaren toezond, en hoeveel; in ieder geval had Poelman in 1590 er geen in voorraad. Daarna, op 17 februari 1591, stuurde Moretus 50 exemplaren (MPMA, 68, f. 20r), die blijkens de inventaris van 1592 alle verkocht waren, op vijf incomplete exemplaren na. In 1579, in het eerste jaar van het verblijf van Poelman in Spanje, had de firma 200 exemplaren van een octavo-editie verzonden (ibid., 18, f. 347), waarvan in 1586 ook geen enkel meer in voorraad was. De populariteit in Spanje van de diverse edities van de Biblias de Plantino is op diverse manieren gedocumenteerd: in de correspondentie van de firma met dat land, in specificaties van zendingen en in de inventarissen van boekhandelaren en van particuliere bibliotheken. Poelman verwijst voorts naar Bijbeluitgaven van Guillaume Rouillé, die veel minder aftrek zouden vinden in Spanje. Deze belangrijke boekhandelaar-uitgever uit Lyon, met veel zakelijke belangen in Spanje, had in de voorafgaande jaren een aantal edities van een Biblia Sacra uitgebracht, waaronder enkele in -8^o. In 1584 had hij samen met Benoît Boyer en Gaspar de Portonariis (twee vroegere klanten van Plantin uit respectievelijk Medina del Campo en Salamanca) een her-editie bekostigd van de door de Franse exegeet François Vatable bezorgde tekst van de Vulgaat, Biblia sacra cum duplici translatione et scholiis Francisci Vatabli.. (twee delen in-folio; zie Baudrier, IX, p. 392). Tegen deze editie, in Spanje bekend als de Biblia de Vatablo, rezen enkele bezwaren van de kant van de Inquisitie, waardoor de verkoop stagneerde. Dit blijkt met name uit een briefwisseling tussen de bovengenoemde Boyer en een boekhandelaar in México, aan wie in 1584 200 exemplaren waren toegestuurd en die daarmee in grote problemen was gekomen (deze correspondentie is gepubliceerd door Fernández del Castillo, in Libros y libreros en el siglo XVI, p. 281-288). De opmerking van Poelman slaat zeer waarschijnlijk op deze editie.

[p. 205]

La factura de las quatro ballas que V.M. me hiso merced de emviar, no. 25, 26, 27, 28, no la he recibido, pero las ballas recebí en 25 de septiembre con las dos que emvió Raphelingen, y las dos de V.M., no. 23, 24, que son en todo ocho ballas, y bendicto Dios, que vienen muy bien tractadas⁴.

En 22 agosto escribí a V.M. que si el Sr. Deyman de Amsterdam quisiesse dar a V.M. una buena somma de dineros, que la recibiesse; y yo saldré a pagar aquý lo que V.M. recibiere allá, y de lo que me advisare aber recibido de unos y de otros, y será occasión que no perderemos tanto en el remettir⁵.

La occasión que hasta agora no he remettido mas quantidat de dinero ha sido la poca venta y los gastos de los portes. Y por otra parte me ha sido forçoso de comprar por acá ciertos libros para assortir my tienda y, bendicto Dios, que agora tengo my casa proveída de libros para qualquier menester; y de lo que agora se vendiere, luego accuderé a V.M. con el dinero d'ello.

Lo que supplico a V.M. es de tener siempre quenta, como hasta agora, de assortir mis memorias, aunque no fuesse sinon una o dos ballas para assortimiento de la tienda, y en todo caso annadir siempre media dosena de lo que ubiere de nuevo, y esto dexo en la discreción de V.M.⁶. Aquý va una memoria de ciertos libros que he menester. Los que ubiere V.M. me la haga de que se emvíen. Yo doy a V.M. my palabra que no ha de perder nada conmigo.

4 Zie Brief V, n. 4.

5 Ibid., n. 16.

6 Omdat er bijna geen gespecificeerde lijsten met zendingen voor Poelman bewaard zijn gebleven, kan niet worden nagegaan of, en in welke mate, de firma haar nieuwste uitgaven op eigen initiatief heeft verzonden.

[p. 206]

Ahier llegaron aquý ciertas ballas de libros de los de la Compañía de Turín, y va agora para quatro annos que les han tenido en Alicante, y tenemos nuevas que tienen allá trescientas ballas; y agora emvían un hombre para gastarlos. Yo prometto a V.M. que los libros valgan agora baratto, pero a mý no se me da nada d'esto, porque a mý no me han de haser concorrentia, porque son todos libros de leyes, y yo tengo pocos d'ellos; y éstos solamente por assortimiento de la tienda⁷.

El que a mý hase danno y mala obra est Pablo Ascanio, el qual da los libros de la impressión de V.M. muy barattos a causa del baratto que V.M. le hase; que los libreros qui solían comprar de mý a 7 reales el florín compran de Pablo a 5 reales el florín, y yo mismo le he comprado ciertos libros de que abía menester al mismo precio⁸. // Y para darlos yo en el mismo precio no ganaría yo nada, antes pondría dinero de casa; y esto por adviso. Pero si V.M. manda que dé baratto, yo lo haré de muy buena gana, y prometto a V.M. que despache tanto como cualquier, y quisá

7 De ‘Compagnia della Stampa’ of ‘Tipografia Ducale’ van Turijn werd in 1573 opgericht onder auspiciën van de toenmalige hertog van Savoye, Emanuele Filiberto, die een deel van het benodigde kapitaal inbracht. De leiding kwam in handen van Nicolo Bevilacqua. Na diens dood in datzelfde jaar 1573 zetten enkele vennoten de onderneming voort, totdat in 1584 de zoon van Bevilacqua, Giovanni Battista, meerderjarig werd. Emanuele Filiberto en zijn zoon en opvolger Carlo Emanuele (die in 1585 trouwde met een dochter van Filips II, Catalina) wilden er een prestigieuze drukkerij van maken; zo werd in 1581 een zeer aanlokkelijk aanbod aan Plantin gedaan om zich in Turijn te vestigen (Corr. Pl., VI, no. 955, p. 320, VII, no. 968, p. 20-23; zie ook Voet, GC, I, p. 91-92). De ‘Compagnia’ legde zich voor een deel toe op juridische werken, zoals die van Bartolo di Sassoferrato en Pablo de Castro. Enkele Venetiaanse drukkers vreesden concurrentie met hun eigen uitgaven van deze veelgevraagde werken en probeerden met name de export vanuit Turijn naar Spanje te verhinderen (zie Cioni, in Dizionario degli Italiani, 9, c. 794b-801b, en Grendler, The Roman Inquisition and the Venetian Press, 1540-1605, p. 230-231). Wellicht heeft het door Poelman geconstateerde feit dat de boeken uit Turijn vier jaar in de haven van Alicante hadden gelegen te maken met deze pogingen van Venetiaanse zijde.
Dat Poelman niet erg geïnteresseerd was in juridische uitgaven blijkt uit de relatief geringe voorraad ervan in 1586 en 1590.

8 Voor de in Medina del Campo gevestigde Antwerpse boekhandelaar-uitgever Pablo Ascanio, Paul van de Assche, zie p. ???. Plantin leverde hem tussen 1582 en 1588 enkele malen voor grote bedragen boeken met een korting van 20% (MPMA, 19, f. 164). Poelman kreeg een korting van 15% op uitgaven van Plantin. Terecht beklaagt Poelman zich over zijn collega die uitgaven van de Antwerpse firma ongeveer 30% goedkoper blijkt aan te bieden.

[p. 207]

más, con que yo dé una vuelta por la tierra a los libreros dándoles a buen cómmondo que gaste tantos como qualquier⁹.

El baratto de los libros de León no se puede creer que ha abido, porque han dado cada libra de León por tres reales y medio y a quatro reales; y cierto que el tracto de los libros está muy perdido¹⁰.

Si por alla ubiesse algún moço de 13 o 14 annos poco más o menos qui supiesse leer y escribir, y de buenos parientes y de suyo applicado a la virtuel y fiel, a quien yo pudiesse fiar la tienda en yendo fuera, yo gustaría muchio que V.M. me le emviasse por acá. Porque quería emviar allá a my sobrino, el qual se va hasiendo grande, y quisiera que estuviesse algunos annos por allá, para que deprendiesse más. Yo prometto a V.M. que salió muy buen moço y fiel, obediente, modesto y bien inclinado. Dios se lo mantenga. Yo le emviaré allá, si V.M. me emvía otro que sea de su mano de V.M., y no perderá nada, aunque no fuesse que deprendiesse la lengue. Y como V.M. se ha de servir de otro, se podrá servir de my sobrino, y será para mý mucha la merced. Y Dios pagará a V.M. la buena obra, porque no tengo a quien arrimarme que a V. Mes., que les tengo en lugar de mys padres. Y de todo esto no he dado parte al moço, para que no se alborote con la esperança de la mudança. V.M. me mandará advisar de todo¹¹.

Acá se dise que el Rey nuestro Sr. ha hetio Príncipe de Orange al Conde de Bura, al qual tenía preso acá en Arrévalo. Todo sea para bien y tranquillidat de la Patria¹². Y con esto nuestro Sr.

9 Dit verzoek om goedkoper te mogen leveren komt niet meer ter sprake.

10 Al eerder had Poelman geattendeerd op goedkope edities uit Lyon (Brief II, n. 21). De libra de León is de Franse livre tournois, waarvan de koers in Spanje in de jaren zeventig en tachtig schommelde tussen 3 en 4 reales (Lapeyre, o.c., p. 256 en 450). In 1587 was de gemiddelde koers van de wissels die vanuit Lyon werden getrokken op. Medina del Campo rs. 4,3 per livre (ibid., p. 471). De koers van rs. 3 1/2 à 4 die boekhandelaren op dat moment aanhouden is dus beduidend lager.

11 Het plan om de bediende Jan Cooman naar Antwerpen te zenden en hem uit te wisselen tegen een andere leerjongen is niet doorgegaan.

12 De Graaf van Buren is Filips Willem (1554-1618), Willem van Oranje's oudste zoon, die in 1568 vanuit Leuven, waar hij studeerde, door de Hertog van Alva werd opgebracht en naar Spanje werd gezonden. Als een halve gevangene met tamelijk grote bewegingsvrijheid studeerde hij aan de Universiteit van Alcala de Henares, verbleef enige tijd aan het hof in Madrid, en woonde daarna, tot zijn terugkeer naar de Nederlanden in 1595, in het kasteel van het op 80 km. ten noord-oosten van Salamanca gelegen Arévalo. Het gerucht, aldus Poelman, dat Filips II hem in dat jaar 1587 tot Prins van Oranje zou hebben gemaakt, is een misleidende weergave van de werkelijkheid. In zijn testament had Willem van Oranje alle aanspraken van zijn oudste zoon erkend, waardoor deze ook de souvereine vorst werd van het Prinsdom Orange. Wel zou zijn broer Maurits tijdelijk optreden als regent. Nadat in 1584 pogingen om Filips Willem het prinsdom in bezit te laten nemen waren mislukt, ten gevolge van politieke machinaties van onder anderen Granvelle, had Filips II in augustus 1587 de Franse koning Henry III verzocht om vrije doortochr te verlenen aan Filips Willem, opdat deze zich in het prinsdom zou kunnen installeren. Op deze laatste poging, die overigens zonder resultaat bleef, moet het gerucht betrekking hebben (NNBW, I, p. 1412-1414, Scherft, Het sterfhuis van Willem van Oranje, p. 55-59 en 192, Lefèvre, Correspondance de Philippe II sur les affaires des Pays-Bays. Deuxième Partie, III, p. 231-232).

[p. 208]

guarde a V.M. de su mano con roda la familla muchos annos, y mis besamanos a todos más de mil veses. De Salamanca, 17 octobre 1587. Juan Pulman.

Las pruebas de los frayles Benedictos recebí, y de lo que concertare con ellos advisaré a V.M. muy en particular, y no tengo de haser cosa que no sea a nuestra ventaga¹³.

Van aquý también ciertas faltas. V.M. vea los se abrán emviado y los que non. //

A Juan Moerentorf, hierno de Christóbal Plantino, mercader de libros en Amberes. //

MPMA, 91, f. 267r-269v

13 Zie Brieven II, IV, V en VI.

IX
J. Poelman aan Chr. Plantin, of J. Moretus
3-11-1587

Over een financiële kwestie betreffende de zoon v.d. Werve en dat de goeden onder de kwaden moeten lijden (n. 1). P. heeft via Ambrosio du Port geld overgemaakt naar A. (n. 2) en over leveringen aan deze (n. 3).
De fl. 300 voor de heer Martín de Varrón zal P. betalen evenals nogmaals 2 à 300 gulden, want gelukkig heeft hij nog wel krediet. Hij voegt een bestellijst bij en schrijft over de zoon van de buurman in verband met z'n neef Jan Coman.

La de V.M. de 27 de septiembre recebí, y me holgué en extre-

[p. 209]

mo de entender la salud de V. Mes., en la qual ruego a nuestro Sr. conserve a V. Mes. por muchos annos. Y ésta servirá de respuesta d'ella.

Lo que V.M. me escribe que no se ha podido haser nada, pésame d'ello y espátome de gentes de tan poca concientia y consideratión, sabiendo que este dinero se gasta en cosa tan lícita y para el bien del hijo Vande Verve, pero será para escarmentar para otra ves, y es occasión que los ruines hasen perder a los buenos¹.

Quanto al dinero que abía dado a Ambrosio du Port, no se lo dy sinon para que me buscasse en Medina alguno quien lo tomasse para Amberes, lo qual se hiso. Y emvié a V.M. las dos cartas, intiéndese la primera y segunda; la tercera no emviaré hasta tener respuesta de V.M.². Quanto a lo que V.M. le ha respondido a lo que pidió a V.M., los libros a menos precio, me huelgo en extremo, porque él es un hombre que no hará carrera al un siego, y vayan a él pidirle alguna cosa que no lo sabrá encaxar ny vender. Pero yo le seguro que es tam buena sanca como qualquier hijo de vesino³.

V.M. me haga la merced de tener las Biblias de octavo en

1 Zie voor deze financiële kwestie Brief II, n. 5.

2 Zie Brief V, n. 13. In een brief aan Moretus van de 15e van deze maand neemt Duport aan dat het bedrag inmiddels in Antwerpen is geboekt (Corr. Pl., VIII-IX, no. 1313, p. 312-313).

3 Duport had op 23 augustus de firma gevraagd of ze 200 exemplaren van een Biblia Sacra in -8^o kon leveren met een korting van 50% (Corr. Pl., VIII-IX, no. 1293, p. 279). Blijkens de hierboven in n. 2 genoemde brief van 15 november had Moretus hem op 27 september geantwoord. De kopie van dit antwoord is niet bewaard gebleven, maar uit de brief van Duport en de opmerking van Poelman kan men opmaken dat Moretus dit verzoek niet had ingewilligd. Duport vraagt nu een korting van 20%, en herinnert Moretus eraan dat zijn neef Pierre Landry (zie Brief V, n. 13) van de firma wel eens 40% korting had gekregen. Er is hierna geen correspondentie meer tussen Duport en Antwerpen. Poelman verheugt zich zeer over Moretus’ weigering om Duport een grote korting te geven; hij heeft immers op dat moment al genoeg last van concurrentie (zie Brief VIII, n. 8). Poelman heeft een uitgesproken oordeel over Duport. Het is een handige verkoper, die alles aan de man weet te brengen. Maar hij is ook meedogenloos: ‘no hará carrera al un siego’, aldus Poelman (deze uitdrukking, die letterlijk betekent ‘hij zal geen blinde op weg helpen’, is gedocumenteerd in Covarrubias, Tesoro de la Lengua Castellana o Española, c. 310b: ‘No hará carrera a un ciego.. Dízese de los desapiados y poco caritativos’). Poelman's laatste kwalificatie van Duport, ‘es tam buena sanca como qualquier hijo de vesino’, kan niet goed geduid worden. Ze is niet als staande uitdrukking gedocumenteerd. ‘Sanca’ zou een equivalent kunnen zijn van ‘sançá, chança, chanza’ (‘bedrog’ of ‘list’) of ‘chanca’ (‘oude schoen’), of, wat waarschijnlijker is gezien de zeer grote frequentie van de grafie s voor z in de brieven van Poelman, van ‘çanca, zanca’ (‘lang been’, ‘stelt’). Er bestaat een uitdrukking ‘andar en zancas de araña’ om aan te geven dat iemand moeilijkheden omzeilt (Diccionario de Autoridades, 5, c. 554b); Poelman zou dan kunnen zinspelen op de voorzichtigheid van zijn collega.

[p. 210]

reputatión, que assý se los han menester y les pagarán a V.M. en lo que V.M. mandare⁴.

Los portes desde Nantes hasta my casa proveeré, y también los demás, sy ay occasión para ello. Espero que Dresseler⁵ abrá llegado con salud, y deseo saber si ay algunos libros nuevos. V.M. de todo me hará merced como siempre.

Quanto a los Breviarios yo no dexo ny dexaré de incistir. V.M. me mande advisar lo que mande que se disponga en ello para hetiarlo a parte⁶.

Los trescientos florines que V.M. dise que el Sr. Martín de Varrón ha de saccar sobre mý, digo que está muy bien, y yo los pagaré luego conforme resará la carta del dicho Sr. M. de Varrón⁷. Y si entretanto se offressiere otra coniunctura, yo salgo también a pagarlo con que sé cosa de ducientos y trescientos florines; y esto con condición que esté siempre prevenido para ello, y que no caya en falta para perder aquý my crédito, que, bendicto Dios, no estoy tan perdido como esto, y digo que accudiré con // mucho cuidado.

La balla que emvié a V.M., no. uno, escribióme Gilles Beys que ya la abían recebido en París, de manera que espero V.M. la abrá recebido⁸. De los Breviarios de la orden de St. Benedicto no tengo hasta agora respuesta⁹.

Con ésta va una memoria de más libros, de la que emvié a V.M. postreramente. V.M. me hará merced en ello con la primera comodidat¹⁰. De lo que suppliqué a V.M. en my postrera quanto a my sobrino Juan Coman, supplico a V.M. de accomodarme, y digo que V.M. se contenterá d'él, porque es muy buen moço¹¹. El hijo del vesino, mercader de pannos, está muy bueno y vive

4 Voor de reputatie van Bijbel-uitgaven van Plantin, zie Brief VIII, n. 3.

5 Zie Brief I, n. 10.

6 Zie Brief V, n. 8 en 9.

7 Voor deze vroegere associé van Poelman, zie p. 39.

8 Deze zending was op 6 oktober in Antwerpen aangekomen (Brief II, n. 17). Voor Beys, zie Brief I, n. 4.

9 Zie Brief II, n. 22.

10 Ook deze bestellijst is niet bij de brief opgeborgen (zie Brief V, n. 18).

11 Zie Brief VIII, n. 12.

[p. 211]

con un estampero, y imprime estampas, y bien abía menester algunos vestidos, porque no está muy bien con los carneros¹².

Y con esto nuestro Sr. guarde a V.M. con toda la familla y les tenga de su mano por muchos annos. Y a todos mis besamanos mas de mil veses. De Salamanca, en 3 de noviembre 1587. Juan Pulman //

A Christóbal Plantino, y en su ausentia, a Juan Moerentorf, mercader de libros en Amberes. //

MPMA, 91, f. 271r-273v

12 Het gunstige oordeel over de buurjongen, die bij een prentenhandelaar of graveur in dienst is, houdt misschien verband met een mogelijkheid die Poelman overweegt om hem in zijn winkel te laten werken, als Cooman naar Antwerpen mocht terugkeren. De verklaring voor het gebrek aan kleding bij deze jongen is wat cryptisch: ‘no esta bien con los carneros’ (‘hij staat niet op erg goede voet met de schapen’) is niet als spreekwoord of zegswijze gedocumenteerd. In de context is de opmerking van Poelman misschien een metonymische associatie tussen grondstof en produkt.

X
J. Moretus aan J. Poelman
tussen 29-11 en 19-12-1587

Over Fray Luis de León (zie n. 1).

Al commendador Arias Montano donde estuviere.

Poulmanno scribendum ut, si quid acceperit pro B.A. Montano, prius a Fr. Ludovico Leone intelligat ubi nam dictum B.A.M. tunc temporis agat, et eiusdem Fr. Lud. Leonis manuscriptam impetret quam ipse Poulmannus suis inserat, in quibus indicet ad B.A.M. quid pro illo habeat et quo mitti cupiat¹. //

MPMA, 10, f. 213vf (minuut)

(Publ.: Corr. Pl., VIII-IX, p. 330)

1 Op 27 november had Plantin aan Arias Montano geschreven dat hij hem via Poelman bloemen, bloembollen en enkele proefvellen van diens Elucidationes in omnia sanctorum apostolorum scripta zou toezenden (Corr. Pl., VIII-IX, no. 1328, p. 329; voor Arias Montano, zie Brief I, n. 12 en 13, en voor de Elucidationes, Voet, Pl. Pr., no. 583). Zie, voor Fray Luis de León, hoogleraar in Salamanca, goede vriend van Arias Montano en klant van Poelman, p. 129.

[p. 212]

XI
J. Poelman aan Chr. Plantin
12-12-1587

Antwoord op brieven van 6-9 en 26-10 en 2 andere, ontvangen op 6-12-1587.
Over de proefvellen voor de Benedictijnen (zie Br. XII). Verder verontschuldigingen over niet beantwoorde brieven (zie n. 3) en over wissels d.d. 26-9 en 17-10.

Dos otras de V.M. recebí en 6 d'este presente, más la primera de 6 de septiembre y la otra de 26 de octubre, y assý servirá la presente de respuesta a ellas.

Quanto a lo que V.M. me escribe aberme emviado por dos veses las muestras del reso de St. Benicto, yo las he recebido. Y lo que hasta agora passa acerca d'ello, en la del Sr. Moerentorf escríbolo más largo¹.

De que V.M. me dise que no ha recebido ninguna mía después el mes de julio estoy espantadíssimo con aber escripto con cada correo, que es cada mes una ves². Y no intienda V.M. que soy tan discuidado; y de que V.M. tiene opinión de mý que aya algún enganno o fraude en my contractatión, yo le juro a V.M., como christiano y a fe de hombre de bien, que no ay tal ny lo abrá, aunque yo lo ubiere de yr a mendigar de puerta en puerta. No he de engannar a nayde, y assý supplico a V.M. por l'amor de Dios que no tenga pena ny desconfiansa de mý, porque seguro terná V.M. lo que a mý abrá emviado y confiado. Yo digo que V.M. en parte tiene raysón de suspechar no sé qué, porque es verdat que he remettido poco dinero, y cierto la poca venta ha sido causa d'ello, y más los gastos de los portes y del camino. Pero agora, como estoy de assiento y tengo, bendicto Dios, harta mercaduría en casa, intiendo que se hará más dinero que hasta agora³.

1 Voor de proefdrukken van liturgische werden voor de Benedictijnen, zie Brief II, n. 22. Poelman zal op dezelfde dag een brief aan Moretus schrijven (Brief XII).

2 In de correspondentie van Plantin en Moretus en in die van kooplieden in Spanje en de Nederlanden wordt in die periode herhaaldelijk geklaagd over grote vertragingen in het post- en goederenverkeer, die mede veroorzaakt werden door de oplaaiende politieke en religieuze conflicten in Frankrijk en de confrontatie tussen Spanje en Engeland op zee (Vázquez de Prada, o.c., IV, passim, en Lapeyre, o.c., p. 422-430).

3 Uit de uitvoerige excuses waarmee Poelman het grootste deel van dit schrijven volt, kan afgeleid worden dat Plantin hem flink de les gelezen heeft (zie Brief VI).

[p. 213]

El dinero que el Sr. Martín de Varrón me sacca a pagar, le pagaré a su tiempo, como es justo y raysón⁴. Y por otra parte creo V.M. abrá recebido el dinero de las letras que emvié en 26 de septiembre y en 17 de octubre, conforme lo escribo al Sr. Juan Moerentorf, a las quales me remitto⁵. Y assý torno a supplicar a V.M. con toda la sinceridat y humildat y humanidat del mundo que V.M. esté satisfecho y desingannado de que yo haré alguna ruindat con V.M. o con naide, y más con V.M., de quien tanto bien he recebido y recibo cada dia. No me tenga V.M. por tan mal christiano y hombre de tan mala consiensia como esto. Y si otra cosa ubiesse, intienda V.M. que yo lo declararé rasamente a V.M., teniendo intendido que V.M. me abía de amparar y favoresser // como padre proprio y amparo. Y Dios me es testigo que siempre he tenido y tengo a V.M. en lugar de padre, y todo quanto tengo, confiesso de tenerlo de V.M.

Y con esto cesso, rogando a nuestro Sr. guarde a V.M. con toda la familla, y les tenga de su mano por muchos annos. De Salamanca, en 12 de deciembre 1587. Juan Pulman.

A Christóbal Plantino, mercader de libros en Amberes. //

MPMA, 91, f. 275r-v

4 Zie Brief IX, n. 7.

5 Zie Brief VII en Brief VIII.

XII
J. Poelman aan J. Moretus
12-12-1587

De eerste monsters van de proefvellen zijn al naar de abt van de Benedictijnen in S., die ze naar de Provinciaal stuurde (n. 2); echter nog geen reactie. Verder veel verontschuldigingen (n. 4).
Bij de brief van 26-10 was een brief van de heer M. de Varrón met de opdracht aan de heren C.R. en L. de la C. in Medina del C. om per 24 dezer 200 ducados te betalen.
P. hoopt dat ze van Pedro de la Peña de 107 ducados ontvangen hebben waarvan hij de wissel per 16-9 resp. 17-10 verstuurde. P. gaf aan de zoon van Marco Núñez boeken mee voor rs. 1.000, die dan weer betaald zullen worden via Luis Pérez. Hij vraagt naar ‘En Plauto’ (n. 11) en ‘Minerva’ (n. 12).

[p. 214]

En 6 del presente mes recebí dos cartas de V.M., la una escripta en 6 de septiembre y la otra en 26 de octobre. En la primera venían las muestras del reso de St. Benicto y la quenta de los gastos del emballage de las quatro ballas emviadas en julio, los quales assentaré a la quenta¹.

Lo que toca acerca del reso de St. Benicto, yo ya he dado las primeras muestras al Abad d'esta casa de Salamanca, y los emvió al Provincial, y hasta agora no hemos tenido respuesta d'esso. Y de lo que accordaren o advisaren, luego advisaré a V.M. d'ello. Y si es, que no aya de ser muy a nuestra ventaja, no tengo de concluir con ellos. Y esto por adviso².

De que V.M. me escribe, que no ha recebido ninguna mía, estoy espantado, visto que con cada correo he escripto a V.M. Y no entienda V.M. que soy tan discuidado como esto; y de que V.M. tenga sinistra opinión de mý, no ay para qué tenerla, porque yo doy a V.M. my palabra de hombre de bien que en solo un merrevedís³ no he de defraudar a V.M. ny a hombre nassido⁴.

Creo que el Sr. Dresseler abrá volto de la feria de Francoforte⁵, y que de lo que ubiere de nuevo V.M. me hará participante, conforme V.M. me lo promette en la suya de 26 de octubre, con la qual vino una de Sr. Martín de Varrón, por la qual me escribe que pague aquý en Medina del Campo a los Sres. Cosmes Ruiz y Lope de la Camera ducientos ducados para 24 d'este mes. Digo que me place, y que los pagaré muy honradamente a su tiempo, como es justo y raysón. Y luego escribí a los dichos Sres. como acceptaba la paga⁶. Y el primer dinero que llegare, luego le emviaré a V.

1 Voor deze emballagekosten, zie MPMA, 19, f. 162.

2 Zie Brief II, n. 22. De Provinciaal van de Orde zat in Valladolid.

3 Maravedí.

4 Zie Brief XI, n. 3.

5 Zie Brief I, n. 10.

6 Voor Varrón en het bedrag van f 300 waarvoor hij Poelman debiteerde, zie Brief IX, n. 7. Cosme Ruiz (1560-1618) was evenals de reeds genoemde Andrés Ruiz in Nantes (Brief I, n. 8) een neef van Simón Ruiz (1526-1597), die in Medina del Campo aan het hoofd stond van de belangrijkste internationaal opererende handels- en bankiersfirma van Spanje. In 1585 had Cosme zich geassocieerd met de in de brief genoemde Lope de la Cámara Arciniega; na de dood van Simón nam Cosme de leiding van de firma over. Varrón deed tussen 1583 en 1602 zeer veel zaken met de familie Ruiz (Lapeyre, o.c., p. 98-103; Vázquez de Prada, o.c., I, p. 16-17 en I-IV, passim, voor de correspondentie tussen Varrón en Ruiz). Poelman accepteert de wissel van 200 ducados die Varrón op hem trekt; op 22 december zal hij het equivalente bedrag van rs. 2206 aan Cosme Ruiz betalen (MPMA, 117, f. 57 r).

[p. 215]

M.; y intienda V.M. que no reciberá V.M. tanto contento en recibiendo el dinero, como yo recibo quando le tengo para poder pagar y remettir, que ya no ha entrado en my poder el real quando quisiera que V.M. le tuviesse.

Lo que agora se offresse es de supplicar a V.M. me la haga de emviar con la primera commodidat los libros con las faltas que van en esta memoria, y si por ventura V.M. ya ha emviado o apartado algunos, no emviarlos dos veses, porque otra ves se ha emviado esta memoria, sinon que ay algunos mas annadidos. Y assý terná V.M. quenta de emviarlos que faltaren para complimiento de la dicha memoria. Y en ello me hará V.M. muy muchia merced como siempre⁷.

Yo creo V.M. abrá recibido del Sr. Pedro de la // Penna los ciento y siete ducados, de los quales emvié a V.M. las letras, la primera en 16 de septiembre y la segunda en 17 de octubre. De todo me mandarà V.M. advisar⁸.

My sobrino Jacques Cooman me escribió una carta de Francoforte y me rogó le assistiesse de tres libras de gruesso. Supplico a V.M. me la haga de dárselos si los tuviere menester, y assentarlos a my quenta. Y aquý va una para el dicho: V.M. se la haga tener⁹.

Al hijo de Marcus Núnes dy aquý por mil reales de libros, los quales el Sr. Marcus Núnez me promette de haserlos pagar allá a V.M. por vía del Sr. Luys Péres. V.M. los podrá pidir al dicho y assentarlos a nuestra quenta¹⁰.

7 Zie Brief IX, n. 10.

8 Zie Brief VII, n. 1.

9 Jacques Cooman was een broer van Poelman's bediende. Deze laatste vraagt in twee brieven, van 1591 en 1592, aan Moretus om inlichtingen over Jacques, die naar hij vernomen heeft, zich in Frankfurt zou bevinden (MPMA, 91, f. 379r en 397r). Zijn aanwezigheid in die stad duidt erop dat ook hij iets met de wereld van het boek te maken heeft gehad. Met de libra de gruesso wordt bedoeld het zogenaamde pond Vlaams (van 240 groten of 120 stuivers), het equivalent van 6 Karolusguldens (van 40 groten of 20 stuivers); zie v. Gelder, De Nederlandse Munten, p. 32-33 en 59-60, en De Roover, ‘Anvers comme marché monétaire’, p. 1005. Over deze betaling konden geen gegevens worden gevonden.

10 Zie Brief VIII, n. 2.

[p. 216]

V.M. también me mandará advisar si se imprime En Plauto de Justo Lipsio, porque acá es muy deseado¹¹. Y también ne mandará V.M. advisar en qué opinión es tenido allá la Minerva del Maestro Francisco Sánches¹². Y con esto nuestro Sr. guarde a V.M. y tenga de su mano con toda la familla. De Salamanca, en 12 de deciembre 1587. Juan Pulman //

A Juan Moerentorf, mercader de libros en Amberes. //

MPMA, 91, f. 277r-279v

11 Met deze En Plauto zou Lipsius' Antiquarum lectionum commentarius bedoeld kunnen zijn, een verzameling studies over passages in Plautus en andere klassieke auteurs, waarvan Plantin in 1575 en 1585 edities had uitgebracht (Voet, Pl. Pr., no. 1545 en 1546A-B). Poelman zal echter deze edities gekend hebben, en het is derhalve waarschijnlijker dat de vraag betrekking heeft op de uitgave van de werken van Plautus door Lambinus, waaraan het commentaar van Lipsius was toegevoegd: M.A. Plautus.. D. Lambini et ex commentario antiquarum lectionum Justi Lipsii multorum Plauti locorum illustrationes et emendationes. Zowel in Parijs als Lyon verscheen hiervan een herdruk in dit jaar 1587 (na edities van 1576, 1577 en 1581; zie BMC, 191, c. 333a-b, en NUC, 461, c. 337b.

12 Zie, voor Francisco Sánchez de las Brozas, ‘El Brocense’, hoogleraar Grieks en Rhetorica aan de Universiteit van Salamanca en een relatie van Poelman, p. 127. Zijn Minerva, seu de causis Linguae Latinae was eerder in het jaar in Salamanca gedrukt door de gebroeders Renaut, die enkele jaren later voor Poelman zouden werken. Poelman, blijkbaar overtuigd van een goede afzet, had bij zijn eerste zending voor Antwerpen niet minder dan 25 exemplaren gevoegd (zie Brief II, n. 17). Op de vraag van Poelman is niet gereageerd, maar in 1615 had de firma nog minstens één exemplaar in voorraad (MPMA, 745, niet gefolieerd, ‘Libri in Hispania impressi’). De auteur was geen onbekende van de firma, want ze had in 1581 en 1582 drie werken van hem uitgebracht (Voet, Pl. Pr., no. 2176-2178). De Minerva, een grammatica van het Latijn op rationalistische basis, heeft men in Spanje zelf niet meer herdrukt. Buiten Spanje kreeg het werk de nodige aandacht en werd het diverse malen herdrukt, voorzien van annotaties en commentaren; zo verschenen er in de 17e eeuw twee edities in Franeker, en tussen 1664 en 1756 niet minder dan zeven in Amsterdam (Palali, XIV, c. 287b-288a). Dit werk van de ‘Descartes van de grammatica’ wordt beschouwd als een belangrijke mijlpaal in de ontwikkeling van moderne taalkundige inzichten (Jakobson, ‘Glosses on the Medieval Insight into the Science of Language’, p. 298-301).

XIII
J. Poelman aan J. Moretus
9-1-1588

Er is nog geen enkel antwoord op P.'s brieven van december. De 200 ducados die de heer M.d.V. opdroeg te betalen, zijn betaald, evenals de rs. 1.034 via Luis Pérez. Er is

[p. 217]

nog geen bericht over de aangekondigde 4 balen, maar er worden schepen uit Nantes verwacht.

En el mes de deciembre del anno passado respondí a V.M. a diversas que abía recebido, y por no me hallar con ninguna de V.M. después de aquéllas. Y assý servirá la presente solamente de adviso, como pagué luego los ducientos ducados que el Sr. Martín de Varrón me saccó a pagar, como es justo¹. Y mas dy aquý al hijo de Marcus Núnez hasta la somma de mil y trenta y quatro reales de libros, la qual somma me escribe el dicho Marcus me librerá en el Sr. Luys Péres. Y assý mandará V.M. cobrarlos junctamente con los ducientos ducados y de todo haserme accreador².

Y yo terné siempre particular cuidado de emviar siempre con tiempo el dinero que fuere hasiendo, y assý V.M. no tenga pena, que yo le prometto a fe de hombre de bien que yo no tengo culpa en la tardança sino es la poca venta.

De las quatro ballas que V.M. me emvió postreramente no tengo nuevas ningunas d'ellas, pero estamos esperando navíos de Nantes, y creo que vendrán en ellas. Y del recibo advisaré a V.M. y de todo lo demás muy en particular³.

Entretanto supplico a V.M. me la haga de emviar los libros de la memoria que va con ésta, si es que no se han emviado, porque otras veses he emviado la dicha memoria. Pero a esta van algunos annadidos, y más las faltas de la dicha memoria⁴. Y el Chrysóstomo en griego venga en todo caso⁵.

Y con esto cesso rogando a Dios guarde a V.M. y tenga de la

1 Zie Brief XII, n. 6.

2 Voor de familie Núñez en haar relatie met Luis Pérez, zie Brief VIII, n. 2. Poelman had het bedrag van rs. 1034 op 22 december over laten maken (MPMA, 117, f. 57r), even daarna zou het, omgerekend fl. 218 st. 4, geboekt worden op de rekening van Luis Pérez (ibid., 20, f. 296).

3 Zie, voor deze zending van vier balen, Brief XIV, n. 7.

4 Dit is een herhaald verzoek. Deze ‘memoria’ is niet bij de brief opgeborgen.

5 Het incomplete exemplaar van een Parijse folio-editie uit 1570 van de Chrysostomi Opera wordt gedetailleerd beschreven in de door Jan Cooman opgestelde lijsten met ‘libros faltos’ die meegezonden worden met de brieven van 17 december 1588 en 1 april 1589 (Brief XIX en XXIV; zie MPMA, 91, f. 303r en 331v). Blijkens de inventarissen van 1590 en 1592 werd dit exemplaar, dat met zijn prijs van fl. 16 een van de duurste uit de winkel was, niet vervangen.

[p. 218]

mano con toda la familla por muchos annos. De Salamanca, en 9 de enero 1588. Juan Pulman //

A Juan Moerentorf, mercader de libros en Amberes. //

MPMA, 92, f. 281r-v

XIV
J. Poelman aan Chr. Plantin en J. Moretus
6-3-1588

Over de wissel van 107 ducados, de betaling van 200 ducados aan de heer C.R. in opdracht van de heer M. de Varrón en de rs. 1.034 aan boeken. Graag ontvangt P. een paar exemplaren van de ‘Quinta Parte’ (n. 6). Van de balen zijn alleen 29, 31 en 32 in Bilbao aangekomen, baal 30 is met een schip van ± 32 personen met man en muis vergaan. Verder deelt P. mee dat hij inmiddels getrouwd is, op 14-2, met een meisje van 16 jaar; haar bruidsschat bedroeg 700 ducados.

La última que recebí de V. Mes. era de 27 de noviembre¹, y ésta servirá de respuesta a ella, quanti más que V. Mes. abrán recebido después otras diversas mías.

De lo que V. Mes. me advisan de aber recebido la letra de los ciento y siete ducados, me huelgo mucho². Y después he pagado otros ducientos ducados a los Sres. Cosme Ruys y Lope de la Cámera por orden del Sr. Martín de Varrón³, y otros mil y trenta y quatro reales que dy de libros al hijo de Marcus Núnes, el qual me promettió de pagar los dichos al Sr. Martín de Varrón; y assý V. Mes. los mandarán pidir al dicho Varrón y haserme acreador d'ellos⁴. Dentro de quatorse díes espero de yr a Medina del Campo y llevar todo el dinero que terné a los Sres. Cosme Ruys y Lope de la Cámera, porque assý me lo ordena el Sr. Martín de Varrón.

Y quanto a lo que V.M. me dise que no emvíe más libros sino es que V.M. los pida, digo que me place⁵. Agora Fray Luys de

1 Dit zou Brief X kunnen zijn.

2 Zie Brief VII, n. 1.

3 Zie Brief XII, n. 6.

4 Zie Brief XIII, n. 2.

5 Poelman had in 1587 twee maal boeken naar Antwerpen verzonden (zie Brief II, n. 17, en Brief V, n. 19). Hierbij zou het blijven.

[p. 219]

Granada ha saccado otro libro nuevo en romance que es la Quinta Parte de su Sýmbolo; si fuere menester algunos, V.M. me adviserá⁶. Las quatro ballas, no. 29, 30, 31, 32, que V.M. emvió, hasta agora no han llegado a poder. Y agora como un mes me escribíeron de Bilbao, como las tres d'ellas abían llegado allá, y la de no. 30 se perdió en un navío que se perdió con toda la gente, que serían como trenta y dos personas, assý marineros como passageros. Dios se los perdonne y los tenga, y su sancto regno, y a nosotros dé gracia para darle gracias de todo, ya que assý fue servido. Más se perdió toda la ropa que llevaba, sin escappar nada⁷. Las tres restantes ballas estoy aguardando por momentos, porque Mattheo de Chávarri⁸ me promettió de emviármelos luego; y de todo advisaré a V.M.

Lo que agora se offresse es de advisar a V. Mes. como me cassé en 14 de febrero, que fue domingo, con una donsella de 16 annos, hija de un hombre honrado, vesino d'este pueblo⁹. Y ella es cierto muy buena christiana y modesta y de buenas entrannas, y nada presumptuosa, conforme son las gentes por acá; y por otra parte ella es de muy buen rostro y buena dispositión de cuerpo. Verdat es que no me dan mucho dote con ella, aunque con otras me daban harto más. Pero yo miré mas por la condición d'ella que por el dinero, porque // se dise el referán ‘Die de dant neempt um den want, die verliest den want ende hout de dant’¹⁰.

6 De Quinta parte de la Introductión del Sýmbolo de la Fe was even daarvoor, eind 1587 of begin 1588 (imprint van dit jaar) uitgekomen bij Cornelio Bonard, een goede kennis van Poelman in Salamanca (Palau, VI, c. 381a). De werken van Fray Luis de Granada (1504-1588) werden in geheel Europa herdrukt en vertaald. Ook Plantin en Moretus brachten enkele edities uit, onder andere van de zeer populaire Libro de la oración y meditación en Guía de Pecadores (Voet, Pl. Pr., no. 1584-1608).

7 Noch in het ‘Journaal’, noch in het ‘Grootboek’ zijn gegevens gevonden over de datum van verzending en de inhoud van deze vier balen no. 29-32, waarvan er drie in de loop van februari in de haven van Bilbao waren aangekomen. In mei zou Poelman de transportkosten betalen: rs. 88 voor de verscheping tot Bilbao, rs. 94 1/2 voor de vrachtkosten van Bilbao tot Medina del Campo, en rs. 22 voor die van Medina del Campo tot Salamanca (MPMA, 117, f. 65v). De vermiste baal, no. 30, had een waarde van fl. 156 st. 7 (ibid., f. 61v).

8 Zie Brief II, n. 6.

9 Voor Ana Rodríguez, dochter van de boekbinder Juan Rodríguez, zie p. 47.

10 Dit spreekwoord is in enkele kleine varianten (zoals ‘Die de dante traut om de wante, verliest de wante, behaudt de dante’) gedocumenteerd in Verwijs en Verdam, Middelnederlandsch Woordenboek, 2, c. 67b. Dant is een benaming voor een jong meisje in ongunstige zin: lichtzinnig, slordig, ijdel. Want is bezit, goed. Met de uitdrukking wordt aangegeven dat men een niet begeerlijk meisje om haar geld trouwt (zie ook Woordenboek der Nederlandsche Taal, III, 2, p. 2293).

[p. 220]

Y por otra parte la podré poner a my mano y condición, quand más que entiendo que ella no ha de exceder de my volontad.

El dote que me dan son sietecientos ducados en dinero; los trescientos me dieron luego, y los otros restantes quatro me han de dar esta Pascua de Flores próximo. Y de todo repartiré con V. Mes. Y realmente me pesa no aber comensado antes, porque veo que viveré agora más baratto y más consertado, porque tengo agora quien se duela de my y a quien fiar my casa, y no andar con moças que me hurtaban por todas partes. Y assý intiendo que V. Mes. no tomarán disgusto en ello, y quanto a la obligación que tengo a V. Mes., no dexaré de corresponder con toda diligencia con el dinero que en my poder entrerá.

Y entretanto supplico a V. Mes. me la hagan de emviar con la primera comodidat los libros de la memoria que va con ésta. Y por no servir la presente de otra, cesso rogando a nuestro Sr. guarde a V. Mes. por muchos annos y les tenga de su mano con todos de las famillias, a los quales beso las manos más de mil veses. Y también my muger se encomienda mucho a V. Mes., besando las manos de V. Mes. muchas veses. Y con esto Christo con todos. De Salamanca, en 6 de março 1588. Juan Pulman //

A Christóbal Plantino y Juan Moerentorf, mercader de libros en Amberes. //

MPMA, 91, f. 283r-285v.

(Publ.: Corr. Pl., VIII-IX, no. 1353, p. 366-368)

XV
J. Poelman aan Chr. Plantin en J. Moretus
2-4-1588

P. ontving de factuur voor de 8 balen boeken uit Nantes en betaalt rs. 1.400 aan de heer C.R. en L. de la C.P. vertrekt naar Valladolid naar een Heilig Officie.

[p. 221]

Dos cartas de V. Mes. del mes de febrero recebí, por las quales intendý que V. Mes. tenían salud, de que me holgué mucho; y ruego a nuestro Sr. guarde a V. Mes. por muchos y por muy largos annos. También recebí la factura de ocho ballas de libros que V.M. dise aber emviado a Nantes¹. Plega a Dios que los trayga con bien.

En my postrera advisé a V.M. cómo se abía perdido una balla de las quatro que me abían emviado gracias a Dios². Agora en este puncto pagué a los Sres. Cosme Ruyz y Lope de la Camera mil y quatrocientos reales, para que d'ellos hisiesse la volontad del Sr. Martín de Varrón. V.M. les mandará assentar a my quenta, y espero en breve de darle más dinero³. V.M. pierda cuidado, que yo a todas occasiones proveeré lo que pudiere. Y créame que tengo tanto cuidado para emviar dinero, que V. Mes. no pueden tener mayor desseo de que yo le remitta; y a fe de hombre de bien, que V. Mes. conmigo no han de perder nada, aunque no accudo tan a menudo con el dinero. Y cierto que no puedo más, porque se vende poco, y aquello barata⁴.

La carta del hijo de Drappero recebí, y él se fue a Lixboa, y con la primera comodidat se la emviaré. Y a my parescer me paresce ‘dat hij eenen lantlooper worden sal’⁵. Las demás cartas dy a sus duennos⁶.

Yo agora me parto para Valliadolid, adonde abrá mannana domingo auto del Santo Officio; y se han de quemar muchos⁷. Y

1 Evenmin als voor de voorafgaande zending (zie Brief XIV, n. 7) konden er gedetailleerde gegevens worden gevonden met betrekking tot deze acht balen, no. 33-40. In een brief van 18 februari aan Arias Montano had Moretus deze zending aangekondigd (Corr. Pl., VIII-IX, no. 1349, p. 359-360). Op 12 augustus zou Poelman rs. 214 betalen voor de transportkosten van Bilbao naar Salamanca (MPMA, 117, f. 65v).

2 Zie Brief XIV, n. 7.

3 Poelman, die op dat moment in Medina del Campo is, overhandigt dit bedrag van rs. 1400 op dezelfde dag (MPMA, 117, f. 57r). Voor Cosme Ruiz, Lope de la Cámara en Martín de Varrón, zie Brief XII, n. 6.

4 De geringe omzet en de concurrentie van collega's, waarover Poelman zich eerder had beklaagd (zie Brief VIII), dwongen hem blijkbaar om de verkoopprijzen te verlagen.

5 Deze zoon van Drapper kon niet worden geïdentificeerd.

6 Via Poelman werden regelmatig brieven aan derden verzonden.

7 Enkele gegevens over een auto de fe van 3 april 1588 in Valladolid, zetel van een van de districten van de Inquisitie, vindt men bij Schäfer, Geschichte des spanischen Protestantismus, 3, p. 78. Een auto de fe was een openbare ceremonie waarbij de rechtbank van de Inquisitie haar vonnissen bekend maakte en eventuele ter dood veroordeelden werden verbrand.

[p. 222]

con esto nuestro Sr. guarde a V. Mes. y les tenga de su mano. De Medina del Campo, en 2 de abril 1588. Juan Pulman //

A Christóbal Plantino y Juan Moerentorf, mercaderes de libros en Amberes. //

MPMA, 91, f. 287r-v

XVI
J. Poelman aan Chr. Plantin en J. Moretus
30-4-1588

P. komt terug op de betaalde rs. 1.400 aan de heren C.R. en L. de la C. en hoopt dat het geld binnen is. De 8 balen boeken zijn er nog niet. Hij veronderstelt verder dat ze in A. meer weten over de ‘Armada’ dan in S.

En primer d'este mes escribí a V.M. desde Medina del Campo, advisando cómo abía dado a los Sres. Cosme Ruys y Lope de la Cámera mil y quatrocientos reales, para que los remetiessen a V.M., lo qual creo que abrán hescho¹. Y plasiendo a Dios dé en breve tiempo de dales (sic) más reales, para que también los remittan a V.M. Y siempre iré emviando todo el dinero que hisiere de lo que vendiere.

Lo que agora se offresse es que va con ésta una memorias de ciertas faltas y de libros, los quales supplico a V.M. me los emvíe con la primera comodidat². Las ocho ballas que V.M. me escribe aber emviado, de las quales he recebido la factura, estoy esperando cada día³, Y de todo advisaré a V.M., digo con los primeros navíos. Y plega a Dios que no aya otra desgracia acerca d'ellas como a una de las quatro presedentes⁴.

Por acá no ay cosa de nuevo, y lo que ay creo que allá lo sabrán

1 Zie Brief XV, n. 3.

2 Ook deze ‘memoria’ is niet bij de brief opgeborgen; zie Brief II, n. 14.

3 Voor de acht balen no. 33-40, zie Brief XV, n. 1.

4 Zie, voor de vermiste baal no. 30, Brief XIV, n. 7.

[p. 223]

mejor que por acá de lo de la Armada⁵. Y con esto nuestro Sr. guarde a V.M. y tenga de su mano con toda la familla. De Salamanca, en 30 de abril 1588. Juan Pulman.

En acabando de firmar ésta, recebí la de V.M. de 9 d'éste, por la qual me holgué en extremo de entender de la salud de V.M., en la qual plega a Dios de conservar a V. Mes. por muchos annos. Y quanto del parabién que me dan de my cassamiento, beso a V. Mes. las manos más de mil veses, y también my muger, y emvía a V. Mes. sus encomiendas. Quanto a lo que V. Mes. me escriben, que las ocho ballas hasta entonces no se abían emviado, espero que agora estarán en Nantes para venir con los navios que se esperan⁶. Fecho ut supra. Juan Pulman.

[In de marge] My muger es hija d'espannol, hombre muy honrado. Y cierto, bendicto nuestro Sr., no sé cómo darle gracias del bien que me ha hetio de adiunctarme con tan buena compagnía. Verá que cierto yo no la meresco, conforme ella es de honesta, y bien inclinada y de buena condición⁷. //

A Christóbal Plantino y Juan Moerentorf, mercaderes de libros en Amberes. //

MPMA, 91, f. 289r-v

5 De Armada Invencible, ‘De Onoverwinnelijke Vloot’, zou enkele weken later, op 28 mei, vanuit Lissabon zee kiezen. De bedoeling was om een invasie op de kust van Engeland uit te voeren, ondermeer om een eind te maken aan de Engelse interventie ten gunste van de opstandige Nederlanden. De expeditie zou jammerlijk mislukken, deels door het slechte weer in het Kanaal en op de Noordzee, deels door de technische en strategische superioriteit van de Engelse en Hollandse vloten (Mattingly, The Defeat of the Spanish Armada, passim).

6 Zie n. 3.

7 Zie Brief XIV, n. 9.

XVII
J. Poelman aan Chr. Plantin en J. Moretus
28-5-1588

Op 26-5 heeft P. weer rs. 1.200 betaald aan de heren C.R. en L. de la C. die dan via de heer M. de V. geïnd moeten worden.
P. vraagt om toezending van de hierbij in de ‘memoria’ vermelde boeken. Als de vader van Nicolás Deiman in Amsterdam aan Plantin betaalt, kan P. aan deze student betalen.

[p. 224]

En 30 abril escribí a V.M. advisando cómo abía dado a los Sres. Cosme Ruys y Lope de la Cámera mil y quatrocientos reales, los quales espero abrán remettido¹. Y ésta servirá agora cómo en 26 d'este les he dado otros mil y ducientos reales, para que d'ellos hisiessen la volontad del Sr. Martín Péres de Varrón; y espero que con la primera comodidat les remettirán². Y yo terné cuidado de yr emviando siempre para conservar la continuatión del emviar dineros.

Yo con todo desseo estoy esperando las ocho ballas que V.M. me escribe aber emviado, de las quales he recibido la factura³.

Supplico a V.M. me la haga de emviar los libros que faltan a las memorias que hasta agora he emviado a pidir, y junctamente con ellas las faltas y demás d'éstos los que van en esta memoria. Y en ello me hará V.M. muy sennallada merced. Y con esto cesso besando a V.M. las manos y a todos de la familla. Y my muger emvía a V. Mes. todos muchas encomiendas. De Salamanca, en 28 de mayo 1588. Juan Pulman //

Memoria de libros que Juan Pulman
dessa le sean emviados demas de las
memorias que hasta agora ha pedido

3 Piso de Cognoscendis morbis f^o

12 Suetonius in Commentario Torrentii 8^o

25 Catullus 24^o

25 Salustius 24^o

50 Horatius 24^o

6 Thesaurus Geographicus Ortelii f^o

6 Vegetius Stewechii 4^o

(?) Aphtoni Progymnasmata 8^o

1 Marius Victorius

1 Authores de limitibus agrorum

1 Arithmetica Jordani

1 Medicinae Principes f^o Henrici Stephani

3 Vega de Justificatione f^o

1 Zie Brief XV, n. 3.

2 Deze betaling is geregistreerd in MPMA, 117, f. 57r.

3 Zie Brief XV, n. 1. en XVI, n. 3.

[p. 225]

V.M. me la hará de procurar que los Sennores de Amsterdam, digo el padre de Nicolás Deiman, dé a V.M. dineros para remettir acá a su hijo, que yo les pagaré luego, aunque sean ducientos ducados, porque me debe ciertos dineros de que le he tenido en my casa. Y esto por adviso⁴. Juan Pulman //

A Christóbal Plantino y Juan Moerentorf, mercaderes de libros en Amberes. //

MPMA, 91, f. 291r-293v

4 De student Nicolaas Deiman (zie Brief V, n. 16) had blijkbaar kost en inwoning genoten bij Poelman, die op 17 september een wissel zal trekken op Deiman Sr. ten bedrage van rs. 1120 (MPMA, 117, f. 57r). Via Frans Raphelengius in Leiden (zie Brief I, n. 11) zal vanuit Amsterdam een bedrag van fl. 250 op de rekening van Poelman worden gestort (ibid., 19, f. 162).

XVIII
J. Poelman aan J. Moretus
23-7-1588

P. bevestigt ontvangst van een brief d.d. 6-5, als antwoord op zijn brief van 30-4, waaruit blijkt dat de heer M. de V. niets begrepen heeft van de rs. 1.400 die P. in Medina del C. aan de heren C.R. en L. de la C. gegeven had. Op 26-5 gaf hij weer rs. 1.200 aan genoemde heren, waarvan hij denkt dat ze inmiddels aan de heer M. de V. zijn afgegeven, bovendien betaalde P. op 20 dezer weer rs. 1.000 op dezelfde manier.
De 8 balen zijn volgens berichten van Mattheo de Echávarri uit Bilbao in goede staat in Laredo aangekomen.
Verder wat formaliteiten over familie-gebeurtenissen die duidelijk uit de voetnoten blijken (n. 5, 6, 7 + 8).
P. vraagt ervoor zorg te dragen dat de heer Deiman Sr. uit Amsterdam fl. 5 à 600 voor zijn zoon betaalt, P. zal eerst na het zien van een getekende kwitantie tot betaling overgaan; de jongen is hem reeds heel wat schuldig.
Bij deze brief een opgave van boeken die nieuw op de Spaanse markt zijn verschenen; als Plantin ze wil hebben moet hij waarschuwen.

La última de V.M. que recebí era de 6 del mes de mayo. Y por ella me holgué mucho de entender de la salud de V.M., en la qual plega a Dios de conservar por muchos annos con toda la familla; la qual era respuesta de la mýa de 30 de abril. Y quanto a

[p. 226]

lo que V.M. me dise que el Sr. Martín de Varrón no abía entendido nada de los mil y quatrocientos reales que yo abía dado aquý en Medina del Campo a los Sres. Cosme Ruys y Lope de la Cámera. Al mismo tiempo que recebí la de V.M. recebí otra del Sr. Martín Péres de Varrón, por la qual me advisa aber recebido los dichos reales¹. Y después en 26 de mayo dy más a los dichos Sres. Cosme Ruys y Compañía otros mil ducientos reales, los quales creo abrán librado a dicho Martín Péres de Varrón².

Más he dado agora en 20 d'este mes de julio otros mil reales, para que d'ellos hisiessen la volontad del sobredicho M. de Varrón³. Y de todo me mandará V.M. advisar y haser accreador. Y por l'amor de Dios perdonne lo poco, que la poca venta es causa de todo. Pero con el favor de Dios iré continuando, de manera que V.M. ny hombre nassido no ha de perder nada conmygo. Basta la merced que de casa recibo y siempre he recebido para estar en obligación de servir a V.M.

Y quanto a las ocho ballas de libros que V.M. dise aber emviado, ya tengo cartas de Bilbao de Mattheo de Chávarri como han llegado a Laredo en salvamiento, gracias a Dios, y les estoy esperando cada día; y en recibiéndolas de todo advisaré a V.M.⁴.

Todo sea a V.M. parabién el hijo, y V.M. lo gose por puchos annos. Y plega a Dios ‘ut videas filios filiorum’⁵ con salud y en vida de la Señora, y benedictión, y de que // tenga nombre de Christóbal⁶. Todo sea a V.M. para bien. Y no falta agora otra cosa sinon que el Sr. Plantino adopte alguno por hijo, para que no se pierda el nombre de Plantino⁷.

My muger besa a V.M. las manos muchas veses y a todos de la casa, y está también prennada de cinco meses poco más o menos,

1 Zie, voor deze betaling, Brief XV, n. 3; voor Ruiz, de la Cámara en Varrón, zie Brief XII, n. 6.

2 Zie Brief XVII, n. 2.

3 MPMA, 117, f. 57r.

4 Zie Brief XV, n. 1, XVI, n. 3 en XVII, n. 3.

5 Boek Tobias, IX, 11: ‘ut videatis filios vestros et filios filiorum vestrorum usque in tertiam et quartam generationem’.

6 Christoffel, het tiende kind van Moretus, was op 4 juni geboren. Het zou een half jaar later, in december, overlijden (Voet, GC, I, p. 431).

7 De enige zoon van Plantin, Christoffel, was in 1570 op vierjarige leeftijd overleden (ibid., I, p. 181).

[p. 227]

y plugiera a Dios que ubiera commodidat que alguno de V. Mes. pudiesse ser padrino o madrina, quando Dios será servido de allumbrarla con bien⁸.

Y por no offresserse otra cosa que disir, ruego a nuestro Sr. guarde a V.M. por muchos annos con todos de la casa, y tenga de su mano. Y en lo de assortir de ballas estoy satisfecho que no abrá falta conforme mis memorias⁹. V.M. en todo caso procurerá que el Sr. Deiman de Amsterdam dé a V.M. quinientos o seiscientos florines para su hijo, que yo les pagaré luego aquý, viendo la firma de V.M. del recibo d'ella; y no aya en ello discuido, porque me debe hartos reales¹⁰.

Si Gerardo de Jode¹¹ diere a V.M. alguna cosa, lo que fuere, para Gorge Feumalia¹², V.M. lo mandará recibir y emviarlo con las ballas que se me emvierán, y que pague allá el porte d'ello hasta Nantes. Iterum vale, de Salamanca, en 23 de julio 1588. Juan Pulman.

Estos libros ay acá nuevos. Si fueren menester algunos, V.M. me advise.

8 Het eerste kind van Poelman zou in november worden geboren (zie Brief XX).

9 De firma verzond in deze periode regelmatig boeken naar Poelman, zoals uit vorige brieven blijkt. Hoewel de specificaties van deze zendingen niet bewaard zijn gebleven, kan mede op grond van de opmerking van Poelman de conclusie worden getrokken dat de firma conform de bestellijsten leverde.

10 Zie Brief XVII, n. 4.

11 Voor de in Antwerpen gevestigde graveur en prentenhandelaar Gerard de Jode en een transactie tussen hem en Poelman in 1582, zie p. 160.

12 George Feumalia is zeer waarschijnlijk dezelfde als Georges Flemaleon, ‘estampero’ (graveur of prentenhandelaar), van wie in 1591 een kind wordt gedoopt in de kerk van San Isidro (tot deze parochie behoorde ook Poelman), en Gorge Flemalia, die in 1592 als peter optreedt bij de doop van een kind van de drukker Juan Flamenco (ADS, ‘Libro de Bautismos de la Parroquia de San Isidro’, 2, f. 103r, en ‘Libro de Bautizados, Desposados y Velados de la Parroquia de San Bartolomé de los Apóstoles’, f. 93v). Uit de brief kan men opmaken dat de bovengenoemde Gerard de Jode hem kende. Het is daarom niet gewaagd te veronderstellen dat hij uit de Nederlanden kwam, en misschien zelfs stamde uit de Luikse kunstenaars-familie Flémalle (Flémal, Flemael) die in de 16e en 17e eeuw veel graveurs en glasschilders voortbracht (De Becdelièvre-Hamal, Biographie Liègoise, II, p. 270; Thieme-Becker, Allgemeines Lexikon der Bildenden Künstler, XII, c. 88b-90b). Bovendien is het wellicht dezelfde ‘estampero’ die Poelman eerder heeft vermeld (Brief IX, n. 12).

[p. 228]

De triplici bono, autore Tapia, f^o	rs.	11^13
Bravo, De Purgatione, 8^o	rs.	4^14
Catechismo de Fray Luis, con 5a Parte, f^o	rs.	25^15
Monarchia Eclesiastica de Pineda	rs.	132^16
Caballero Assissio in octava rima, 4^o	rs.	7^17
Biblia de Vatablo, f^o	rs.	88^18
Spino, De Testamentis, f^o	rs.	18^19
Ribera, In Prophetas, Theatino	rs.	38^20
Fray Luys, De los nombres^21 //

A Juan Moerentorf, hierno de Christóbal Plantino, mercader de libros en Amberes. //

MPMA, 91, f. 295r-297v

13 Jacobo Tapia Aldana, Dialogus de triplici bono et vera hominis nobilitate, Salamanca, Cornelio Bonardo, 1588 (Palau, XXII, c. 4306).

14 Juan Bravo de Piedrahita, De curandi ratione per medicamenti purgantis exhibitionem libri III, Salamanca, Cornelio Bonardo, 1588 (Palau, II, c. 390b).

15 Luis de Granada, Quinte, parte de la Introductión del Symbolo de la Fe. Añadiose un tractado de la manera de enseñar los mysterios de nuestra Fe a los que se convierten de los infieles, Salamanca, Cornelio Bonardo, 1588 (Palau, VI, 381a; zie Brief XIV, n. 6).

16 Juan de Pineda, Los Treynta libros de la Monarquia Eclesiastica, o Historia Universal del Mundo, Salamanca, Juan Hernández, a costa de J. de Benefont, y se venden en su casa en Medina del Campo, y Juan y Andrés Renaut, 1588, 5 delen (Palau, XIII, c. 249b).

17 Gabriel de Mata, Primera, segunda y tercera parte del Caballero Asisio, en el nacimiento, vida y muerte del Seráphico padre sanct Francisco. En octava Rima, Bilbao, Mathias Mares, 1587 (Palau, VIII, c. 348).

18 Zie Brief VIII, n. 3.

19 Diego de Espino de Cáceres, Speculum testamentorum sive thesaurus universae jurisprudentiae, Salamanca, Juan Fernández, 1587 (Palau, V, c. 139b).

20 Francisco de Ribera, In librum duodecim Prophetarum commentarii, Salamanca, G. Foquel, 1587 (Palau, XVI, c. 461; De Backer-Sommervogel, Bibliothèque de la Compagnie de Jésus, VI, c. 1761). ‘Theatino’: de Jezuïeten werden in het zestiende-eeuwse Spanje dikwijls verward met de Theatijnen, een in 1524 in Italië gestichte orde van reguliere geestelijken, die zich pas in 1622 in Spanje zou vestigen. De verwarring werd in de hand gewerkt door sterke overeenkomsten in kledij en pastorale taken (DHEE, IV, c. 2538b; enkele bronvermeldingen, zoals de brieven van een tijdgenote van Poelman, Teresa de Avila, in Enciclopedia Universal Ilustrada Europeo-Americana, XXVIII, 2a Parte, c. 2719b-2720a, en LIX, c. 1147a; zie ook Dalmases, ‘San Francisco de Borja y la Inquisición Española, 1559-1561’, p. 53).

21 Luis de León, De los nombres de Christo en tres libros, Salamanca, Guillaume Foquel, 1587 (derde, vermeerderde editie van een werk dat in 1583 was verschenen en waarvan Poelman in 1595 de definitieve versie zou uitgeven; zie Palau, VII, c. 482b).

[p. 229]

XIX
J. Poelman aan Chr. Plantin of J. Moretus
17-9-1588

P. bevestigt ontvangst van 2 brieven, één d.d. 29-6 als antwoord op de zijne van 28-5 en de andere d.d. 30-7. De 8 balen zijn ontvangen op 12-8. Het spijt P. dat de boeken van de Buchmesse nog niet zijn aangekomen. Hij bevestigt ontvangst van de factuur voor 6 balen die onderweg zijn.
P. zal de heer B. Arias Montano, die men deze winter in San Lorenzo el Real verwacht, op de hoogte stellen over de ‘Theatros’. Wat betreft de fam. Deiman, gaat hierbij een wissel t.w.v. fl. 250 die bij ontvangst op P.'s rekening geboekt kan worden.
Volgende woensdag zal P. rs. 1.100 aan de heren C.R. en L. de la C. in Medina del C. overhandigen overeenkomstig de wens van de heer M. de V. Voor de affaire Etienne Michel en de Sermones van Fray Luis de Granada zie n. 13, 14 en 15.
N.B. op de lijst van ‘memoria’ staat door P. rechts onderaan in de hoek bijgeschreven nogmaals de mededeling geen preken van Fray Luis de Granada meer te sturen aangezien hij er méér dan voldoende heeft.

Por la presente me hallo con dos cartas de V.M., la primera de 29 de junio, respuesta a la mía de 28 de mayo, y la otra de 30 de julio. Y assý servirá la presente de respuesta a entrambas, ya que a la primera no pude responder a causa de una infirmedat que tuve quando recebí la primera. Pero, bendicto nuestro Sr., agora tengo salud, esperando lo mismo de V. Mes.

Quanto a las ocho ballas de libros que me hison merced de emviar, ya las recebí en 12 de agosto, muy bien tractados, gracias a Dios¹. Y quanto a lo que toca acerca del Sr. Marcus Núnes², yo haré toda la conveniensia possible. Y acá muy bien nos aconchaberemos, y plugiera a nuestro Sr. que yo pudiera acá servir al Sr. Luys Péres³ y al Sr. Marcus Núnez en otra cosa, que lo hisiera de muy entera volontad, como soy obligado, y de quien tanta merced he recibido y recibo.

Los dies y ocho florines que V.M. ha pagado a my sobrino Jacques Cooman están muy bien pagados, y V.M. les mandará assentar a my quenta; y no le dé V.M. más dinero hasta tener

1 Zie Brief XV, n. 1.

2 Zie Brief VIII, n. 2.

3 Zie Brief I, n. 6.

[p. 230]

otro adviso mýo⁴. De la balla que V.M. dise que la Sra. Gasniera ha emviado a V.M. por vía de París, ya pensé que díes abía que V.M. la abía recebido⁵. Y quanto a lo que me escribe, que no emvíe libros hasta que me lo advise, digo que ello será assý como V.M. lo manda⁶.

Besando a V.M. las manos muchas veses por el cuidado que tiene en emviarme los libros que pido a V.M., y fíe V.M. de mý, so pena // de mal christiano, que no he de defraudar a V.M. en nada. Y cierto que me pesa en la alma que no puedo accudir con más díneros. Dios sabe my volontad.

Esta es la respuesta de la de 30 de julio. Pésame de que no han podido llegar los libros de la feria passada⁷ y plega a Dios que vengan con bien.

La factura de seis ballas de libros, que V.M. me escribe aber emviado, recebí; plega a la divina magestad de traerlos con bien y en salvamiento⁸. Y quanto a los Theatros, de todo advisaré al Dr. B.A. Montanus, el qual están esperando por este imvierno en St. Laurenso el Real, conforme hoy en este día me advisaron los frayles d'allá⁹.

Quanto a los Deymans, con ésta va una para su padre, y más

4 Zie Brief XII, n. 9.

5 Voor Gasniera, in Orléans, zie Brief I, n. 8. Poelman verwijst hier naar zijn tweede zending boeken (Brief V, n. 19).

6 Poelman zou geen boeken meer naar Antwerpen zenden.

7 De Buchmesse van Frankfurt.

8 Dit waren de balen no. 41-46, waarvan Moretus de verzending had aangekondigd in een brief van eind augustus aan Arias Montano (Corr. Pl., VIII-IX, no. 1399, p. 429). Ook van deze zending is geen specificatie bewaard gebleven. Poelman zou de boeken op 28 september in huis hebben; hij betaalde op die datum rs. 165 voor transportkosten van Bilbao naar Salamanca (MPMA, 117, f. 65 v).

9 De Theatros zijn exemplaren van het Theatro de la tierra universal, de in april van dat jaar bij Plantin verschenen Spaanse vertaling van het Theatrum orbis terrarum van Abraham Ortelius. Plantin en Moretus voerden een uitvoerige correspondentie met autoriteiten en bekenden in Spanje (onder wie de secretaris Zayas en Arias Montano) enerzijds over de opdracht van de vertaling aan de Spaanse kroonprins, anderzijds over de verzending van de kostbare werken (Voet, Pl. Pr., no. 1822). Arias Montano was vanaf 1576 belast met de inventarisatie van de grote collectie boeken en manuscripten die Filips II verwierf voor de bibliotheek van El Escorial (Rekers, Benito Arias Montano, p. 9 en 105-117; Andrés heeft aangetoond dat Arias Montano niet onafgebroken in de bibliotheek werkte, zoals Rekers beweert, maar er slechts enkele langere en kortere perioden doorbracht; zie Proceso inquisitorial del Padre Sigüenza, p. 31-35).

[p. 231]

una letra, por la qual mandará V.M. cobrar d'él ducientos y cincquenta florines y en cobrando assentarlos a my quenta¹⁰. Y más daré aquý en Medina del Campo a los Sres. Cosme Ruys y Lope de la Cámera el miércoles próximo mil y cien reales, para que d'ellos hagan la volontad del Sr. Martín de Varrón¹¹. Y también va con ésta la minuta de todo el dinero que hasta agora he emviado a V.M., con lo que montan las dos ballas de libros que emvié a V.M.¹². Y plasiendo a Dios cada mes emvieré también dinero, lo poco o mucho que fuere hasiendo de lo que vendiere.

V.M. ha de saber que los díes passados estuvo acá Estiene Michel de Lyon¹³ para haser quentas con unos y otros; y paresce ser que saccó en el cambio sobre sus deudores de acá la somma de tres mil ducados, y protestaron la letra. Y en este tiempo del protesto llegó el mismo a Medina del Campo, y assý assieron d'él para que pagasse; y en fin halló hombre qui pagasse // por él a trueco que de no pagar la décima a la Justicia de la executión y depósito todos los libros que tenía en Medina para assegurar a él que abía pagado por él, con condición que quando en León no pagassen los dichos tres mil ducados a cierto tiempo, que entre ellos constitueren que podrían acá vender los libros a qualquier

10 Zie Brief XVII, n. 4. Op dezelfde dag trekt Poelman een wissel op Deiman Sr. in Amsterdam, ten bedrage van rs. 1120 (MPMA, 117, f. 57r).

11 Voor de handelspartners Ruiz, Lope de la Cámara en Varrón, zie Brief XII, n. 6. Op 28 september zou Poelman een bedrag van rs. 1100 overmaken via Cosme Ruiz (ibid.).

12 Dit tussentijdse overzicht is niet bewaard gebleven. Voor de twee zendingen van boeken door Poelman, zie Brief II, n. 17 en V, n. 19.

13 Het geval van Etienne Michel, dat Poelman hierna omstandig uit de doeken doet, zou de gemoederen in de boekenwereld enige jaren beroeren. Deze boekhandelaar uit Lyon, een invloedrijk lid van de Grande Compagnie de livres, had in 1586 het fonds gekocht van zijn associé Symphorien Béraud. Na diens dood ontstonden er moeilijkheden tussen Michel en de erfgenamen over betalingen. In 1587 verliet Michel de stad, verbleef enige tijd in Italië en kwam in 1588 in Medina del Campo aan om zaken te regelen met zijn vertegenwoordiger, de boekhandelaar-uitgever Jean Boyer (een goede bekende van Poelman en een zakenrelatie van Jan Moretus; zie p. 89). Michel, die zich de volgende jaren niet meer in Lyon liet zien, bleef achtervolgd worden door de gevolmachtigden van de erfgenamen van Béraud. Zij schakelden de Spaanse justitie in. In 1592-1593 zat Michel in de gevangenis van Medina del Campo, totdat de affaire geregeld was (Baudrier, II, p. 210-217, V, p. 76-88). Adrian Périer uit Parijs, een andere associé van Michel en sterk bij deze zaak betrokken, zou door zijn huwelijk in 1596 met Madeleine Plantin (weduwe van Gilles Beys; zie Brief I, n. 4) Moretus' zwager worden (Voet, GC, I, p. 138).

[p. 232]

precio. Y assy espiró el tiempo que quedó de pagar en León, y no pagó y assý le ejecutaron acá por los tres mil ducados, y vendieron todos los libros que tenía aca, que montaron cincquenta y siete mil reales a raysón de quatro reales por cada libra de Francia¹⁴. Y los remattaron en dies y ocho mil reales, y disen que se fue a Roma el dicho Estiene Michiel sobre cierto negocio de la religión.

De los Sermones de fray Luys de Granada no me emvíe V.M. más, porque agora tengo hartos; y en abiendo menester, advisaré a V.M.¹⁵. Y de todo lo que ubiere de nuevo me mandará. V.M. siempre emviar. Y con esto nuestro Sr. guarde a V.M. y tenga de su mano con todos de la familla, besando a todos las manos muchas veses. De Salamanca, en 17 de septiembre 1588. Juan Pulman.

V.M. me la hará de procurar de cobrar respuesta del Sr. Deyman y emviármela, para que yo la dé a su hijo¹⁶. //

[Lijst met incomplete edities, in het handschrift van de bediende, Jan Cooman] //

Memoria de libros

6 Institutiones Costeri 8^o

2 Castro contra hereses f^o Steelsius

6 Oliaster in Pentateuchum f^o Ant.

1 Sabellicus f^o

1 Surii tomus 5, 6, 7 por sí

1 Lexicon in Apparatum

6 Donellus in Codicem f^o

8 Lipsii Constantia 4^o

8 Lipsii Amphiteatrum 4^o

5 Lipsii Critica 4^o

1 Augustinus Eugebinus

4 Speculum nauticum f^o

8 Apuleius Colnii 8^o

6 Opuscula D. Thomae 8^o

6 Epistola ad Atticum Bossii

2 Possevini Opera f^o

12 Suetonius Torrentii

2 Fallopii Opera

1 Golzius Complido

14 Libra: het Franse livre tournois; zie Brief VIII, n. 10).

15 De bundels met preken van deze auteur (zie ook Brief XIV, n. 6) werden in heel Europa gedrukt (Palau, VI, c. 366a-368b). Ook Plantin had verschillende edities uitgebracht: tussen 1586 en 1588 verschenen bij hem de Conciones de tempore, de Quinque conciones de poenitentia en de Conciones quae praecipius sanctorum festis in ecclesia habentur (Voet, Pl. Pr., no. 1597, 1601 en 1605). Poelman zegt dat hij op dat moment genoeg exemplaren in voorraad heeft; het moeten inderdaad gewilde werken zijn geweest, want in 1590 en 1592 heeft hij er geen meer in zijn winkel.

16 Zie n. 10.

[p. 233]

2 Gyneciorum libri 4^o

1 Euclides Comandini f^o

6 Idem Clavii

4 Calepinus 7 Linguas

2 Hieronymi Opera f^o Plant.

2 Augustini Opera Plant.

2 Biblia Regia

[Op de ‘memoria’ door Poelman bijgeschreven:]

Yo me remetto a las demás memorias que he emviado. Y nome emvié V.M. más Sermones de fray Luis hasta que las pida, porque tengo agora hartos¹⁷. //

A Christóbal Plantino, y en su absentia, a su hierno Juan Moerentorf, mercader de libros en Amberes. //

MPMA, 91, f. 299r-305v.

17 Zie n. 15.

XX
J. Poelman aan J. Moretus
15-10-1588

P. antwoordt op brief d.d. 23-8 over de betalingen aan de heer M. de V. via de heren C.R. en L. de la C. en over de fl. 250 voor de zoon van de heer Deiman. Aan het einde van de maand hoopt P. geld te sturen, echter de 4 laatste maanden is er niets verkocht ten gevolge van de vakantie, maar nu met St. Lucas hoopt hij goed te verkopen, want hij heeft een goed assortiment.
De 6 balen nrs. 41 t/m 46 zijn in Bilbao aangekomen en ook verwacht P. de nieuwe boeken uit Frankfurt.
Als de vrouw van P. een zoon baart zal hij de naam Cristobal krijgen, wordt het een dochter dan Juana. P. komt weer terug op de uitwisseling van z'n neef met een andere jongen die het Castillaans en het vak wil leren.

En 17 del mes passado escribí a V.M., respondiendo a dos de V.M., la una de 29 de junio y la otra de 30 de julio. Y ésta agora servirá de respuesta a otra de V.M. de 23 de agosto.

[p. 234]

Y quanto a lo que V.M. dise de la quenta que he pagado al Sr. Martín de Varrón, muy bien está, y pésame de lo poco, mas pero con el favor de Dios yré continuando¹. Yo intiendo que los Sres. Cosme Ruys y Lope de la Cámera abrán proveído al Sr. Martín de Varrón los cien ducados que les dy en 28 del mes passado, como promettí en my postrera². Y por otra parte los ducientos y cincquenta florines que libré a V.M. en Dirich Jansen Deyman de la letra que emvié a V.M. de su hijo, creo abrá hetio buenos a V.M. el dicho Deyman³.

También fue en la dicha carta la quenta de todo quanto hasta agora he pagado a V.M. a quenta de lo que debo; y estas dos presedentes partidas iban comprendido en ella⁴. Por el fin d'este mes espero con el favor de Dios de emviar una buena partida de dineros, porque los quatro meses passados no se ha vendido nada a causa de las vacansias; y agora este St. Lucas espero de vender bien, porque, bendicto Dios, tengo muy buen assortimiento⁵.

Las seis ballas, no. 41 hasta 46: en 19 del passado recebí una de Mattheo de Chavarri de Bilbao, en la qual me advisaba cómo abían llegado en salvo en Bilbao, bendicto Dios; y cada día las estoy esperando en my casa⁶. Y en llegando las de la Feria de Francoforte estoy satisfecho, que V.M. terná quidado de emviarme los libros que ubiere de nuevo.

Quanto a lo que V.M. me escribe de que el Sr. Ch. Plantino gustare de ser padrino de la creatura que Dios será servido de darme (plega a Dios de allombrar a my compañera con bien), no me atreví a tanto, y plagiera a Dios, que ubiesse medio para que

1 Zie Brief IX, n. 7 en XII, n. 6.

2 Voor deze betaling zie MPMA, 117, f. 57r.

3 Zie de vorige brieven.

4 MPMA, 117, f. 57r-v en 65r-v.

5 In Salamanca begon het academische jaar op 18 oktober, de feestdag van de evangelist Lucas (Estatutos hechos por la muy insigne Universidad de Salamanca. Año MDLXI, f. 8r). Dit was uiteraard een belangrijke dag voor de boekhandelaren in de stad. In een proces dat in 1534 de in deze stad gevestigde Lyonese boekverkoper Gaspard Trechel tegen enkele collega's aanspant inzake een vertraagde levering, voert hij aan dat hij grote schade zal lijden, omdat hij niet kan profiteren van de venta de San Lucas (Alonso Cortés, ‘Datos relativos a impresores de los siglos XVI y XVII’, p. 37; over Trechel, of Trechsel, zie Baudrier, III, p. 233 en 250).

6 Zie Brief XIX, n. 8.

[p. 235]

my Sr. Ch. Plantino me pudiesse hacer tanta merced, después de tantas que me ha hetio ya, que ello no puede ser. No dexaré de ponerle nombre de Christóbal, si fue hijo, y si fuere hija, Juanna: ya siquiera tengan los nombres, ¿pues no pueden gosar de los hetios⁷? //

El verano que viene, si Dios nos da vida y salud, emviaré allá a my sobrino, para que V.M. sirva allá d'él como se sirve de otros; que yo doy a V.M. mi palabra que es muy buen moço y bien inclinado, y creo que no se quexará d'él. Y quanto que era pequennio, agora lleva a mý, toda la cabessa en estatura; y en virtuel creo que no será menor como V.M. lo verrá. Si entretanto ubiere algún mochacho, hijo de hombre de bien, qui quierra deprender la lengua castellana y el officio, V.M. me la haga de emviarle, y que sea de quien se puede fiar⁸.

Y con esto nuestro Sr. guarde a V.M. y tenga de su mano con toda la familla; y al Sr. Ch. Plantino, my Sr., mys besamanos y a my Sra. con toda la familla. De Salamanca, en 15 de octubre 1588. Juan Pulman.

Los libros y las faltas que pidý el mes passado supplico a V.M. no aya falta en emviarlos. //

A Juan Moerentorf, hierno de Christóbal Plantino, mercader de libros en Amberes. //

MPMA, 91, f. 307r-309v

7 Poelman zou geen van zijn drie zonen de naam Christoffel geven. Wat de naam Juana betreft, (naar Plantin's vrouw Jeanne, of naar Jan Moretus) de derde dochter zal zo genoemd worden.

8 Zie Brief VIII, n. 11).

XXI
J. Poelman aan Chr. Plantin of Jan Moretus
12-11-1588

Bevestiging van betaling van 100 ducados op 28-9 aan de heren C.R. en L. de la C. en van de wissel van fl. 250 op Deiman. Ook bevestigt P. betaling van 102 gouden escudos op 27-10 aan bovengenoemde heren en sluit een wissel in van 50 ducados voor de heren de Schitere, en een brief voor de heer de Hase van deze zelfde heren (n. 4). Ze

[p. 236]

zijn broers, studenten en vroegen P. geld te verschaffen om in S. te studeren: 600 ducados wat neerkomt op fl. 1.000 per jaar. Genoemde Pieter de Hase zal dat aan Plantin betalen. Ze moeten alleen nog bericht afwachten van een oudere broer in Madrid.
De 6 balen 41 t/m 46 zijn ontvangen. Wat betreft de ‘Theatros en romance’ weet P. niet hoe hij die kan verkopen, want er is een verordening dat een boek gedrukt in ‘romance’ buiten het koninkrijk niet verkocht kan worden, daarop staat zware straf. Dus heeft P. geschreven aan Zayas (n. 8) om een vergunning, liever dan ze in het geheim verkopen. Plantin zou zelf ook Zayas kunnen schrijven. Inmiddels is P.'s vrouw bevallen van een dochter op 6 dezer.
De Jezuïeten hebben alle geleverde boeken over ‘het Leven van Pater Ignatius’, samengesteld door Pater Ribadeneira, in beslag genomen; alleen de Pater had privilege en zonder diens toestemming kunnen ze niet verkocht worden.

En 15 de octobre escrebí a V.M., advisando como abía yo dado a los Sres. Cosme Ruys y Lope de la Cámera cien ducados en 28 de septiembre¹. Y más iba en la misma carta una letra de ducientos y cincquenta florines contra Deyman, los quales todos espero se abrán agora pagados².

Lo que agora se offresse es que pagué después en 27 de octobre más a los sobredichos Sres. Cosme Ruys y Comp.^a ciento y dos escudos en oro³, y más a los Sres. Schiteres cincquenta ducados, que montan ciento y veinte y cinco florines, de los quales va aquí la letra, y más una carta para el Sr. Pieter de Hase de los Sres. Schiteres. Estos Sres. Schiteres son dos hermanos estudiantes, caballeros muy principales, y me han hablado perguntando si yo les quería proveer de lo que abrían menester maintres acá estuviessen estudiando. Yo les respondí de sí, y la quantidat sería de seiscientos ducados, que vienen a montar mil florines por anno. Y el mismo Pieter de Hase se los abía de pagar allá a V.M.⁴. Y

1 Zie Brief XX, n. 2.

2 Voor de wissel op Deiman van fl. 250, zie Brief XIX, n. 10 en XX, n. 3.

3 Poelman tekent aan dat hij op genoemde datum rs. 1200, het equivalent van 102 escudos de oro, liet overmaken (MPMA, 117, f. 57r.; zie ook ibid., 20, f. 296).

4 Dit is weer een voorbeeld van Poelman's contacten met en hulp aan Nederlandse studenten (zie Brief V, n. 16). Uit Le Passetemps van Jean L'Hermite, de beschrijving van zijn reis naar Spanje in 1587 en van zijn verblijf aldaar tot 1602, blijkt dat het gaat om 2 uit Brugge afkomstige broers, Jean en Daniel de Schitere, of Schietere, die eerder in Pavia hadden gestudeerd (zie de editie van Le Passetemps door Ruelens, I., p. 41 en 48. Poelman vermeldt in zijn volgende brief dat ze familie waren van Josse Damhouder, de bekende rechtsgeleerde uit Brugge). Pieter de Hase was een koopman uit Antwerpen, die ook als assuradeur optrad (Brulez, De Firma Della Faille, p. 176-177). Poelman maakte dezelfde dag een bedrag over van rs. 550 (= 50 ducados = fl. 125), waarvoor hij even later werd gecrediteerd (MPMA, 117, f. 57r, en 19, f. 162).

[p. 237]

como tienen otro hermano major y majorasgo, qui está en Madrit⁵, no se ha resuelto nada hasta tener adviso d'él. Y esto por adviso. V.M. se informe allá si querrá pagar el Pieter de Hase por virtud de las firmas d'estos dos hermanos de la letra que va aquý.

Las seis ballas, no. 41 hasta 46, he recibido muy bien tractadas, bendicto Dios⁶. Y quanto a los Theatros en romance, no sé qué orden se abrá de tener para poderlos vender acá: porque ay una pragmática, que libro de romance, impresso fuera del reyno, se puede vender acá, so grave pena⁷. Y assý he escripto a Çayas que me hisiesse merced de impetrar licensia para poderlos vender. Y con todo ello, a los que están acá no faltará venta en secreto, pero quería licensia para evitar inconvenientes; V. Mes. de sus partes también podrán escribir acerca d'eso al mismo Çayas⁸.

Con ésta va una memoria de ciertos libros y faltas: V. Mes. me la hagan de emviármelos con la primera commodidat.

Agora quiero advisar a V. Mes. cómo Dios allumbró con bien a my muger de una ninna muy hermosa, flamenquilla, el domingo passado, que eran a // seis d'este mes a las dies horas, antes de corner. Plega a su divina magestad que yo la vea cassada, y nietos y tartaranietos, y esto en servicio de Dios y para servir a V. Mes., si no que desde agora la lleve⁹.

5 Josse de Schietere, de oudste broer (L'Hermite, o.c., I, p. 25 en 41).

6 Zie Brief XIX, n. 8.

7 Voor de Spaanse vertaling van Ortelius' Theatrum, zie Brief XIX, n. 9. De verordening slaat op de elkaar opvolgende ‘Indices prohibitorios’ en ‘expurgatorios’ van de Inquisitie vanaf 1551. De strenge regulering van de boekindustrie en -handel alsmede van de import in de door Filips II in 1558 uitgevaardigde wet zorgen ervoor dat het land bijna uitsluitend een afzetgebied wordt voor de literatuur die de geest ademt van de Contra-reformatie. In een ander verband had Plantin zelf het jaar daarvoor dit verbod ook ter sprake gebracht (brief aan Zayas van 1 juli 1587; Corr. Pl., VIII-IX, no. 1274, p. 247-248).

8 Voor Zayas, zie Brief V, n. 10.

9 Isabel, de eerste dochter. Dat haar gezondheid te wensen overliet aanvankelijk, zoals Poelman laat doorschemeren, blijkt uit een nooddoop thuis en dat ze pas enkele weken later, op 25 november, tijdens de officiële kerkelijke ceremonie, in het doopregister werd ingeschreven (ADS, ‘Libro de Bautismos de la Parroquia de San Isidro’, 2, f. 92r.).

[p. 238]

De los Sermones de Fray Luis no me emvíe más hasta pidirlos, porque tengo muchos d'ellos¹⁰. Los Theatinos me han tomado confiscados todos los libros que V.M. me abía emviado de La Vida del Padre Ignatio, compuesto por el Padre Ribadeneira, disiendo que el padre tenía sólo privilegio, y que sin su licensia no se puede vender. Y esto por adviso¹¹.

Y con esto nuestro Sr. guarde a V. Mes. y tenga de su mano y dé la salud que yo para mý deseo, besando a todos las manos más de mil veses. De Salamanca, en 12 de noviembre 1588. Juan Pulman //

A Christóbal Plantino o Juan Moerentorf, libreros en Amberes. //

MPMA, 91, f. 311r-313v

10 Zie Brief XIX, n. 15.

11 Met de ‘Theatinos’ zijn de Jezuïeten bedoeld (zie Brief XVIII, n. 20). De Vita Ignatii Loyola van Pedro Ribadeneyra (1527-1611; een van de eerste volgelingen van Loyola, die in 1555 naar de Nederlanden was gekomen om et de ‘Sociëteit’ te introduceren) werd in 1572 in Napels gepubliceerd. In 1586 volgde een herdruk in Madrid waarvan Zayas een exemplaar aan Plantin toezond met het verzoek er ook een editie van uit te brengen. Plantin voelde er aanvankelijk niet veel voor, maar na overleg met de Jezuïeten in Antwerpen, besloot hij het toch te doen. Eind oktober of begin november 1587 verscheen er een editie in 16^o ‘quo facilius itinerantibus usui esse posset’ (Voet, Pl. Pr., no. 2141). In de correspondentie wordt verder niet meer gerept over de moeilijkheden die Poelman ondervond op grond van het feit dat Ribadeneyra zelf het privilege had behouden. Poelman had in 1590 en 1592 geen exemplaren in zijn winkel.

XXII
J. Poelman aan J. Moretus en Chr. Plantin
7-1-1589

Omdat P. niets meer gehoord heeft sinds 23-8-1588, herhaalt hij alles uit brief XXI. Morgen zal P. d.m.v. zijn neef in Medina del C. rs. 1.300 overmaken aan C.R. en L. de la C.

Por no hallarme con ninguna de V.M. después la última que recebí de V.M. que fue de 23 agosto del anno passado, no se me

[p. 239]

offresse que escribir a V.M. otra cosa que tornar a replicar en ésta lo que escribí a V.M. en my última, que fue en 12 de noviembre, en la qual advisé a V.M. cómo abía dado en 28 de septiembre a los Sennores Cosme Ruys y Lope de la Cámera tien ducados¹. Y más iba en la misma carta una letra de ducientos y cincquenta florines para el Sr. Deyman de Amsterdam, que pagué aquý a su hijo². Y más cómo abía dado a los Sres. Cosme Ruys y Lope de la Cámera otros ciento y dos escudos en oro en 27 de octubre³. También iba en la misma carta otra letra contra Pieter de Hase de ciento y veinte y cinco florines, que pagué aquý a unos caballeros de Schitere, que son parientes de Damhaudero, que Dios aya⁴. De todo me holgará tener respuesta.

Lo que agora se offresse es cómo mannana con el favor de Dios emviaré a my sobrino a Medina del Campo con mil y trescientos reales para que los dé a los Sres. Cosme Ruys y Lope de la Cámera⁵. Y todo es poco para lo que yo debo a V.M., pero en realedat y verdat no puedo más, porque la venta de los libros es muy poca. Pero con todo ello no dexaré de accudir muy a menudo de lo que llegare de la venta.

Y quanto a lo que yo advisé a V.M. de que los Sres. Schiteres me abían pedido, que les proveísse de seiscientos ducados cada anno para su sustento maintres por acá estuvieren, yo digo que lo haré de muy buena gana, conque allá primero den a V.M. recaudo d'ellos. Y assý V.M. se informe de Pieter de Hase, si saldrá a pagarlos allá; ny tampoco estos Sres. no han querido nada hasta advisar al mismo de Hase, para estar seguros que no haga falta a V.M. Y por el tanto V.M. le hable y se informe de todo, y a mý mandará V.M. advisar, para que me govierne conforme su adviso de V.M.⁶.

Y por no tener que advisar más sinon supplicar a V.M. me la haga como siempre de emviar los libros que van spesificados en esta memoria, // no seré mas largo, supplicando a nuestro Sennor

1 Brief XX, n. 2.

2 Brief XIX, n. 10.

3 Brief XXI, n. 2.

4 Ibid., n. 4.

5 Deze betaling zou pas op 27 januari worden gedaan (MPMA, 117, f. 57r.).

6 Zie voor deze kwestie Brief XXI, n. 4.

[p. 240]

guarde a V.M. y tenga de su mano con my Sennor Christóbal Plantino y my Sra. y todos de la casa, a los quales Dios dé muy buenas salidas de anno y muy buenas entradas de anno nuevo y my aguinaldo. También my muger besa a todos V. Mes. las manos muchas veses, y también pide su aguinaldo, que quiere disir en flamen ‘Nieuwe Jaer’. De Salamanca, en 7 de enero 1589. Juan Pulman //

A Juan Moerentorf y Christóbal Plantino, mercaderes de libros en Amberes. //

MPMA, 91, f. 315r-317v

XXIII
J. Poelman aan Chr. Plantin en J. Moretus
4-3-1589

Nog steeds geen bericht meer sinds 23-8-1588, nogmaals een herhaling van het geschrevene. P. schrijft over de fl. 100 betaald door de broer van I. a P. en vraagt zich af of de brieven niet doorkomen ten gevolge van de onlusten in Frankrijk. Wel zijn et 3 schepen uit Frankrijk in Bilbao aangekomen waarin 2 balen boeken voor P.

Por no hallarme con ninguna de V.M. después la última que recebí de V.M., que fue de 23 de agosto del anno passado, no se me offresse que escribir a V.M. otra cosa que tornar a replicar en ésta 10 que escribí en mis passadas, en las quales advisé a V.M. cómo abía dado en 28 de septiembre a los Sres. Cosme Ruys y Lope de la Cámera tien ducados. Y más iba en my carta una letra de ducientos y cincquenta florines contra el Sr. Deyman de Amsterdam de otros tantos que pagué aquý a su hijo. Y como abía dado más a los Sres. Cosme Ruys y Lope de la Camera ciento y dos escudos en oro, y esto en 27 de octubre, también emvié en la de 12 de noviembre otra cédula de ciento y veinte y cinco florines contra Pieter de Hase, que pagué aquý a unos caballeros llamados de Schiteres, parientes de Damhaudero, que Dios aya¹. De todo me mandará V.M. advisar a la larga.

1 Zie voor al deze betalingen en wissels de verwijzingen in Brief XXII, n. 1 t/m 4.

[p. 241]

Lo que agora se offresse es que en 27 de enero 1589 pagué más a los Sres. Cosme Ruys y Lope de la Cámera mil y trescientos reales, los quales creo abrán proveído a V.M. con las demás partidas².

Mas me dixo Hierónymo Isaac a Purich que su hermano de Audenarde le abía escripto cómo a V.M. abía pagado cien florines³. Si ello es assý o no, yo no lo sé, porque no he visto ninguna carta de V.M. después su última de 23 de agosto del anno passado. Y cierto no sé en qué va, sino es que las revueltas de Francia lo causen⁴.

En 17 de enero recebí una carta de Mattheo de Chavarri de Bilbao⁵, en la qual me advisaba qua abían llegado tres navíos de Francia a Bilbao, y que en ellos venían dos ballas de libros para mý, las quales hasta agora no he recebido; y en recibiéndolas advisaré luego d'ello a V.M.⁶.

Con la primera comodidat remetteré más dinero a V.M., y pagaré los cien florines de los Audenarde⁷. Y supplico a V.M. de advisarme muy a la larga de todo, assý de las cobransas, como de lo que he pagado a unos y otros, de lo qual me remitto al primer capítulo d'ésta.

Y con esto nuestro Sr. guarde a V.M. y tenga de su mano con todos los de la familla, a los quales beso las manos muchas veses,

2 Ibid., n. 5.

3 Zie voor Purich Brief II n. 9. Op 18 januari had Poelman hem betaald; hij noteert echter twee verschillende bedragen: rs. 440 (= fl. 100 volgens de brief) en rs. 1100 (= fl. 250). Zie MPMA, 117, f. 57r. en 61r. In het ‘Grootboek’ is deze betaling niet teruggevonden.

4 Dat door de oorlogshandelingen in Frankrijk (‘La Guerre des trois Henris’) het transport en het briefverkeer tussen Antwerpen en Spanje grote vertragingen opliepen, blijkt o.a. uit een brief van Martín de Varrón, de vroegere compagnon van Poelman, van 2 november 1588 aan de firma Ruiz in Medina del Campo, waarin hij zijn grote bezorgdheid hierover uitspreekt: ‘..el tardar canto las cartas oy nos acresçienta macho cuidado’ (Vázquez de Prada, Lettres Marchandes d'Anvers, IV, p. 291-292). In de correspondentie van Plantin en Moretus uit het jaar 1589 wordt herhaaldelijk op de gevolgen van de onlusten in Frankrijk gewezen. Zie ook Brief XI, n. 2.

5 Zie Brief II, n. 6.

6 Behalve de aankondiging van deze zending in een brief van Moretus aan Arias Montano van november 1588 (Corr. Pl., VIII-IX, no. 1414, p. 449), zijn er geen nadere gegevens teruggevonden. Poelman zou de twee balen op 25 maart in ontvangst nemen en rs. 120 1/2 voor de vrachtkosten betalen (MPMA, 117, f. 67r.).

7 Zie n. 3, en Brief II, n. 9.

[p. 242]

y ny más ny menos my muger con su infanta. De Salamanca, en 4 de março 1589. Juan Pulman.

Con ésta van dos lestras de cambio, la una para el Sr. Deyman, y la otra para Pieter de Hase⁸. Y las otras cartas mandará V.M. incaminar. //

A Christóbal Plantino y Juan Moerentorf, mercaderes de libros en Amberes. //

MPMA, 91, f. 319r-321v

8 Dit moet in beide gevallen de eerste kopie zijn geweest van de originele wissels; zie Brief XIX, n. 10 en XXI, n. 4.

XXIV
J. Poelman aan J. Moretus
1-4-1589

Nog altijd geen brieven ontvangen. P. deelt mee dat hij ± 8 dezer naar Medina del C. zal gaan om de heren C.R. en L. de la C. 100 ducados = rs. 1.100 te betalen. Er wordt niets verkocht, op 25-3 ontving hij de 2 balen [zie Br. XXIII]. In één van de 2 zat een ingebonden ‘Theatrum’ voor de Spaanse kroonprins, waarvoor graag instructies. Bij de brief gaat een bestellijst ‘memoria’.

Por no hallarme con ninguna de V.M. después la última que recebí de V.M., que fue de 23 de agosto del anno passado, no se me offresse que escribir a V.M. otra cosa que tornar a replicar en esta lo que escribí a V.M. en my última de 4 de março de hoc anno, en la qual advisé a V.M. (como en otra de 12 de noviembre del anno passado) cómo abía dado a los Sennores Cosme Ruys y Lope de la Cámera cien ducados, y éstos en 28 de septiembre 1588. Y también iba en aquélla una letra para el Sr. Deyman. Y después dy más a los Sennores Cosme Ruys u Lope de la Cámera cien escudos en oro, en 27 de octubre del mismo anno 1588. Y en aquella carta iba otra letra contra el Sr. Pieter de Hase. Y más llevó my sobrino a Medina del Campo mil y trescientos reales, los quales contó a los Sennores Cosme Ruys y Lope de la Cámera en 27 de enero 1589¹.

1 Zie Brief XXII, n. 1-5.

[p. 243]

También me dixo Hierónymo Isaac a Purich como su hermano Jacques vander Vusteyne de Audenarde abía pagado a V.M. cien florines. Y yo, confiado d'esto, le pagué aquý ciento y quarenta reales, y los demás no le he querido pagar hasta ver carta de V.M.². Lo sobredicho es sommariamente la relación de tres más: la una de 12 de noviembre 1588, y la otra de 7 de enero 1589, y la última de 4 de março 1589.

Lo que agora se offresse es cómo luego en acabando las fiestas d'esta Pascua, sin falta ninguna iré a Medina del Campo, que será a lo más tardar con el favor de Dios a ocho d'este presente mes, y daré a los Sennores Cosme Ruys y Lope de la Cámera cien ducados, que son mil y cien reales; y ya les ubiera emviado, si no ubiera tenido my sobrino malo³. Y cierto que no se vende blanca⁴, y esto es la causa, porque va el dinero de tarde en tarde. Y con todo ello no abrá de perder V.M. conmigo, ya que no // va el dinero. Espero que se hallarán libros en my poder que montarán la quantía de lo que V.M. me ha hetio y hase merced de fiarme. Digo esto para que V.M. no se desconfíe de mý.

En 25 de março recebí las dos ballas de libros (y sin la memoria) que V.M. me hiso merced de emviar⁵. Y en una d'ellas vino un Theatrum inquadernado para el príncipe de Espanna; y por no tener ninguna de V.M. no sé qué orden he de tener para presentarlo⁶.

Agora supplico a V.M. me la haga como siempre de emviar con la primera comodidat los libros que van espesificados en esta memoria, con las faltas que van aquý inclusas. Y en todo me hará V.M. mucha merced como siempre.

También fueron dos cédulas en my postrera de 4 de março, la

2 Zie Brief XXIII, n. 3. Poelman vergist zich hier: het waren niet rs. 140 maar rs. 440.

3 Op 17 april zou hij hen rs. 1050 betalen (MPMA, 117, f. 57r.).

4 Blanca: de kleinste koperen munt in Kastilië, ter waarde van een halve maravedí.

5 Zie Brief XXIII, n. 6.

6 Zie Brief XIX, n. 9 en XXI, n. 7 voor Ortelius' Theatrum Orbis Terrarum en de Spaanse vertaling ervan. Dit moet een exemplaar zijn geweest van de originele editie met Latijnse tekst. Het exemplaar van de Spaanse vertaling, ‘en romance’, dat eveneens bestemd was voor de kroonprins, was via de Spaanse ambassadeur in Parijs, Bernardino de Mendoza, verzonden, aldus Moretus in de reeds genoemde brief aan Arias Montano, (Brief XXIII, n. 6). Er waren hiervan ook exemplaren naar Poelman gestuurd.

[p. 244]

una de ciento y veinte y cinco florines contra Pieter de Hase, y la otra de ducientos y cincquenta florines contra Juan Diercksen Deyman de Amsterdam de fiarle de su hijo⁷. De todo me mandará V.M. advisar, y porque la presente no servirá de otra que rogar a nuestro Sennor que dé a V.M. muchas y muy buenas Pascuas con todos de casa en vida de my Sr. Christóbal Plantino y my Sra., su compannera, a los quales beso las manos muchas veses y a special mys besamanos con los demás Sres. De Salamanca, en primera de abril 1589. Juan Pulman //

4	Medicinae Principes f^o
8	Vega de Justificatione f^o
6	Epistolae ad Atticum cum. Bossio 8^o
2	Possevini Opera f^o Colonia
4	Hieronymus Merc. de arte gimnasticae
2	Virgilius Bergesoni in 8^o
2	Institutiones Costeri 8^o
2	Eusebij Ennisseni Opera 8^o Paris
2	Castro contra hereses f^o Stelsius
6	Oleaster in Pentateuchim Stelsii
1	Jovii Historia f^o
1	Alciati Lectura cum Consiliis f^o
4	Homerus Graecolatina Argentorati f^o
1	Sabellicio f^o
1	Albohasen de Judiciis astrorum f^o
1	Lucas Gauricus Opera
1	Surii tomus 5, 6, 7 por sí f^o Colonia
3	Lexicon in Apparatus
6	Donellus in Codicem f^o
8	Lipsii Constantia 4^o
8	Idem Amphiteatrium 4^o
5	Idem Critica 4^o
2	Montani medicina f^o novi

7 Zie Brief XXIII, n. 8.

[p. 245]

6	Mercurialis de decoratione
1	Gineciorum libri 4^o
1	Euclides Comandini f^o
4	Hieronymi Opera f^o
2	Augustini Opera f^o
4	Biblia Regia f^o
1	Augustinus Eugubinus f^o Paris
6	Speculum Nauticum f^o
4	Jo. Ramus de Regulis Iuris
12	Apuleus Colni 8^o
4	Libras de hilo para cartas^8
12	Hispania de un pliego^9
6	Italia y 6 Europa
6	Orbis Tabula, 4 Gallia
12	Emblemata Alciati Minoes 8^o
2	Chrisostomi Opera Paris novi
6	Inscriptio antiquitarum f^o cum actuario Justi Lipsii
8	Methodus Vigelii f^o Colonia
2	Civitates Orbis terrarum Completus 3 vols.
1	Oeconomia Eideri f^o
1	Postilla Eysergrenii f^o
2	Schaliger de Emendatione Temporum f^o
1	Vita Christi Ludolphi f^o Paris
6	Sermones Hilareti 8^o Completus
6	Genebrardus in Psalmos f^o
2	Sanches de Eucharistia f^o
10	Cassiani Opera (Paris) 8^o
3	Monarchia Sanderi f^o
6	Opuscula Divini Thomae 8^o
12	Practica Medicinae Hurnii 4^o
8	Osorius de Gloria et nobilitate
12	Cornelius Tacitus Lipsii f^o
25	Officia Ciceronis 24^o
25	Idem 8^o
25	Virgilius 24^o

8 Voor de handel in kaarten en prenten, zie p. 159-160.

9 Voor de verkoop van papierwaren, zie p. 159.

[p. 246]

200	Biblia Latina 8^o^10
2	Strabo Graecolatine novi
3	Blosii Opera f^o
1	Volumen Sententiarum f^o
2	Lexicon Graecolatina Schapula f^o
1	Suetonius cum Commentario Beroaldi f^o
4	Basilii Opera f^o
1	Homiliae Doctorum f^o
6	Stewechius de Particulis Linguae Latinae
50	Psalterium haebraice 16^o
12	Theodoreti Opera f^o
6	Bibliotheca Sixti Senensis f^o
12	Grammatica haebraea Cleonardi 8^o
1	Basilicon Graece f^o
4	Chirurgia Arcei 8^o
6	Gemma de divinis Characterismis
1	Dionysius Carthusianus Completus
3	Isagoge Pagnini f^o
2	Regulae Benedicti f^o
3	Mizaldi Opera omnia f^o
3	Historia Persarum Bisani f^o
1	Goltzii fasti Julius Caesar Augustus Caesar Graecia f^o
3	Piso de Cognoscendis morbis 8^o et f^o
2	Fallopii Opera f^o
4	Euclides de Clavio f^o
12	de Concepti et generatione hominis //
2	Alexander ab Alexandro 8^o Paris
4	Breviarium Cisterciensis 8^o
3	Chronologia Genebrardi f^o
4	de sielo et Talento
25	Herodianus 16^o
2	Luciani Dialogi Graecolatini 8^o
1	Plato Graecolatinae Serrani f^o
2	Sententiae et Exempla Eborensis 8^o
3	Cirilli Opera f^o

10 Zie Brief VIII, n. 3

[p. 247]

4	Cypriani opera Pamelii f^o
2	Concordia de Beauxamis f^o
25	Confessio Augustini 16^o
25	Virgilius 8^o
1	Pandectae Triumphales f^o //

[Lijst met errata in edities van Plantin en anderen, in het handschrift van Cooman] //

A Juan Moerentorff, hierno de Christóbal Plantino, mercader de libros en Amberes. //

MPMA, 91, f. 323r-331v.

XXV
J. Poelman aan J. Moretus
29-4-1589

Op 17-4 ontving P. een brief van 21-2, de eerste sinds 23-8-1588 met factuur voor 6 balen. Van de zending van 2 balen (zie Br. XXIII) ontving P. geen factuur. P. raadt aan brieven voor hem voortaan te sturen naar Medina del C. naar Juan Boyer of onder couvert naar de heren C.R. en L. de la C.. P.'s neef leert nu het boekbindersvak. P. vraagt aanvulling van de incomplete boeken.

En 17 de abril recebí una de V.M. de 21 de febrero, la qual fue la postrera que he visto de V.M. desde otra que recebí, que fue de 23 de agosto del anno passado. Y desde entonces no he recibido ninguna sino es ésta, y junctamente con ella la factura de seis ballas de libros que V.M. escribe de aber emviado¹. Y me holgué mucho de entender de la salud de V.M. y de los de la familla. Y plega a Dios de conservar en ella por muchos annos.

Las dos ballas que V.M. me emvió antes, yo las recebí, pero no he recebido factura d'ellas². Y quanto a lo que V.M. escribe de aber emviado my memoria a Francfort y a París me huelgo

1 Ook over deze zending zijn geen gegevens in het ‘Journaal’. of het ‘Grootboek’ teruggevonden.

2 Zie Brief XXIII, n. 6.

[p. 248]

mucho³, y ya intiendo la merced que me hase siempre.

Y quanto a lo que toca de emviar las ballas V.M. allá, mejor hallarán la comodidat de lo que yo lo podré trassar; y assý lo dexo encomendado a V.M., y soy cierto que V.M. terná el cuidado⁴.

Y pésame de lo que V.M. no aya recebido el dinero del Sr. Deyman, y assý V.M. me mande advisar en qué término está, y si allana a pagarlo, y si no, yo procurará de cobrar por acá de su hijo y le hetiaré en la cárcel hasta que dé orden por donde yo sea pagado. Y assý lo mandará V.M. advisar a su padre⁵.

Los Schiteres me han dicho que abrán necessidat de trescientos ducados cada anno, los quales yo digo que los proveré acá, y advisaré de todo a V.M. para que se cobren alla del Sr. Pieter de Hase⁶.

De la poca venta que ay por allá me pesa, y cierto ella está por acá también muy muerta⁷. Y assý no ay sinon encomendarnos a Dios.

En 26 d'este mes saqué // a los Sres. Cosme Ruys y Lope de la Cámera mil y cincquenta reales, para que d'ellos hisiessen la voluntad de Martín Péres de Varrón. V.M. los mandará assentar a my quenta, y siempre iré provendo lo mejor que pudiere⁸.

Las cartas que V.M. desde agora adelante me ha de emviar, podrá V.M. encaminar a Medina del Campo, a Juan Boyer, mercader de libros⁹, o emviarlas debaxo la coubierta de los Sres. Cosme Ruys y Lope de la Cámera.

Quanto a lo de my sobrino, yo le tengo concertado para que deprenda a inquadernar, y desque lo sepa no le faltará para que busque su remedio. Y yo en todo quanto pudiere, estoy obligado

3 De bestellijst zal doorgezonden zijn naar Jan Dresseler, de agent van de firma in Frankfurt (Brief I, n. 10) en naar Michel Sonnius in Parijs, de belangrijkste relatie in Frankrijk op dat moment (Brief I, n. 8).

4 Deze opmerking kan betrekking hebben op eventuele zendingen vanuit de in de vorige noot genoemde steden.

5 Zie Brief V, n. 16; voor de kwestie van de betaling, zie de vorige brieven.

6 Zie Brief XXI, n. 4.

7 Ook Plantin en Moretus beklagen zich in deze periode herhaaldelijk over de geringe omzet.

8 Voor deze betaling, in Poelman's boekhouding genoteerd op 17 april, zie Brief XXIV, n. 3. Voor de relatie tussen Ruiz, de la Cámara en Varrón, zie Brief XII, n. 6.

9 Voor Jean Boyer en de relaties met de firma, zie p. 89; zie ook Brief XIX, n. 13.

[p. 249]

de favorescerle, porque cierto él meresce qualquier cosa¹⁰.

Supplico a V.M. me la haga de emviar con las primeras ballas las faltas que he pedido en otras mis memorias, porque los libros faltos no me sirven de nada¹¹. Y más me hará V.M. merced de emviar las que van con ésta, con los libros de la misma memoria.

Y con esto nuestro Sr. guarde a V.M. con todos de la familla por muchos y muy largos annos, y al Sr. Ch. Plantino my besamanos y a las de my Sra. Y my mujer besa a V.M. las manos muchas veses. De Salamanca, en 29 de abril del anno 1589. Juan Pulman. //

A Juan Moerentorf, hierno de Christóbal Plantino, mercader de libros en Amberes. //

MPMA, 91, f. 333r-335v

10 Zie p. 97 voor gegevens over de loopbaan van Jan Coman; zie ook Brief VIII, n. 12.

11 In 1590 had Poelman voor een bedrag van fl. 212 sr. 16 boeken met ‘faltas’ (errata) in voorraad (zie Brief II, n. 19) in voorraad, in 1592 voor een bedrag van fl. 292 st. 10.

XXVI
J. Poelman aan J. Moretus
18-7-1589

Omtrent het voorschot van de gebroeders de Schitere en de rs. 1.000 aan de heren C.R. en Cie. op 16-6. P. vraagt weer om de bestelde losse vellen, schrijft over de 2 balen die ontbreken aan de zending van 12-6. Hij hoopt op antwoord op zijn vorige brieven en op toezending van de bestellingen. Verder heeft hij de mooiste dochter van het hele dorp en de moeder is weer zwanger. Bij de brief een bestelling voor de eerstvolgende gelegenheid.

Después de la de V.M. de 29 abril no recebí ninguna, y assý me servirá la presente solamente de coubierta de la inclusa, la qual me dieron los Sennores Schiteres. Y junctamente con ella va una letra para Pedro de Hase de ducientos y cincquenta florines para pagar a V.M. a quinse dies vista por otros tantos que pagué

[p. 250]

aquí a los dichos Sennores¹: Quanto a los demás me remitto a la postrera que emvié a V.M. en 24 de junio, en la qual advisé cómo abía dado a los Sennores Cosme Ruys y Compannía mil reales en 16 de junio d'este anno².

Quanto a la memoria de libros y faltas que fue en ella, creo que no abrá disquido, sinon que en todo me harán mucha merced como siempre. Ya ve V.M. que las faltas son mucho menester, porque tener el libro falto no es tener nada³.

En 3 d'este mes recebí una de Juan de Bayona, de Laredo⁴, en la qual me advisa cómo hasta agora no abían llegado las dos ballas que faltaban a las quatro que Ilegaron en 12 de junio passado; y en llegando luego advisaré a V.M. de todo. Las otras quatro ballas estoy aguardando con desseo⁵.

Supplico a V.M. me mande responder a todas mis passadas y de fornir las memorias que emvié a V.M. Y con esto nuestro Sennor guarde a V.M. y tenga de su mano con todos de casa y dé la salud que para mý y los míos deseo. Acá, gracias a Dios, todos tenemos salud, y my muger besa a V.M. // con todos de casa las manos más de mil veses. Yo tengo una mojacha, la más linda y hermosa que ay en todo el pueblo⁶. Dios la tenga de su mano, y a la madre prennada Dios la allombre con bien. Y con esto Christo con todos. De Salamanca, en 18 de julio 1589 annos. Juan Putman.

V.M. me la haga de emviar con la primera comodidat:

12	Sententiae Veterum poetarum 16^o
6	Mappa Mercatoris pintadas^7

1 Dit is het tweede voorschot aan de gebroeders de Schietere (Brief XXI, twee studenten in Salamanca en een oudere broer in Madrid, n. 5). De wissel op de Hase (Ibid.), ‘met 14 dagen zicht’, is een voorbeeld van een wissel met een vastgestelde korte termijn van betaling (de Roover, ‘Anvers comme marché monétaire’, p. 1021).

2 MPMA, 117, f. 57r.

3 Zie Brief XXV, n. 11.

4 Een Juan de Bayona Marañón uit deze havenplaats is gedocumenteerd als koopman die zaken deed met de firma Ruiz in Medina del Campo en Nantes (Vázquez de Prada, Lettres marchandes d'Anvers, I, p. 220).

5 Poelman zou kort hierna, op 21 juli, de balen in huis hebben (Brief XXVII, n. 1). Op 7 augustus betaalt hij de transportkosten à rs. 262 (MPMA, 117, f. 67r).

6 Zie Brief XXI, n. 9.

7 Voor de handel in landkaarten, zie p. 159; zie ook de bestelling van 1 april (Brief XXIV, n. 10).

[p. 251]

3	Europa Eiusdem
3	Asia Grande
3	America Grande
3	Africa Grande
2	Hispania Grande //

A Juan Moerentorf, hierno de Christóbal Plantino, librero en Amberes. //

MPMA, 91, f. 337r-339v

XXVII
J. Poelman aan J. Moretus en Chr. Plantin
22-7-1589

Aangezien P. op 18 dezer uitgebreid schreef, nu alleen over de 4 ontvangen balen en de 2 (nrs. 49 + 50) die ontbreken. Bij de 4 balen zaten enkele ontbrekende vellen die hij in de ‘memoria’ in de maand juni bestelde; nu de rest nog.
Over de dood van Guillaume Rouillé.

El martes passado escribí a V.M. muy a la larga, y assý no servirá la presente para otra cómo después, que fue ahier, recebí las quatro ballas que abían llegado a Laredo¹, y de las otras dos, no. 49 y 50, no tengo nuevas que ayan llegado en algún puerto de Espagna². De lo que ubiere advisaré a V.M.

En la que escribí el martes passado iba una letra de ducientos y cincquenta florines contra Pieter de Hase por otros tantos que pagué aquý a los Sennores Schiteres³, y más iba una carta para el mismo de Hase de los mismos Sennores.

En las quatro ballas vinon ciertas faltas de la memoria que emvié en el mes de junii; los restantes supplico a V.M. se emvíen con la primera comodidat, y junctamente con ellas las que van

1 Brief XXVI, n. 5.

2 Deze twee balen kwamen begin oktober in zijn bezit. Hij betaalde rs. 295 mrs. 9^½ aan transportkosten (MPMA, 117, f. 67r).

3 Zie Brief XXVI, n. 1.

[p. 252]

aquý spesificados, que son los que hasta agora he hallado de los libros que vinon en estas ballas⁴.

Y por no offresserse agora otra cosa no me alargo más, sinon que Dios guarde a V. Mes. y tenga de su mano, besando a todos los de la casa las manos, y my muger ny más ny menos. De Salamanca, en 22 de julio 1589. Juan Pulman.

Agora en este puncto me dixon aquý unos Sres. de Medina del Campo cómo tenían nuevas de León de Francia, cómo se abía muerto Guillielmo Rouillio⁵. Dios le tenga en su gloria, y a nosotros tenga de su mano. Amén⁶.

MPMA, 91, f. 341r

4 Dit is de enige bevestiging van een vervanging van Poelman's boeken met errata.

5 Guillaume Rouillé, de vooraanstaande uitgever-boekhandelaar uit Lyon met veel connecties in geheel Spanje, was rond 20 juni gestorven (Baudrier, IX, p. 13 en 124; zie verder Brief VIII, n. 3.

6 De gebruikelijke adressering ontbreekt.

XXVIII
J. Poelman aan J. Moretus
19-8-1589

P. bevestigt ontvangst van brief d.d. 12-7 en schrijft over de betalingen aan C.R. en L. de la C., I. a P., de heren de Schitere en over Abraham Ortelius. P. reageert op het overlijden van Chr. Plantin.
Omdat deze brief met particuliere post gaat (n. 11) heeft P. geen geld kunnen sturen; hij vraagt om vertrouwen, maar zal minder kunnen verkopen: 2 boekhandelaren uit Medina del. C. hebben zich in S. gevestigd. P. stuurt de 2e wissel op Pieter de Hase van de Schitere. Hij vraagt om bericht als het geld van Deiman is ontvangen en wacht nog steeds op de 2 ontbrekende balen.

Agora en este puncto recebí la de V.M. de 12 del mes passado, y ésta servirá de respuesta a ella; y después la de V.M. de 29 de abril no he recibido ninguna.

Primeramente veo cómo V.M. está quexoso de mý de no aberrecebido ninguna mía.

En 29 de abril escribí a V.M., advisando cómo abía recebido las dos ballas de libros, y que en 26 de abril abía dado mil y

[p. 253]

cincquenta reales a los Sr. (sic) Cosme Ruys y Compannía, y que encaminasse mis cartas a Medina del Campo a Juan Boyer, mercader de libros, o a Cosme Ruys y Comp.¹

En 17 junii² advisé a V.M. como dy más a los Sres. Cosme Ruys y Lope de la Cámera mil reales³, y más advisé de lo de Abrahamo Ortelio⁴, y más iba en ella una memoria de ciertos libros y faltas, y también iban en ella otras cartas para Hollanda⁵. Y supplicaba a V.M. me la hisiesse de advisar si abía recebido cien florines de uno de Audenarde para pagar aquý a Isaac a Purich, al qual he dado ciertos reales a buena quenta⁶.

En 18 julii⁷ escribí a V.M. otra, advisando cómo abía recebido las quatro ballas de libros; y en ella iba una letra de cambio contra Pieter de Hase de ducientos y cincquenta florines, pagados aquý a los Sres. Schiteres⁸, y más una memoria de ciertas faltas y libros.

Las tristes nuevas que V.M. me escribe de la muerto [sic]⁹ de my Sr. Christóbal Plantino me han pesado mucho, y hago mi quenta de aber perdido más que padre¹⁰. Dios le perdonne y tenga en su gloria y guarde a my Sra. y a todos de casa.

Y por estar el ordinario¹¹ de partida, no he podido saccar la quenta de lo que he remettido y pagado; y por l'amor de Dios V.M. me perdonne que no emvío agora dineros. Y cierto no puedo más, de lo que me pesa, pero yo doy a V.M. mi palabra que no ha de perler nada // conmigo. Y más que temo ha de aber menos venta porque dos libreros de Medina del Campo vienen poner

1 Brief XXV, n. 2 en 3.

2 Deze brief is niet bewaard gebleven.

3 Zie Brief XXVI, n. 2.

4 Brief XXIV, n. 6.

5 Wellicht waren ze bestemd voor Deiman in Amsterdam; zie Brief V, n. 16 en vele hieropvolgende brieven.

6 Zie Brief XXIII, n. 3.

7 In de transcriptie in Corr. Pl., VIII-IX, p. 574, wordt abusievelijk de datum 28 juli vermeld.

8 Brief XXVI, n. 1.

9 Abusievelijke transcriptie ‘muerta’ in Corr. Pl., ibid.

10 Plantin was op 1 juli gestorven (Voet, GC, I, p. 121).

11 Zie Brief III, n. 4.

[p. 254]

tienda acá, que me harán harto danno en la venta, pero no ay sinon encomendarlo a Dios¹².

Con ésta va la segunda letra de cambio contra Pieter de Hase de parte de los Schiteres¹³. Y las demás cartas mandará V.M. encaminar, y advisarme si recibió el dinero de los Deymans¹⁴. Las dos ballas restantes estoy esperando. Y con esto, Christo con todos, y tenga a V.M. con toda la familla de su mano. De Salamanca, en 19 de agosto 1589. Juan Pulman //

A Juan Moerentorff, mercader de libros en Amberes. //

MPMA, 91, f. 343r-345v

(Publ.: Corr. Pl., VIII-IX, no. 1493, p. 573-575)

12 Er kan niet met zekerheid worden vastgesteld wie dat waren. Een ervan moet Jean Boyer zijn geweest (zie Brief XXV, n. 9). Deze verhuisde weliswaar niet zelf naar Salamanca, maar sloot op 23 augustus een contract met Claudio Curlet aldaar, waarbij de laatste zich verplichtte een bediende in huis op te nemen die Boyer's boeken zou verkopen (Pérez Pastor, Medina, p. 176, en Cuesta Gutiérrez, La imprenta en Salamanca, p. 50). De andere kan Octavio Parente zijn geweest (Cuesta Gutiérrez, ibid.). Met name van Boyer kon Poelman concurrentie duchten.

13 Dit moet de eerste kopie zijn van Poelman's tweede wissel op de Hase; zie n. 8 en Brief XXVI, n. 1.

14 Zie n. 5.

XXIX
J. Poelman aan J. Moretus
14-10-1589

P. bevestigt ontvangst brief d.d. 6-9. De 2 ontbrekende balen ontvangen; één ervan in zéér slechte staat. De afgelopen 3 vakantie-maanden slecht verkocht, maar nu hij weer wat geld heeft wilde hij 100 ducados aan de heren de Schitere betalen en aangezien deze dit bedrag niet vóór half november wilden hebben, kan P. ze nog gebruiken. Ook Gilles Beys is dood.
P. wacht nog steeds op instructies voor de overhandiging van het speciale exemplaar van ‘Theatrum’ (zie Br. XXIV). Wat de ‘Theatros en romance’ betreft (zie Br. XXI), die kan P. wel onder vrienden verkopen of ruilen tegen goede boeken dus kan M. nog wel 20 stuks sturen en als er geïllustreerde bij zijn dan graag.
Het verbaast P. dat de heer Deiman nog niet betaald heeft en voegt bij de brief een bestellijst (‘memoria’).

[p. 255]

Agora en este puncto recebí la de V.M. de 6 de septiembre, y me holgué mucho de entender de la salud de V.M. y de entender que ubiesse recebido las mis cartas passadas.

Quanto a las dos ballas que faltaban de las seis, las recebí abrá como ocho díes, bendicto Dios, y la una d'ellas vino maltractada¹. La factura de las dos ballas que V.M. me escribe aber emviado en ésta, recebí con ella, y veo la merced que me hase siempre y me obliga que accude muy a menudo con dineros². Y V.M. me crea como christiano que estos tres meses de vacantia no se ha vendido lo que se ha gastado en casa. Pero agora, bendicto Dios, parece que la venta se va mejorando³, y tengo llegado ciertos reales para V.M., y quise darlos, hasta cien ducados, a los Sres. Schiteres, y no los quison recebir hasta mediado de noviembre. Y entretanto proveré d'ellos a V.M., y para los Schiteres no faltarán otros dineros que entretanto iré llegando⁴.

Quanto a los peligros de camino para emviar las mercadurías, cierto creo que deben de ser grandíssimos y el coste grande; y llegados los libros acá, los quieren de balde todo el trabajo⁵.

De lo del Sr. Gilles Beys me pesa en extremo. Dios lo remedie y plega a su divina Magestad de darnos una ves pas, después de tantos annos de guerra; y Dios dé pacientia a la Sra. Catharina, muger de Gilles Beys, con sus hijos y les tenga de su mano⁶.

Quanto al Theatro no he hetio nada, porque V.M. nunca me ha emviado a disir la orden que he de tener en ello, y assý le tengo aquý guardando // hasta tener su adviso de V.M.⁷. Y quanto a los Theatros en Romance no se le dé nada a V.M. por emviarlos, porque yo entre amigos los venderé y los truecaré a otros libros buenos; y

1 Zie Brief XXV, n. 1.

2 ‘Facture de deux balles no. 55 et 56’, à fl. 357 st. 16^½ (MPMA, 117, f. 75r-v).

3 Enkele dagen hierna, op 18 oktober, zou het nieuwe academische jaar weer beginnen, met de daarmee gepaard gaande venta de San Lucas (zie Brief XX, n. 5).

4 Zie Brief XXI, n. 4.

5 Zie Brief XXIII, n. 4.

6 Beys, Moretus' zwager en agent van Plantin in Parijs was in grote financiële problemen geraakt (zie Brief I, n. 4). Na Plantin's dood was hij als een berooid man naar Antwerpen gegaan om aanwezig te zijn bij de regeling van de erfenis. Moretus had hem voorlopig geholpen (Stein, ‘La succursale plantinienne de Paris’, p. 42-44; Voet, GC, I, p. 161 en 178).

7 Zie Brief XXIV, n. 6.

[p. 256]

assý me hará V.M. merced de emviar veinte d'ellos, aunque tengo todavía de los passados, y si ubiesse algún pintado me haría merced en emviarle⁸. También reciberé merced de que V.M. me emvíe tres Civitates orbis terrarum, complidos en 3 volúmenes⁹, y cien Biblias de Plantino, 8^o10, y dos Lexicon Apparatus Bibliorum f^o11.

Espántome cómo los Deymans hasta agora no han complido; V.M. me advise si quiere que cobre aquý d'él. La inclusa mandará V.M. encaminar, y si quisieren dar algunos dineros, yo saldré aquý a pagarlos¹².

Y con esto nuestro Sennor guarde a V.M. y tenga de su mano con toda la familla. De Salamanca, a 14 de octubre 1589. Juan Pulman.

Memoria de los libros que Juan Pulman desea le sean emviados

20	Theatros en Romance
	alguno d'ellos pintado
3	Civitates orbis Terrarum complidos
100	Biblias de Plantino 8^o
2	Lexicon Apparatus f^o
6	Biblia haebraea sine punctis 8^o cum utroque Testamento
2	Ruperti Opera f^o
24	Sermones de Fray Luis complidos
25	Concordantias 4^o
2	Hieronymi Opera f^o
	Montani Poematum numerus //

8 Zie Brief XIX, n. 9 en XXI, n. 7 en 8. Het ruilen van boeken, bij voorkeur op basis van het aantal vellen papier, was nier ongebruikelijk (Voet, GC, II, p. 419).

9 Het derde deel van dit ‘Stedenboek’, een co-editie van Frans Hogenberg in Keulen en Filip Galle in Antwerpen, was in 1581 verschenen (Denucé, Oud-Nederlandsche Kaartmakers in betrekking met Plantijn, I, p. 266-281).

10 Zie Brief VIII, n. 3.

11 Van de acht delen van de Biblia Polyglotta vormden de laatste drie het zogenaamde Apparatus Sacer, een serie van onder andere lexica, dictionnaires en grammatica's, die door Plantin afzonderlijk werden geleverd; hier moet bedoeld zijn het Lexicon Graecum, et Institutiones linguae graecae, ad sacri Apparatus instructionem (Voet, Pl. Pr., no. 644; VI, I A-B).

12 Over Deyman, zie Brief V, n. 16 en vele daaropvolgende.

[p. 257]

A Juan Moerentorff, hierno de Christóbal Plantino, mercader de libros en Amberes. //

MPMA, 91, f. 347r-349v

XXX
J. Poelman aan J. Moretus
11-11-1589

P. bevestigt ontvangst factuur voor de balen 55 + 56.

Por agora no se offresse cosa que escribir a V.M. sinon que creo abrá V.M. recebido my postrera de 12 del mes passado, en la qual advisé a V.M. cómo recebí la de V.M. de 6 de septiembre y junctamente con ella la factura de dos ballas de libros, no. 55. 56¹.

Lo que agora se offresse es que va con ésta una letra contra Pedro de Hase de quinientos florines por otros tantos que pagué aquý a los Sennores de Schiteres; V.M. los mandará assentar en my quenta², y en breve emviaré más dinero. V.M. pierda cuidado, que yo me lo tengo de emviar, porque es muy justo.

Agora supplico a V.M. me la haga de emviar las faltas de la memoria que va con ésta, y más los libros que van en la misma memoria. Y en ello me hará V.M. muy sennallada merced como siempre. Y con esto nuestro Sr. guarde a V.M. con toda la familla, besando a todos las manos. Y my muger se encomienda a todos mucho y les besa las manos muchas veses, y está para parir un día d'éstos. Dios la allombre con bien.

Ende ist saecke datse soe voert gaet ghelijc sij beghost heeft, alle jaer een, en den nest sal ons te cleyn worden, maer onser Godt en schiep noet mont, hij schip'er oock broet voer³. Iterum

1 Zie Brief XXIX, n. 2.

2 Poelman had twee wissels van fl. 250 op de Hase getrokken (Brief XXIII, n. 3 en XXVI, n. 1). Het is niet duidelijk of deze wissel betrekking heeft op een nieuw voorschot aan de gebroeders de Schitere.

3 ‘God schept geen mond, of Hij schept er ook brood voor’, als uitdrukking gedocumenteerd in Harrebomée, Spreekwoordenboek der Nederlandsche Taal, I, p. 95b.

[p. 258]

vale. De Salamanca, a 11 de noviembre 1589. Juan Pulman.

[In de marge] La letra de cambio dise al uso, que es dos meses después la fecha⁴. //

MPMA, 91, f. 351r-v

4 In het wisselverkeer was een betalingstermijn van twee maanden, een ‘usance van twee maanden’, vrij gebruikelijk (zie ook Brief XXVI, n. 1).

XXXI
J. Poelman aan J. Moretus
9-12-1589

Over de bestellijst voor boeken, de ontbrekende losse vellen en een wissel voor Pieter de Hase voor fl. 500, de eerste, de tweede gaat hierbij.

La presente servirá solamente de adviso cómo escribí a V.M. a 11 del mes passado largamente, y emvié en la dicha carta una memoria de libros y faltas, para que V.M. me hisiesse merced de emviarlos. Más iba en la misma carta una letra de cambio de quinientos florines sobre Pedro de Hase; y era la primera, y con ésta va agora la segunda letra quantimás que quando ésta llegue, abrá llegado el plaço d'ellas, porque dise al uso que es a dos meses después de la fecha¹.

Y porque por agora no se offresse otra cosa que escribir, no me alargo más, y con esto nuestro Sennor guarde a V.M. con toda la familla, y mis besamanos a todos. De Salamanca, en 9 de deciembre 1589. Juan Pulman.

Las inclusas encomiendo a V.M. //

A Juan Moerentorff, librero en casa de Christóbal Plantino en Amberes. //

MPMA, 91, f. 353r en 355v

1 Zie Brief XXX, n. 2 en 4.

[p. 259]

XXXII
J. Poelman aan J. Moretus
6-1-1590

P. Heeft al sinds 6-9-1589 geen brief meer ontvangen en herhaalt dus alles weer. De 3e wissel op Pieter de Hase zal hij pas sturen als P. bericht heeft dat de andere ontvangen zijn. De 2 balen nrs. 55 + 56 zijn er nog steeds niet.

No servirá la presente de otra que de besar a V.M. las manos muchas veses. Y por no hallarme con ninguna de V.M. después la de 6 de septiembre, que tue la postrera que recebí de V.M., a la qual respondí en 11 de noviembre, y iba en la dicha carta la primera letra de cambio de quinientos florines, pagados aquý a los Sennores Schiteres. Y después en otra carta mía de 7 de deciembre emvié la segunda.¹

En ésta emvío otra letra de cien florines que pagué a los mismos Schiteres contra Pieter de Hase,² el qual abía de pagar también los quinientos florines de las dos letras que emvié a V.M.; y creo ya les abrá pagado. La tercera no emvío agora hasta tener adviso de V.M. si ha resebido alguna de las presedentes.

Las dos balas de libros, no. 55. 56., de las quales recebí la factura en la de V.M. de 6 de septiembre, no tengo nuevas ny memoria adónde están; y en llegando o teniendo adviso d'ellas advisaré a V.M. de lo que ubiere.³ Y por el mes que viene espero con el favor de Dios emviar otra metra de cien ducados, y assý iré siempre continuando, y V.M. perdonne.

Y con esto nuestro Sennor dé a V.M. muy buenas salidas de anno y entrada de anno nuevo, y con salud con todos de casa; y no se le olvide a V.M. my aguinaldo. De Salamanca, en 6 de enero 1590. Juan Pulman.

1 Zie Brief XXX, n. 2 en XXXI, n. 1. De laatste brief was door Poelman gedateerd op 9 december.

2 Op 24 december had hij rs. 440 (= fl. 100) aan de broers betaald (MPMA, 117, f. 57r).

3 Zie Brief XXIX, n. 2.

[p. 260]

Las inclusas mandará V.M. incaminar. Más encomiendo a V.M. las faltas que emvié a V.M. a pidir y también los libros.

A Juan Moerentorf, mercader de libros en Amberes.

MPMA, 91, f. 357 r-v

XXXIII
J. Poelman aan J. Moretus
27-2-1590

Weer hetzelfde, over de 2 wissels en de 3e van fl. 250 en het uitblijven van brieven. Weer een bestellijst, weer over de 2 balen 55 + 56. Binnenkort zal P. een opgave doen van alles wat hij aan geld gestuurd heeft en wat hij hier in S. betaald heeft opdat ze het eens worden. P. heeft weer een dochter gekregen en binnen het jaar verwachten ze er weer een, zolang het God behaagt.

Por no hallarme con ninguna de V.M. después de la V.M. de 6 de septiembre del anno passado seré breve en ésta por aber respondido a ella en 11 de noviembre; y emvié en ella una letra de cambio de quinientos florines, que era la primera, y la segunda emvié en 7 decembre.¹ Creo V.M. los abrá recebido d'ambas y también el dinero. Después emvié otra en 6 januario 1590, de cien florines, y agora emvío la segunda de los mismos cien florines.² Y demás d'ésta emvío otra de ducientos y cincquenta florines, que es nueva agora.³ V.M. me mandará advisar del recibo de todo y assentar todo por memoria. Yo iré pagando honradamente a V.M.

Lo que agora se offresse es que va aquý una memoria de ciertos libros que he pedido otra ves, y con ella pidý ciertas faltas. Supplico a V.M. me la haga de emviarlos con el primero.

Cierto que estoy espantado de no recebir ningunas de V.M.; o

1 Zie Brief XXX, n. 2 en XXXI, n. 1.

2 Zie Brief XXXII, n. 2.

3 Op die dag werden rs. 1100 overgemaakt, tegen de koers van rs. 4,40 per gulden (MPMA, 117, f. 57 r).

[p. 261]

es que se pierden en el camino, o V.M. no hase caso de sus pobres criados y servidores, que de tan buena gana deseo de servir a V.M. Y assý V.M. me mande de las dos ballas no. 55. 56: hasta agora no he tenido nuevas d'ellas. Plega a Dios los dexe llegar a bon [sic] puerto.⁴

Las inclusas supplico a V.M. sea servido de darlos a bon [sic] recaudo. Más supplico a V.M. me la haga de advisar si ha cobrado cien florines de los de Audenarde, porque Isaac a Purich me matta aquý por ellos, y le he dado a buena quenta ducientos reales. Y también va aquý una carta suya para su hermano.⁵

El camino próximo, plasiendo a Dios, emviaré a V.M. la quenta de todo lo que // he remettido allá y pagado aquý, para que estemos una ves de acuerdo. Y con esto no me alargo más, sinon que Dios guarde a V.M. con toda la familla y les tenga de su mano. Y a my Sra. mis besamanos y disirla como Dios me ha dado otra hija⁶, y de aquý un anno, plasiendo a Dios, espero otra. Y assý iremos continuando hasta que Dios fuere servido. Iterum vale. De Salamanca, en 27 de febrero 1590. Juan Pulman.

A Juan Moerentorff, mercader de libros en Amberes.

MPMA, 91, f. 359 r-v

4 Zie Brief XXIX, n. 2.

5 Voor deze broers, zie Brief II, n. 9 en XXIII, n. 3.

6 Ana, gedoopt op 21 januari (ADS, ‘Libro de Bautismos de la Parroquia de San Isidro’, 2, f. 96v).

XXXIV
J. Poelman aan J. Moretus
28-4-1590¹

P. bevestigt ontvangst van brief dd. 28-12-1589 op 3-4 en op 12 dezer een van 6-2, waarin geschreven wordt over brieven die P. niet ontving. Verder weer over alle wissels (zie n. 3 + 4). P. stuurt de afrekening zoals beloofd in Br. XXXIII; de inventarislijst stuurt hij niet, alleen als dat nodig is. De heren in A. moeten niet schrikken van de hoeveelheid die ze gestuurd hebben, ze kennen hem immers en weten hoe bescheiden hij geleefd heeft. Tot nu toe heeft hij niets voor zichzelf verdiend als alleen de kost en de bruidsschat voor z'n vrouw. Hij voelt nog steeds de terugslag van de 26 balen boeken die in Laredo verbrandden en die hij helemaal heeft moeten betalen i.p.v. een 1/4 gedeelte.

1 Poelman dateert de brief niet, maar het ‘ut supra’ waarmee hij eindigt moet betrekking hebben op de datum van het meegezonden rekening-overzicht, 28 april; deze datum wordt overigens bevestigd in zijn volgende brief van 26 mei (XXXV).

[p. 262]

P. zal fl. 100 betalen aan Pieter Scherlacken. Zijn dochter Ana is op 28-2 in bed gestikt.

Con todos los ordinarios² he escripto a V.M., y de ninguna de tenido respuesta, sinon que en 3 d'éste recebí la de V.M. de 28 de deciembre y otra de V.M. de 6 febrero en 12 del mismo mes, a las quales debo respuesta. Y en la de 6 de febrero me remette V.M. a otras que no he visto ny han llegado a mys manos.

Y quanto a los quinientos florines de los Schiteres creo abrá los ya recebido, y más otros cien ducados que les pagué despues en 27 febrero de los quales va aquý la segunda letra.³ También creo abrá V.M. recebido otros cien florines, de los quales fue la segunda en 27 febrero con la primera de los cien ducados.⁴

Con ésta va la quenta general de todo; V.M. la vea y la insenne a los herederos.⁵ Pero el inventario no le emvío porque no he tenido lugar de saccarle; pero si fuere menester, yo le emviaré con el primero,⁶ y cierto que estos sennores no tienen raysón de espantarse de la intrega que se me ha hetjo, disiendo o paresciéndoles que ella es

2 Voor de correo ordinario zie Brief III, n. 4.

3 Zie Brief XXX, n. 2 voor het bedrag van fl. 500, en Brief XXXIII, n. 3 voor de betaling van rs. 1100 (= 100 ducados).

4 Zie Brief XXXII, n. 2 voor de betaling van fl. 100.

5 Na de dood van Plantin op 1 juli 1589 had Moretus de leiding over het bedrijf gekregen. Hiervoor moest hij natuurlijk kunnen beschikken over genoeg kapitaal, over de inventaris van het bedrijf en het bedrijfspand zelf. Om dit te regelen moest de bevoorrechte Moretus een langdurige juridische strijd voeren met zijn mede-erfgenamen (zie voor de details Voet, GC, I, p. 162-168 en 191-192). In het geding was uiteraard ook het bedrag van fl. 4313 st. 2, waarmee Moretus participeerde in de associatie met Poelman (zie Bijlage IV). Moretus moet hem verzocht hebben een tussentijdse balans op te maken (het contract tussen de twee zou in 1591 aflopen). Deze afrekening, over de periode augustus 1586 - april 1590, is gedateerd op 28 april (zie n. 1) en deels door Poelman zelf, deels door zijn bediende Jan Cooman opgesteld: ‘Quenta entre Juan Pulman y Juan Moerentorf de Amberes, emviada en 28 de abril 1590’, in Antwerpen voorzien van de aantekening ‘Compte de ce qu'il doibt en 14e de may 1590’ (MPMA, 117, f. 57r-59v).

6 De inventaris, ook gedateerd 28 april 1590, zou samen met een resumé van de bovengenoemde afrekening, in juli 1591 in het bezit van Moretus zijn: ‘Relatión de la quenta que ay entre los herederos de Plantino y Juan Pulman’, met de aantekening ‘receu ce compte le 27e julij 1591’ (MPMA, 117, f. 429r-v).

[p. 263]

mucha⁷ (atento que V. Mes. todos me cognoscen y saben la llanessa con que he vivido siempre). Y lo confiesso, y beso a V.M. las manos por la merced que me han hetjo de fiarse tanto de mý.

Y cierto que me holgará de poder aber aprovechado más de lo que hasta agora, pero los gastos son grandes, como V.M. verrá, y no se puede baser más; y para quitarnos d'estas suspechas quisiera que V.M. trassasse y diesse orden para que a cada uno se entregue en lo que es suyo para no tener que encargar la consientia, porque sommus mortales. Y de todo daré a V.M. muy buena satisfactión, y si desde agora me quisiere V.M. baser merced de emviar algunos libros, se hará d'ellos el recaudo que V.M. mandare, porque no quisiera dexar a my muger y hijos con enriedos. Y veo por otra parte que hasta agora no he ganado nada para mý, sino es la refactión que se me ha hetjo y el dote me dieron con my muger.⁸ Y assý ando todavía al retortero por las 26 ballas que se quemaron en Laredo y se me cargaron de todo con no estar obligado a más de la quarta parte.⁹ Y por allá verrá V.M. si my intensión fue para defraudar a V.M. Ende daerbij dunckt mij dat ick tot nochtoe den herincke hebbe gebraden omden roghe.¹⁰ Pero con todo ello intiendo y estoy satisfecho que V.M. en todo me ha de ser buen padrino y uno por uno. // Quisiera que V.M. diesse orden para que yo estuviesse por mý absolutamente por no tener escrúpulo de concientia si ay discuido en la quenta o non. Y por esto no dexaré de tener el mismo cuidado que hasta agora.

Los cien florines pagaré a Pedro van Scherlacquen, y d'ellos va con ésta la primera letra de cambio, y los tengo assentados en la quenta como pagados, y d'allá se me han de haser Buenos a quenta del inventario.¹¹

7 Er waren vanaf augustus 1586 56 balen verzonden, met een totale waarde van fl. 7775 st. 13 (MPMA, 117, f. 59r).

8 De bruidsschat was 700 ducados (zie Brief XIV).

9 Deze balen waren tussen 1581 en 1584 verbrand (MPMA, 116, f. 525r). Poelman moest volgens het contract het vierde deel van eventuele schade voor zijn rekening nemen.

10 ‘Den herinck braden om den roge’ (Zuidnederlands roge, en varianten, met de betekenis ‘kuit’ van vis): grote uitgaven doen voor niets, geld verknoeien (Verwijs en Verdam, Middelnederlandsch Woordenboek, VI, p. 1562-1563).

11 Deze betaling is, zonder datering, nog geregistreerd in de in n. 5 genoemde afrekening (MPMA, 117, f. 57r). Een Pieter Sche(e)rla(e)cken kon niet worden geïdentificeerd; het zou een van de Nederlandse studenten kunnen zijn.

[p. 264]

En 27 febrero advisé a V.M. cómo Dios me abía dado otra hija, y el otro día siguiente, que eran 28 del mes, succedió una desgracia muy grande, que por la mannana la hallamos ahogada en la cama junctamente a su ama.¹² Dios sea lobado [sic] para siempre. Y assý no me queada más que una hija, que es la major. Y con esta Christo con todos. De Salamanca, ut supra. //

A Juan Moerentorf, mercader de libros, hierno de Christóbal Plantino, en Amberes. //

MPMA, 91, f. 365r-367v

12 Zie Brief XXXIII, n. 6.

XXXV
J. Poelman aan J. Moretus
26-5-1590

P. herhaalt inhoud Br. XXXIV, ook zijn verontschuldigingen omtrent geringe omzet. De fl. 500 van Pieter de Hase blijken te zijn ontvangen, de 100 ducados voor de heren de Schitere en de wissel van fl. 100 voor Pieter Scherlacken zullen ook wel binnen zijn.
P. hoopt op uitgebreid antwoord op z'n brief van 28-4.

En 28 del mes passado escribí a V.M. más largo,¹ advisado como abía recebido una de V.M. de 28 de deciembre y otra de 6 de febrero, en las quales me remitte a otras, las quales no han llegado a my poder. Y assý respondí en la postrera a aquellas dos y junctamente emvié con ella la quenta de todo quanto V.M. me ha entregado.² Y con el favor de Dios espero de contentar a V.M. y los demás Sennores coherederos.³ Y lo que supplico a V.M. es que se agan [sic] bien conmigo, atento que de todo quanto se me ha emviado, se me emviaron los precios conforme se venden allá en la tienda a qualquier desabrejacho⁴ que llegue a ella, y basta que

1 Zie Brief XXXIV, n. 1.

2 Ibid., n. 5.

3 Ibid.

4 Desabrejacho: deze vorm, waarschijnlijk ook te lezen als desabrechacho, is niet gedocumenteerd.

[p. 265]

yo les haga buenos los del tiempo passado y los que después se me emviaron. Y demás d'esto ya saben V. Mes. como no dexa de aber bromas y libros que en los díes de la vida no se venderán, y assý supplico a V. Mes. ordennen y trassen un consierto que a todos estuviere bien, y que todos vivamos que nassidos sommus; y a V. Mes. les va poco, y a mý es haserme hombre con qualquier cortesía que V. Mes. me hisieren.⁵ Y cierto toda my intensión es de dar todo el contenta [sic] a V. Mes., y assý me remitto a la my postrera de 28 del passado.

Otra de V.M. 21 de março recebí, en la qual también me remitte a las presedentes, y como dicho es, no las he visto, sino son las dos arriba spesificadas. Quanto a la respuesta d'ésta es como me huelgo que V.M. aya recebido los quinientos florines de Pieter de Hase;⁶ y más creo abrá agora recebido otros cien ducados que pagué después acá a los Eschiteres en 27 de febrero, de los quales embié la primera y segunda letra de cambio.⁷ Demás d'esta emvié a V.M. en my postrera de 28 del passado la letra de Pieter Scherlacquen de los cien florines que me ordenó V.M. pagasse al dicho.⁸

Lo que agora deseo es que me responda muy a lo extenso a my postrera carta, para que no aya que revocar en el consierto que V.M. ordenare, y que a d'ambos esté bien. Y con esto Christo con todos, y a my Sennora mis besamanos, y que Dios dé muy larga vida, y a todos de casa mis besamanos. De Salamanca, a 26 de mayo 1590. Juan Pulman //

A Juan Moerentorf, hierno de Christóbal Plantino que Dios aya, mercader de libros en Amberes. //

MPMA, 91, f. 361r en 363v

5 Helaas is niet bekend wat Moretus hem in de voorafgaande periode had geschreven, maar de teneur zal niet veel anders zijn geweest dan in de volgende, wel bewaard gebleven brieven. Hierin pakt hij Poelman noms fors aan, hoogstwaarschijnlijk mede onder druk van de erfgenamen. Ter verontschuldiging van de trage betalingen voert Poelman nu aan dat de boeken uit zijn voorraad, of althans een deel ervan, onverkoopbaar zouden zijn.

6 Zie Brief XXX, n. 2.

7 Zie Brief XXXIII, n. 3.

8 Zie Brief XXXIV, n. 11.

[p. 266]

XXXVI
J. Poelman aan J. Moretus
23-6-1590

P. herinnert aan z'n brieven dd. 28-4 en 26-5 en hoopt op antwoord. P. is van plan naar Medina del C. te gaan om rs. 1200 te versturen, maar omdat de ‘correo ordinario’ niet gaat zoals het moet, zal hij de wissel pas sturen als de ongeregeldheden in Frankrijk voorbij zijn. Hij verkoopt daardoor ook voor geen stuiver.
Hierbij gaat een brief met enkele vellen van een boek geschreven door de schrijver van de brief, die deze graag gedrukt zou willen zien. Misschien wil M. ernaar kijken?

Por no hallarme con ninguna de V.M. seré breve en ésta, y servirá solamente de adviso como escribí en 28 de abril y 26 de mayo, de las quales estoy esperando la respuesta. Y estoy de camino para yr a Medina del Campo por llevar mil y ducientos reales para remettir para V.M.¹ Y como el ordenario² parte más aýna de que pensé, no emvío la letra de cambio d'ellos. Pero sin falta ninguna irá el camino próximo, y assý iré continuando siempre, y V.M. me perdonne que no puedo más, porque no se vende blanca³ con estas nuevas de las guerras de Francia.⁴ Plega a Dios de darnos pas y concordia.

Aquý va una carta y ciertos pliegos de un libro que compouso el que escribe la carta, y me ha importunado mucho escribiesse a V.M. si le quería imprimir. Yo, por complir con él, le dixe escribiesse a V.M. y emviassasse [sic] estos pliegos, para que V.M. viesse por ellos el concepto de su libro y trabajo. Y assý me hará V.M. merced de verlo y escribir al mismo frayle su parescer d'ello, para que yo le pueda monstrar que aya hetjo mis diligentias de dar parte d'ello a V.M. El libro tendrá sus ducientos pliegos, quando poco, y creo que no tendrá mal despacho, ya digo. V.M. se vea en ello si es cosa que se puede haser sin pérdida.⁵

1 Poelman zal pas in september geld overmaken via de gebroeders de Schietere, en wel een bedrag van rs. 1100 (MPMA, 117, f. 61r en 69r).

2 Zie Brief III, n. 4.

3 Zie Brief XXIV, n. 4.

4 Zie Brief XXIII, n. 4.

5 Dit manuscript is van de hand van Christophorus de Frómesta Torquemada. Het bestaat uit enkele vellen met de provisionele titel Usurpationes. Prepositiones in Scripturam Sacram, en wordt bewaard in MPMA, 94, f. 93r-95v. De Augustijn Frómesta, magister in de Theologie, was in deze periode prior van het convent van zijn orde in Salamanca. In de 17e eeuw bevond zich in dit convent een ander manuscript van zijn hand, getiteld Commentaria in Cantica Canticorum (Antonio, Bibliotheca Hispana Nova, I, p. 245a; Ossinger, Bibliotheca Augustiana, p. 372). Moretus, die het werk niet op de pers legde blijkt hem een afwijzende of ontmoedigende brief te hebben geschreven. In zijn antwoord van 4 juli 1591 verklaart Frómesta er al zijn bezittingen voor over te hebben om zijn boek bij de Antwerpse firma gedrukt te krijgen (MPMA).

[p. 267]

Por no estar acá los Schiteres, no he emviado letras de cambio, pero por el fin d'este mes estarán aquý de volta, y los pienso de prover como hasta aquý.⁶ Y con esto Christo con todos. De Salamanca, en 23 de junio 1590. Juan Pulman //

A Juan Moerentorf, mercader de libros en Amberes.

MPMA, 91, f. 369r-v

6 Zie Brief XXI, n. 2.

XXXVII
J. Moretus aan J. Poelman
27-6-1590

M. deelt mee dat Marco Núñez, vader van Diego Núñez, vanuit Lissabon geschreven heeft dat hij de boeken die P. hem verkocht heeft niet eerder zal betalen dan dat P. de boeken, de kleding en andere zaken, die genoemde Diego bij P. in S. achterliet, betaalt.

La presente no servirá para otro que por avisar a V.M. como que el Sr. Marco Núnnez Pérez, padre de Diego Núnnez, ha escritto de Lisboa, que no se paguen los libros que l'habes [sic] vendido al dicho Diego Núnnez, su hijo,¹ antes que V.M. pague y haga buenos los libros, vestidos, y otras [onleesbaar] cosas que sea que el dicho Diego Núnnez ha dexado en manos de V.M., como se partió de Salamanca.² De que ha dimandado la quenta a V.M. y nunca podido tenerlo pagado. Esta no sirve para otro que por este effetto, y dizir a V.M. que si no ha concluido d'esta quenta con el

1 Voor de familie Núñez en de levering van boeken door Poelman, zie Brief VIII, n. 2.

2 Deze transactie is niet gedocumenteerd.

[p. 268]

sobredicho Sr. Marco Núnnez, que lo haga luego para venir a fin de quentas. Y con esto suplico a Dios que de mal guarde V.M. prospere con salud. D'Anveres, en 27e de junio 1590. //

MPMA, 10, f. 276r (minuut)

XXXVIII
J. Poelman aan J. Moretus
15-9-1590

P. bevestigt ontvangst van brief dd. 13-6 als antwoord op de zijne dd. 28-4, die hij op 5-9 ontving. Het blijkt dat M. de afrekening heeft ontvangen en besproken met de andere erfgenamen. P. vraagt om voorspraak bij de anderen voor de fl. 4.848 voor de inventaris met schuldbekentenis. Die is niet geheel te innen zonder verlies te lijden als de persoon in kwestie nog in leven is en dan de baal nr. 30 ter waarde van fl. 156 st. 7, die in zee verdween. Dan komen de boeken die overblijven minus de fl. 1.000 die P. zelf erin stak en de korting die ze overeenkwamen op een waarde van fl. 2.941 st. 13. Daarbij komen dan nog de boeken die in het begin gestuurd werden, toen P. naar Spanje kwam, en waarvan hij denkt dat hij ze van z'n levensdagen niet zal kunnen verkopen.
Verdere behandeling laat P. aan M. over en vermeldt verder nog onderaan de brief dat totdat er een akkoord is over de afrekening P. geen boeken meer wil bestellen.

Esta servirá solamente de respuesta a la V.M. de 13 del mes de junio, la qual recebí los díes passados, y es la respuesta de la mía de 28 de abril.

Primeramente veo como V.M. recibió la quenta que emvié, y que la communicó con los demás herederos. Lo que agora se offresse es de supplicar a V.M. me la haga como siempre de serme buen padrino y intercessor en ello, porque los quatro mil ochocientos y quarenta y ocho florines que monta el inventario con las diras [sic]. Las ditas son mil sietecientos y cinco florines.¹ Ya sabe V.M. que no se cobran assý las ditas por entero, sin que se pierdan algunas por recattado que viva la persona; y más la balla no. 30 que se ahogó, que monta ciento y cincquenta y seis

1 Dita: borg, borgtocht, of, zoals hier, schuldbrief of -bekentenis (Lapeyre, Une famille de marchands, p. 663; Stols, De Spaanse Brabanders, I, p. 323).

[p. 269]

florines y siete placas.² De manera que los libros que quedan de resta, quitando los mil florines que yo mettý, y la refactión que V.M. me hase merced conforme nuestro concierto³ vienen a resumirse en dos mil nuevecientos y quarenta y un florin y trese placas. Y demás d'esto los más de los libros son los que se emviaron al principio, quando yo vine a Espanna, y creo que los más d'ellos no venderé en díes de la vida.⁴ Y assý lo dexo en discretión de V.M., que sabe mejor lo que ay acerca d'ello de lo que yo lo puedo escribir a V.M.; y atento que yo me incargo d'ellos a pagar por evitar quentos, seo [sic] que V.M. me hará en todo mucha merced. Y assý no escribo a los herederos, hasta que V.M. les aya muestrado la quenta y tractado del negocio para ver la orden que estos Sennores dan en ello.

Con ésta va la primera letra de cambio de ducientos y cincquenta florines que pagué a los Sennores Schiteres;⁵ del recibo me mandará V.M. advisar. También pagaré a Pieter Scherlacquen los ducientos florines que V.M. me ordena.⁶ Y todo será a buena quenta del consierto que se hisiere conmigo. Y yo doy a V.M. mu palabra como hombre honrado que no tarde mucho en hetjar de mý la deuda, y assý supplico a V.M. me favoresca en todo. Y hasta que V.M. me escriba poco más o menos la refactión que me han de haser, no pondré en precio ny nombraré tiempo, sinon que V. Mes. lo han de disir primero, y después lo recattearé yo.

Con el primero responderé muy particularmente de todo en la forma que V.M. me escribe. Y con esto Christo con todos y guarde a V.M. por muchos y largos annos, y a todos de casa mis besamanos. De Salamanca, en 15 de septiembre 1590. Juan Pulman

Hasta averiguar esta quenta no quiero pidir libros [onleesbaar door beschadiging] //

A Juan Moerentorf, mercader de libros en Amberes. //

MPMA, 91, f. 371r en 373v

2 Zie Brief XIV, n. 7.

3 Refactión: korting, die voor Poelman 15% bedroeg.

4 Over onverkoopbare boeken zie Brief XXXV, n. 5.

5 Zie Brief XXXVI, n. 1; fl. 250 = rs. 1100.

6 Eerst op 4 mei 1591 zal Poelman aan deze Scheerlaecken (zie Brief XXXIV, n. 11) een som van fl. 200 betalen (MPMA, 117, f. 61r.).

[p. 270]

XXXIX
J. Poelman aan J. Moretus
13-10-1590

P. refereert aan z'n brief van 15-9 en de eerste wissel (n. 1) en stuurt hierbij de tweede voor de genoemde fl. 250 en vermeldt dat hij sinds 13-6 geen enkel bericht meer ontvangen heeft. Binnenkort gaat er een wissel uit van fl. 200 op Pieter Scherlacken alles overeenkomstig datgene dat met M. is afgesproken.

La presente servirá solamente de adviso cómo en 15 del mes passado escribí mas largo a V.M., y emvié la primera letra de cambio de ducientos y cincquenta florines.¹ Ésta agora no servirá de otra que de coubierta de la inclusa y de la segunda letra de los dichos ducientos y cincquenta florines, y por no hallarme con ninguna de V.M. después de la de 13 de junio, a la qual respondí en mi postrera. El camino próximo yrá con el favor de Dios la letra de los ducientos florines de Pedro Escherlacquen,² y todo será para en quenta de pago del consierto que V.M. hisiere conmigo.

Y con esto nuestro Sr. guarde a V.M. con los demás herederos por muchos y largos annos. De Salamanca, a 13 de octubre 1590.

Juan Pulman //

A Juan Moerentorf, mercader de libros en Amberes. //

MPMA, 91, f. 375r-v

1 Zie Brief XXXVI, n. 1 en XXXVIII, n. 5.

2 Zie Brief XXXVIII, n. 6.

XL
J. Moretus aan J. Poelman
28-10-1590

A Jan Pulman, libraire à Salamanca, ad 28en de otobre 1590.

Goede vriendt Jan Pulman. Ick hebbe uwen brief ontfanghen ende alles verstaen, ende hebbe met mijnen broeders ende susters den selven gecommuniceert. Ende om U.L. te beter te kennen te

[p. 271]

gheven hetghene dat gesloten is, zoo laet ick mijn Spaens aen den sijde ende scrijve U.L. desen in onsen platten Duitsche ende moeders tael om gheen misverstandt te maecken. Ghij moocht oock antworden, opdat mijn voorseyde zusters ende broeders te beeter moghen verstaen tghene dat ghij voor antwoordt scrijven sult.

Nu soo is dan dit het slot van de resolutie als hier naer volght. Achtervolgende uwe rekeninghe aen ons gesonden, den afslach¹ afgetrocken wesende ende de duysent guides die U comen van U capitel,² soo blijft ghij schuldich vier duysent acht hondert ende achtenvertig guldens pro rest zo van baeten als schulden.

Soo om tot een slot van rekeninghe te comen segghen sij // aldus dat U.L. sal vande voerseyden somme vande 4848 gulden boven den voorseyde afslach noch uit een gedaen advantagie sult hebben de somme van 200 ende achtenvertich gulden, het welc sy dan rekenen te sijn bij de vijfhondert guldens, te weten 248 vande voorseyden somme, 171 gulden vande 25 maten terwe die ghij scrijft U bedorven te wesen³ [...] het welck sij segghen bij U fault geschiedt te sijn, deurdien dat ghij soo cleynen huysgesin sijnde, niet en behoorde zoo veel stuyfers provisie⁴ opte doen dat U die soude bederven. Bovendien dat sij segghen, dat het selfste altijt noch geten, oft vercocht mach wesen voor de weerde daer ghij niet voor rekent. Zoo dan die somme van 248 gulden afgetrocken vande 4848 gulden zouden resten 4600 gulden, de welcke sij tevreden sijn dat ghij suit betaelen in vier parten van half jaere te half jaere tot volle betaelinghe.

Ende den brief die ghij mi gesonden hebt in Peeter de Haese vande 250 fl.⁵ sal op afrekeninghe wesen met het ghene dat ghij noch suit ontbieden overgemaeckt oft betaelt te hebben tsint de voorgaende rekeninghen gesloten. Ende moocht metten eersten overscrijven ende seynden een scrift obligatie wijs van uwer handt met het welck ghij bekent door slot van alle voorgaende

1 Korting.

2 Het kapitaal van fl. 1000 dat Poelman ingebracht had.

3 Poelman voerde op zijn overzicht een bedrag op van fl. 171 voor huisraad alsmede voor een voorraad van 25 mud tarwe (MPMA, 117, f. 59v).

4 Voorraad.

5 Zie Brief XXXIII, n. 3.

[p. 272]

rekeninghen schuldich te wesen de somme van 4600 gulden, te betaelen, als voor. Ist dat U dunckt dat ghij die eer soudt kunnen oft begheren te betaelen om daer van ontslagen te wesen, soe moocht ghij dat soo stellen. Ende rekende alle de advantagie voor U die ghij suit kennen van u wissel over te maecken, sijnde allen tevreden met de betaelinghe vande volle somme sonder interest, ten waer dat ghij u termijnen niet en hielt ende den eenen over den ander liet ghaen sonder die te quyten alsoo 't behoort, soo staen sij dat ghij alsdan soudt schuldich wesen het verloop te betaelen. Het welcks ick U dit alles int lanck overscrijven opdat ghij zo des [...] moocht daerop letten ende metten eersten u advys overscrijven, opdat wij dan daer mede sluyten.

Verhopende dat God de gratie sal gheven, dat wij noch meer als van tevoren sullen moghen handelen met malckanderen, wesende de navigatie weder vrij zoo men goede hope wil segghen dat best mocht wesen, het welck Godt gheve ende U spaere met U.L. huysfrouw ende kinderen, de welcke wij allegader met hertelycsten doen grueten.

Mette haest desen voor [seyden]

MPMA, 10, f. 287v-288r (minuut)

XLI
J. Poelman aan J. Moretus
1-1-1591

P. heeft sinds 13-6 geen brieven meer ontvangen alleen via I. à P. één van augustus waarin M. aan P. opdroeg fl. 150 aan genoemde heer te betalen. P. betaalde fl. 200 aan P. Scherlacken, wat in totaal fl. 600 is met de 100 ducados aan de heren de Schietere waarvoor hij twee wissels stuurde (n. 3). P. hoopt dat de overeenkomst met de erfgenamen geregeld is en dat hij gauw boeken ontvangt om de onverkoopbare aan te vullen (n. 4). Ook zijn er andere leveranciers die aanbieden boeken te sturen, maar dat wil P. niet. Als alles geregeld is kunnen beiden weer een nieuwe overeenkomst sluiten, want er is een familielid van z'n vrouw die hem 1000 ducados wil lenen (n. 5). Verder allerlei goede voornemens en wensen.

Por no hallarme con ninguna de V.M. despues la de 13 junij,

[p. 273]

que fue la postrera que recebí, no he visto otra sino es que Hieronymo Isaac a Purih me dio una del mes de agosto, por la qual V.M. me ordena pague al dicho ciento y cincquenta florines, los quales luego pagué como él abrá advisado a su hermano en Audenarde.¹ V.M. los mandará assentar por memoria con los ducientos florines que pagué a Pieter Scherlacquen,² que son en todo seiscientos florines con los cien ducados que pagué a los Sres. Schiteres, de los quales emvié a V.M. las dos letras, la primera en 15 septembre y la segunda en 13 octobre.³

Cierto me holgará tener la resolution de V.M. acerca de la merced que me ha de haser en el consierto de los herederos, porque tengo grandissimo deseo de hetjar cuidados aparte; y por otra parte estoy con necessidat, que no recibo mercaduria ninguna para refrescar las bromas⁴ que acá están. Y por otra parte ay algunos que me offressen de emviar libros, pero no quiero entreprender nada con naide sino es con V.M., y por el tanto quisiera aber liquidado lo viejo antes de encargarme de alguna mercaduría de nuevo. Y después se hará algun consierto de nuevo que a d'ambos esté bien, porque hallé aquý un amigo, pariente de my muger, qui me offresse de emprestar mil ducados para grangear con ellos, pero no me los quiere emprestar hasta que averigue primero la quenta que tengo con V. Mes.⁵ Y assý digo que podré siempre pagar de contado lo que se me emviare, y por el tanto supplico a V.M. sea servido, que este negocio se hetje aparte y no se pierda la buena conjunctura.⁶

Tengo muchos libros faltos, y por no aber lugar para poder emviar d'allá nada, no emvío la memoria d'ellos.⁷

Yo prometto a V.M. de emviar siempre dinero, poco o mucho,

1 Zie voor deze broers, Brief II, n. 9. Poelman betaalde dit bedrag op 28 november (MPMA, 117, f. 427v).

2 Zie Brief XXXVIII, n. 6.

3 Zie Brief XXXVI, n. 1, XXXVIII, n. 5, en XXXIX, n. 1.

4 De reeds in Brief XXXV (zie n. 5) gebezigde term bromas zal Poelman in het vervolg nog enkele malen gebruiken ter aanduiding van de als het ware de lachlust opwekkende of ridicule voorraad boeken in zijn winkel.

5 Over een eventuele lening door een aangetrouwd familielid zijn geen nadere gegevens bekend.

6 Het contract met Moretus zou op 1 augustus 1591 aflopen.

7 Zie Brief XXV, n. 11.

[p. 274]

hasta de accabar de pagar, pero véndese tan poco y se cobra menos, que es verguensa. Y por otra parte, las suertes que tengo no son tan vendibles como yo quisiera, pero no ay sinon encomendarlo a Dios, que él sabe la voluntad que tengo para pagar lo que debo. Y con esto Dios dé a V.M. muy buenas salidas de anno y entrada de anno nuevo con toda la familla, a la qual beso las manos muchas veses, y principalmente las de my Sennora. De Salamanca, en primera de enero 1591. Juan Pulman //

A Juan Moerentorf, mercader de libros en Amberes //

MPMA, 91, f. 377r-v

XLII
J. Moretus aan J. Poelman
15-5-1591

Aux 15e maij 1591.

A Jan Pulman, libraire en Salamanca, par voye de Juan Cooman, libraire en Medina, demourant avec Benito Boyer.¹ Que suis esmerveillé qu'il ne respond à nulles mienes, nij à la resolution de cesion de livres par luy à la maison,² nij aux balles, faictes [onleesbaar] dont ay chargé la fatture.³ Sçavoir s'il l'a resceue.

MPMA, 11, f. 7v (minuut)

1 Poelman's neef Cooman was dit jaar in dienst getreden bij Boyer. Uit een brief van Cooman aan Moretus, van 1 juni van dit jaar, blijkt dat Moretus in april aan hem had geschreven en ondermeer zijn verbazing erover had ingesproken dat hij niets van Poelman hoorde (MPMA, 91, f. 379r).

2 Over een eventuele teruggave van boeken aan de firma in Antwerpen wordt in de brief van Moretus van 28 november 1590 (XL) niet gerept; dit moet Moretus, mede namens de erfgenamen in een latere, niet bewaard gebleven brief ter sprake hebben gebracht.

3 Uit de brief van 5 juni van Poelman (XLIII) blijkt het te gaan om 2 balen, no. 3 en 4, Moretus zal ze echter niet verzenden (Brief XLV, n. 10).

[p. 275]

XLIII
J. Poelman aan J. Moretus
5-6-1591

P. komt terug op Brief XLII die hij ontving op 28-5 toen hij in Medina d. C. was. Sinds 13 juni vorig jaar heeft P. geen brieven meer ontvangen en daarom verzoekt hij eventuele volgende brieven via Jan Coman te sturen, verdere uitweidingen over de aflossing van de schuld en de slechte omzet. Nadat P. de afrekening dd. 28-4-1590 stuurde heeft hij fl. 600 betaald. P. doet bij deze brief een bestelling, als er gelegenheid voor is.

En 28 de mayo, estando en Medina del Campo, recebí una carta de V.M. de 19 de abril deste presente anno,¹ y no he recebido ninguna otra después la que recebí de 13 de junio del anno passado, de manera que ha un anno entero que no he recebido carta de V.M., aunque V.M. me remitte en ésta a las presedentes que dise aber emviado, de las quales hasta agora no ha venido ninguna a my poder.

Y quanto a las dos ballas, no. 3 y 4, que dise V.M. aber emviado, no tengo la factura ny memoria d'ellas.² Y assý supplico a V.M., quando me ubiere de emviar algunas cartas, de encaminarlas a Medina del Campo a my sobrino Juan Cooman en casa de Benicto Boyer, mercader de libros. Y por aquella vía vendrán a my buen recaudo.³

Y cierto, quando vy la carta de V.M. de 19 de abril, me huergúé en extremo, porque pensé que abía succedido alguna desgratia en casa por no recebir nuevas.

Quanto a la orden que V.M. quisiere que se tenga en los libros y deudas que acá quedan por quenta de V.M., yo me holgara en extremo tener la resolutión. Y con ésta va la quenta de lo que queda liquidamente.⁴ Y cierto los libros que quedan son quasi

1 Moretus had deze brief ingesloten bij die voor Cooman; zie Brief XLII, n. 1.

2 Ibid., n. 3.

3 Cooman is op dat moment in dienst van Boyer; ibid., n. 1. Niet duidelijk is, waarom Poelman de post uit Antwerpen naar dit adres in Medina wil laten zenden. Wel kan worden vastgesteld dat op deze wijze verzonden brieven in het algemeen sneller hun bestemming bereikten.

4 Voor deze aanvulling op de afrekening van 28 april 1590 (Brief XXXIV, n. 5) zie MPMA, 117, f. 61r en 69r-v.

[p. 276]

todos los que se emviaron al principio, y de muy mala venta y grandes bromas para esta tierra; y si V.M. es servido, yo emviaré a V.M. la menuta del inventario para que V.M. lo vea ocularmente.⁵ Y las ditas tampoco no se podrán cobrar tan al cabal:⁶ por el tanto ponga V.M. un bon [sic] medio en ello, que yo les pueda tomar a my cargo de pagarlos todos a dinero en cierto tiempo que esté bien, para que yo pueda complir con la paga. Y de lo demás que V.M. me querrá haser merced de emviar conforme las memorias que emviaré, los pagaré conforme entre d'ambos accordaremos, hasiéndome commodidat en el precio, para que yo pueda ganar de corner, porque los portes y grastas [sic]⁷ montan quasi la mitad del caudal.

Dios sabe la pena que me ha dado y da de no poder accudir tan a menudo con dinero como yo quisiera. Y cierto de los libros que tengo, con esta tiempo // no se vende un real ny se cobra tampoco. Y ya ve V.M. que va para dos annos que no he recebido hoja de papel, y no oso entreprender cosa hasta saber como estoy con V.M., para no mesclar uno con otro.⁸ Por el tanto supplico a V.M. se dé un corte en este negocio, porque maintras [sic] está en este término, no puedo ganar la vida para sustentar my casa, aunque estoy acá en buena reputatión, y no quisiera cayer en falta.

Después que emvié la quenta en 28 de abril de anno 1590 he pagado aquý seiscientos florines conforme la quenta que aquý va con ésta;⁹ y más va la primera carta de Pedro Scherlacquen, al qual creo abrá llegado en salvo a su tierra.¹⁰

Y con esto nuestro Sennor guarde a V.M. y tenga de su mano con toda la familla, y los demás amigos beso las manos muchas veses. De Salamanca, en 5 de junio 1591. Juan Pulman

En abiendo commodidat me hará V.M. merced de emviar los siguientes:

5 Poelman benadrukt nogmaals, dat een deel van zijn voorraad totaal onverkoopbaar is in Spanje (zie Brief XLI, n. 4, en verder XXXV, n. 5 en XXXVIII, n. 4); het blijkt hier vooral te gaan om boeken die in de jaren 1581-1584 werden verzonden.

6 Zie Brief XXXVIII, n. 1.

7 Grastas voor gastos: onkosten.

8 De laatste maal dat Poelman boeken uit Antwerpen ontving was in november 1589 (MPMA, 117, f. 67r).

9 Zie n. 4.

10 Zie Brief XXXVIII, n. 6.

[p. 277]

3 Consilia Generalia f^o Romae novi

25 Concordantiae Bibliorum Plantino 4^o

25 Sermones de fray Luis de Granada 8^o^11

25 Biblias de Plantino 8^o^12

12 Idem 24^o Plantino

4 Theatrum Ortelii f^o En Romance^13

2 Opera Divi Thomae f^o Romae //

A Juan Moerentorf, mercader de libros en Amberes //

MPMA, 91, f. 381r-383v

11 Zie Brief XIX, n. 15.

12 Zie Brief VIII, n. 3.

13 Zie Brief XIX, n. 9.

XLIV
J. Poelman aan J. Moretus
10-8-1591

P. antwoordt op brieven van 16-2 en 13-5 die hij tegelijk in de maand juli ontving en refereert ook aan de in het Nederlands geschreven brieven over het besluit van de erfgenamen van Plantin om P. te verplichten tot betaling van fl. 4.600 in vier termijnen van telkens zes maanden. Het spijt P. dat hij dit niet kan betalen en doet hierbij een opsomming van schuldbekentenissen en van boeken die onverkoopbaar zijn en vraagt of de waarde daarvan niet tot de helft kan worden teruggebracht, te weten fl. 2.000. Indien M. daarmee akkoord gaat betaalt P. in 4 termijnen van telkens 6 maanden. Indien niet dan zal hij de boeken aan een door M. aan te wijzen persoon overhandigen; ook wil P. graag de errata aangevuld zien. Factuur van balen 3 en 4 ontvangen, echter geen boeken, ook niet van de balen 1 en 2.
P. voegt een brief bij van pater Fromesta over het boek dat deze graag gedrukt wil zien (n. 12).

La presente servirá de respuesta a dos cartas de V.M., la una de 16 febrero y la otra de 13 mayo,¹ las quales recebí d'ambas a un

1 Het zou erop kunnen lijken dat Poelman zich in de datum van de laatste brief vergist en die van 15 mei bedoelt, waarvan het concept bewaard is gebleven (Brief XLII). De reactie van Poelman op de mededelingen van de brief maakt dit echter niet waarschijnlijk, tenzij in de definitieve versie wijzigingen zijn aangebracht.

[p. 278]

mismo tiempo en el mes de julio. Por la primera escribe V.M. aberme emviado otras, y entre ellas una en flamenco, en la qual iba la resolutión de lo que los herederos de Plantino, que Dios aya, abían resuelto en la resta de los libros y deudas que están acá.² Y V.M. lo refiere en ésta sommariamente, y es que de quatro mil ochocientos y quarenta y ocho florines que me hasen refactión de ducientos y quarenta y ocho florines, de manera que yo quedaría obligado a pagar quatro mil y seiscientos florines, a pagar en quatro pagas de seis en seis meses.

Cierto que me pesa de no poder acceptar la conditión, porque ya saben V. Mes. que yo no tengo otro caudal que esta mercaduría, y si d'ella misma yo no sacco el dinero, no la podré pagar; y assý no quiero dar my palabra de lo que no he de complir. Pero lo que ay en ello es que con ésta va la memoria de los libros y deudas que acá quedan.³ V. Mes. la vean, y verrán por ella cómo son todos o los más libros que ha, que los tengo desde el principio que vine a esta tierra, y nunca se han vendido, y agora se vendrán menos.⁴ Y assý digo que no me attrevería de dar my palabra de pagarlos a tiempo limitado, si no fuesse que me los diessen por la mitad de lo que ellos montan, // que son dos mil florines.⁵ Y esto de muy mala gana, porque la mitad d'ellos no se venderán en vida del mundo. Y si en este precio me los dan, los tomaré y los pagaré muy honradamente en quatro pagas de seis en seis meses. Y si a V. Mes. no estuviere bien d'esta manera, yo los entregaré a la persona que V. Mes. ordenaren, porque de otra mannera no me attrevo de obligar a la paga, porque en tres annos no saccaré d'ellos la mitad de lo que me offresco de pagar.

V.M. lo communicque con los herederos, y me respondan su voluntad d'ellos, y debaxo de la conditión que tengo dicho, intiéndese que se me han de complir los libros faltos;⁶ y a V.M., qui es librero y lo intiende, no tengo que disir más, porque ya

2 De brief van 28 oktober 1590 (XL).

3 Zie Bijlage.

4 Zie Brief XLIII, n. 5.

5 De waarde van de voorraad boeken was fl. 2948 st. 9 die van de schuldbekentenissen, ditas, fl. 1052 st. 11: totaal fl. 4001. (MPMA, 117, f. 427v en 429r).

6 De boeken met errata hadden een waarde van fl. 212 st. 16, 7^½% van het totaal (ibid., f. 427v).

[p. 279]

sabe V.M. que nunca se accaba de vender assý la resta de las bromas.⁷

Su factura de las dos ballas no. 3. 4. recebí, pero de los libros no tengo nuevas, y acerca de las otras dos ballas no. 1. 2., que V.M. me escribe que assiente con las dos no. 3. 4. a quenta aparte de V.M., no las he visto ny han venido a my noticia. Y assý V.M. se declare de lo que ay en ello y a quien se indilgaron.⁸ Y demás d'esto V.M. me la haga de no emviar cosa sin que yo lo pida, porque no quiero correr les riesgos a causa del tiempo; y lo que emviaré a pidir a V.M., si me lo quisiere emviar a son [sic] riesgo, hasiéndome convenible commodidat en la refactión,⁹ procurarré de pagar luego quando se me entregare la mercaduría a la persona que V.M. ordenare. //

El dinero de Scherlacquen creo abrá V.M. recebido por las cartas que he emviado a V.M., la primera y la segunda: y la tercera acá la tengo.¹⁰ Los ciento y cincquenta florines que pagué a Isaac a Purich en 28 de noviembre 1590 también creo los abrá V.M. agora recebidos, aunque me escribe en la suya de 13 de mayo que no tenía adviso d'ello.¹¹ Y crea V.M. que no soy amigo de escribir lo que no es.

Con ésta va una carta del Padre Frómesta, el qual me sacca los ojos para que insista a V.M. que le imprima son [sic] libro, y no tiene dinero para adiuda de la impression, sino son ciento y cincquenta ducados. Yo le quisiera aber hetjado de mý, y assý V.M. le escriba que, si no da quinientos o seiscientos ducados para adiuda, que no lo puede imprimir; y no sienta el que yo lo advisé a V.M., y si es cosa que por allá se podría gastar, V.M. lo vea, porque bien creo que por acá se gastarán pocos.¹²

Y con esto nuestro Sennor guarde a V. Mes. y tenga de son [sic]

7 Zie Brief XLI, n. 4.

8 Een zending van twee balen no. 1 en 2 is niet gedocumenteerd; voor de balen no. 3 en 4 zie Brief XLII, n. 3.

9 Refactión: korting.

10 Zie Brief XXXVIII, n. 6.

11 Zie Brief XLI, n. 1.

12 Voor het manuscript van Frómesta, zie Brief XXXVI, n. 5. Poelman blijkt hem een lastige man te vinden en heeft, in tegenstelling tot zijn eerder gedane uitspraak, niet erg veel vertrouwen in de verkoopbaarheid van het werk.

[p. 280]

mano con todos de la familla. Y de Salamanca, a 10 de agosto 1591. Juan Pulman //

A Juan Moerentorf, mercader de libros en Amberes //

MPMA, 91, f. 385r-387v

XLV
J. Moretus aan J. Poelman
2-10-1591

M. refereert aan brief van 10-9 (n. 1). De erfgenamen gaan niet akkoord met kwijtschelding van de helft van de waarde van de boeken en stellen dat deze teruggezonden moeten worden. De fl. 200 van Scherlacken zijn ontvangen echter niet de kwitantie voor de fl. 250 aan I. a P. dd. 28-11-1590.
M. zal aan pater Frómesta schrijven dat hij niet geïnteresseerd is. M. heeft niets meer verstuurd aangezien blijkt dat P. alleen op bestelling wil.
De erfgenamen zijn genegen akkoord te gaan met een betaling van fl. 4.000 te betalen in 4 termijnen van fl. 1.000 van telkens 4 maanden.

Adi 2e octobris 1591. A Juan Pulman, adressée à Juan Coman, libraire en Medina del Campo.

A las de V.M. de 10 del mes passado¹ aviso que ho² mostrado la suya a mis coherederos, y que se espantaron de lo que V.M. no haze otra quenta de remetir dineros, como había promettido por lo que monta lo que queda en suspensión de la quenta emviada, y laqual vino a emviar otra vez más distincta y particular. Y dizen que lo que fue mandado a V.M. de los quatro mil seiscientos florines, que debería de resto a pagar en 4 pages de 6 en 6 meses, que está bien, sin que V.M. había de suplicar; porque de lo que escribe que lo quería por la mitad de lo que montan los libros, disen que no es la razón, y que antes los querían emviar a pedir, y que sean emviados otra ves por acá, porque muchos ay de los quales no tenemos ningunos, y que dies veses fueran vendidos, si

1 De brief van Poelman, waarop Moretus reageert, is niet van 10 september, maar van 10 augustus.

2 In de in het Spaans gestelde concept-brieven van Moretus komen herhaaldelijk aan het Italiaans ontleende of door deze taal gecontamineerde vormen voor.

[p. 281]

los hubiéssemos tenido. Y más disen que los libros de Espanna, que V.M. los ha tomados como cosa la qual hazía por su provecho; por esso los ha tomado, otramente no los debía tomar.³

El dinero de Scharlacquen, a saber los doscientos florines remettidos, habemos recibido.⁴ Y replico otra vez que hasta agora V.M. no ha emviado la carta de pago de les 250 florines que ha pagado a Isaac a Puriz en 28 noviembre 1590, por cobrarlos de los suyos. Y V.M. haga diligentia en la primera di mandarla.⁵

No he podido escribir agora al Reverendo Padre Frómesta; será con el primero.⁶ En este medio V.M. dirá al dicho Padre Torquemada,⁷ que no me vien a comodidad de estampar su libro para haber otras obras, las quales he promettidos de estampar, y que no me sería possibile de cominciar⁸ nada de su obra, aunque quisiesse su Reverendo hazer todos los gastos, antes de uno⁹ anno y más. Suplico avíselo V.M. a su Padre, y dígale que con el primero escriberé más al largo.

Por no haber recibido cartas de V.M., y que no concluido lo passado que toca a la casa y mis coherederos, no he querido que fuessen emviadas las ballas de las que emvié la fattura.¹⁰ Y me huelgo que assí se ha hecho, pues que V.M. no quiere que sea emviada cosa alguna sin otro aviso y resolutión hechas. Suplico V.M. si risolva¹¹ de lo que quisiera hazer; y como creo, mis coherederos poderán risolverse de dexar il¹² todo a V.M. // por los quatro mille florines, pagándolos en 4 términos de 4 en 4 meses por mil florines. Escribe V.M. su resolutión con el primero, para que

3 In de inventaris van 1590 wordt voor een bedrag van rs. 2207^½ een aantal ‘libros de España’ opgevoerd.

4 Zie Brief XLIV, n. 10 en XXXVIII, n. 6.

5 Zie Brief XLI, n. 1.

6 Zie Brief XXXVI, n. 5 en XLIV, n. 12.

7 Deze ‘voornoemde’ pater Torquemada is dezelfde als Frómesta. Torquemada is de tweede achternaam (zie Brief XXXVI, n. 5).

8 ‘Possibile de cominciar’: zie n. 2.

9 ‘Uno ano’: zie ibid.

10 Zie Brief XLII, n. 3.

11 ‘Si risolva’: zie n. 2.

12 ‘Il’: ibid.

[p. 282]

no vamos en larguessas¹³ de escritturas y que se concluya.

MPMA, II, f. 12r-v (minuut)

13 De term largueza werd gebruikt in het wisselverkeer ter aanduiding van een grote geld-voorraad op een wisselmarkt (Lapeyre, Une famille de marchands. Les Ruiz, p. 664).

XLVI
J. Poelman aan J. Moretus
3-12-1591

P. bevestigt ontvangst van brief XLV op 18-11. P. wil niets anders dan dat wat hij voorstelt in zijn brief van 10-8 en zal naar een andere broodwinning moeten uitzien.
I. a P. is dood en de kwitantie voor de fl. 150 die P. op 28-11-1590 betaalde, heeft hij hier.
P. vraagt nogmaals een persoon aan te wijzen die de onverkoopbare boeken kan ophalen.

La de V.M. de 2 de octubre recebí en 18 de noviembre, y con ella mucho contento de entender que V.M. tenía salud. Plega a nuestro Sennor de conservar en ella por muchos y largos annos con todos de la familla. Y veo por ella cómo V.M. recibió la quenta que emvié. Y quanto a lo que V.M. me escribe, que sus hermanos y coherederos están quexosos de que no he remettido dineros, en parte tienen rasón. Y la causa ha sido porque no le he tenido. Y quisiera primero que V.M. me respondiesse absolutamente la resolutión, en qué se resuelven en que me han de dar los libros y deudas que acá están, conforme el memorial que emvié: porque yo no me attrevo de encargar d'ellos de otra manera que lo escribí a V.M. en my carta de 10 de agosto. Porque le doy my palabra que después no he vendido d'ellos quatrocientos reales. Y si los libros no se venden, yo no tengo debaxo de la cappa del cielo de qué pagar, y por esto no me quiero obligar a lo que no tengo de complir.

Y de que V.M. dise que allá le hasen falta los libros que acá están, créolo, y allá se venderán, y por acá no se venderán en vida

[p. 283]

del hombre.¹ Y por esto me holgaré más que V.M. me ordenne alguna persona a quien los entregue aquý, o, si quiere, que los emvíe por allá, que tomarlos por my quenta por la mitad de lo que ellos montan, a pagar en dos annos de seis en seis meses. Porque hallo por my quenta que tengo de tener de subsidio a pagar trese o quatorse reales cada día durante el tiempo de los dos annos, que no será poco de poderlos llegar para complir: que me contesse [sic] a veses y las más passar la semana y no vender veinte reales. Y assý me está más a quenta que V.M. dé orden de lo que quieren estos sennores que se haga en ello.² Y después de volto [sic] los libros, seráme forzoso de buscar alguna otra manera de vivir para sustentar a my muger // y hijos, que por la gracia de Dios cada anno pare como jegua de peccador: que en el mes de octubre passado parió otra hija, que con ósta son tres.³ Y el qui ha de morir pobre, no morirá rico.

Y de lo que disen sus hermanos de V.M. que los libros d'Espagna yo los tomé para my particular provecho, espántome d'esto, porque si no se trueca, no se pueden vender assý los libros a dinero de contado, sino es que el hombre haga para assortir su tienda.⁴ Y otras veses que hemos averiguado quenta, nonca ha reparado V.M. en ello, que en menor quantidat abía más libros de Espagna.⁵ Y supplico a V.M., por l'amor de Dios, que me escriba con el primero la última resolutión en que estos Sennores determinan, para no andar en demandas y respuestas, y accabar cosas.

Los díes passades, estando en Valliadolid, me dixeron, que se

1 Zie Brief XLV, waar Moretus zegt graag de onverkoopbare boeken over te willen nemen, omdat vele ervan in Antwerpen juist wel goed verkocht zouden worden.

2 Op Poelman's eerder gedane aanbod om zijn voorraad boeken en het bedrag van de openstaande rekeningen van zijn klanten (ditas) voor de helft van de waarde over te nemen, wordt niet ingegaan (Brief XLIV, n. 5). De boeken worden ook niet naar Antwerpen teruggestuurd.

3 De derde dochter, Juana, gedoopt op 22 oktober van dat jaar (ADS, ‘Libro de Bautismos de la Parroquia de San Isidro’, 2, f. 103v). De peter was de Nederlandse student Jean Richardot (zie Brief V, n. 16). Het tweede kind was reeds gestorven (Brief XXXIV, n. 12).

4 Zie voor het ruilen van boeken (Spaans trueque) Brief XXIX, n. 8.

5 In de inventaris van juli 1586 waren voor een bedrag van rs. 572^¼ (fl. 130) Spaanse edities opgenomen (MPMA, 117, f. 23r).

[p. 284]

abía muerto Isaac a Purich, y de los 150 florines que le pagué en 28 de noviembre, el anno passado, tengo aquý la carta de pago, la qual no osé emviar para que no se perdiesse, y después no podía cobrar otra.⁶ Pero irá con el primero un testimonio d'ella ante escribano. Y agora no le emvío, porque no estaba en esta cieudat [sic] el que estuvo presente quando le pagué el dinero y quien cognossisse [sic] su firma. Y assý digo, que lo emviaré con el primero, y si esto no bastare, emviaré el mismo original, de su mano escripto.⁷ Y no intiendan allá que andamos acá en mentidas y embustes, sinon que tractamos mucha verdat como el que más, aunque somos pobres.

Y con esto nuestro Sennor dé vida a V.M. y tenga de su mano por muchos y largos annos con todos de la familla, y a my Sra. mys besamanos. De Salamanca, en 3 de deciembre 1591.

Juan Pulman

Sobre todo supplico a V.M. por l'amor de Dios de emviar la última resolutión de lo que allá determinaren, y me hará mucha merced de que se ordene alguna persona a quien se entreguen los libros, porque yo de mala gana los tomo a my quenta conforme lo escribí y escribo. //

A Juan Moerentorf, mercader de libros en Amberes //

MPMA, 91, f. 389r-391v

6 Voor deze betaling zie Brief XLI, n. 1; voor Purich, zie Brief II, n. 9.

7 Enkele officiële verklaringen inzake deze kwestie zullen eerst later, in de maanden maart en april 1593 worden afgelegd. Poelman zendt de stukken op met zijn brief van 19 mei van dat jaar (LII: MPMA, 91, f. 405r - 407v). Ten overstaan van een vertegenwoordiger van de justitie in Salamanca, Velázquez de Avendario, en een notaris, Antonio de Vera, verklaart Poelman dat het in zijn bezit zijnde ontvangstbewijs door Purich is ondertekend; de in Salamanca werkende Antwerpse lettergieter Arthur Tavernier verklaart dat de handtekening van Purich authentiek is, terwijl een collega van Poelman, Juan Fernández, getuigt dat hij bij de betaling, op 28 november 1590, aanwezig is geweest.

[p. 285]

XLVII
J. Moretus aan J. Poelman
tussen 17-2 en 1-7-1592

Antwoord op Brief XLVI. Gilles Beys kent iemand aan wie de boeken overhandigd kunnen worden. De erfgenamen zijn het niet eens met het door P. voorgestelde. Ook wil M. weten waar de wissel is op I. a P. voor fl. 150 om die te kunnen innen bij diens familie, die overigens ook wat meer bijzonderheden over zijn dood willen hebben en willen weten of er een testament is.

A Juan Pulman.

Por rispuesta de la de V.M. de 3 de deciembre digo que he intendido lo que scribe cerca el finiscimento de la quenta de lo que queda debiendo.¹ Y porque V.M. dise que los libros que tiene, sería contiento de entregarlos a quien los pidiesse, mi hermano Gillis Beys² ha dicho, que sabe hombre a quien V.M. poderá entregarlos y dar la quenta de todo, de que con et primero advisará a V.M.

Y disen mis coherederos también que V.M. no tiene rasón de haber sperado tanto tiempo sin remettir blanca.³ Y hallamos mucho más derasonable de lo que scribe de tomar los libros por la mitad de lo que montan, y a términos de paga. De los libros que V.M. ha truecado disen tambien, que, si no se venden, es la culpa de V.M. de haberlos tomado; son de los buenos, y por esso no ha rasón de quexarse. Y por la mayor claridad V.M. haga la quenta del provecho que ha hecho de toda la massa durante los cinco annos, y avise como hará la conclusión de [...] la quenta, y esto también para V.M. y que para nosotros, porque los gastos que se [...] han puestos ha tirado, y tambien en los de se han hechos buenos [...]. Y con el primero speraremos la rispuesta para resolverse de todo, y también la letra de los 150 florines que pagó a Isaias de Purich para cobrarlos de sus parientes; y en lo que hará muy grande merced de escribir particularidades de la su muerte a los suyos, y si ha ordenado algún testamento antes que murió.⁴ //

1 ‘Rispuesta’, ‘scribe’ en ‘finiscimento’: zie Brief XLV, n. 2.

2 Voor Beys zie Brief I, n. 3 en XXIX, n. 6.

3 Blanca: zie Brief XXIV, n. 4.

4 Over de kwestie met Purich zie Brief XLVI, n. 6 en 7.

[p. 286]

MPMA, 11, f. 35v - 36r (minuut)

XLVIII
J. Moretus aan J. Poelman
1-7-1592

Nog steeds is de zaak tussen M., diens mede-erfgenamen en P. niet geregeld. Er zijn nu al 3 jaar verlopen en het wordt de hoogste tijd. Hoe staat het met de fl. 150 die P. inde van I. a P.?

A Juan Pulman, adi premiere julii 1592.

Stamos aquí muy maravillados que V.M. no scribe cosa ninguna de lo que se risolve¹ de hazer cerca de la conclusión de quenta hecha de los quatro mil ochocientos y quarenta ocho florines que quedaba debiendo, sobre los quales no ha remettido otro que los doscientos y cincquenta, cobrados en 16e de noviembre del anno mil e cincquecientos y noventa de Peeter de Haze,² y los dozientos en 28e de agosto del anno noventa y uno, cobrados del Jors vanden Steene,³ de manera que V.M. sabe lo que queda de resto. Y había escritto que yría remettiendo con cada commodidad hasta a la paga.

Después pidía saber qué comodidades mis coherederos querían darle para pagar el restante de la dicha summa. A todo se ha escripto por dos veses a V.M., y nunca ha respondido. Y agora son cerca de tres annos que este negocio va en el tratar. Que por cierto V.M. habería hecho cosa buona para sí mismo de aber concluido y hecho resolutión de todo, porque mis coherederos hablan que, pues que no ayas hecho otro, que pretenden la refactión de la dicha summa por el tiempo que la tenes [sic] sin pagar, pues que la quenta es llana y líquida, y que los rabattes son hechos de

1 Zie Brief XLV, n. 2.

2 Zie Brief XXXVI, n. 1.

3 Overgemaakt via Scheerlacquen, zie Brief XXXVIII, n. 6; Poelman zelf tekent aan dat het bedrag in Antwerpen werd uitbetaald door Justo vande Steen, (MPMA, 117, f. 610. Deze kon niet worden geïdentificeerd.

[p. 287]

todo, sin l'otro que es passado, de lo que V.M. puede saber, como de la compra del trigo etcetera.⁴ Y me paresce que V.M. haze muy mal que no viene a resolverse, para que pueda de nuevo tratar y negociar sin mesclar l'uno con l'otro.

Con el primero speraremos su rispuesta, la qual venga en flamenco, para que puedan entender todos lo que V.M. escriberá claramente. V.M. había escritto en tres deciembre pasado que emviaría la carta de Isaac a Purich que tenía de 150 florines // para cobrarlos, pues que los debía, y está muerto. Creo que V.M. los aberá cobrados, pues que no ha emviado ni escritto más.⁵ //

MPMA, 11, f. 35v - 36r (minuut)

4 Voor de door Poelman opgevoerde post van 25 mud tarwe zie Brief XL, n. 3.

5 Zie Brief XLVII, n. 4 en XLVI, n. 7.

XLIX
J. Poelman aan J. Moretus
5-9-1592

P. bevestigt ontvangst brief XLVIII, waaruit blijkt dat M. de in 2 termijnen overgemaakte fl. 450 ontvangen heeft. Nogmaals de kwitantie voor de fl. 150 door P. betaald aan I. a P., hij zal hem laten kopiëren en opsturen met de laatste inventarislijst en de afrekening die hij in deze denkt te doen. P. is steeds bezig z'n zaken zo goed mogelijk te doen en verdedigt zich zonder zich ergens op vast te leggen.

Después de aber escripto a V.M. diversas cartas recebí agora en este puncto la de V.M. del primero del mes de julio; y con ella mucho contento de entender de la salud de V.M. y de la de my Sra. y todos de la familla. Plega a nuestro Sennor de conservar en ella por muchos y largos annos.

Yo veo por ella cómo V.M. cobró los quatrocientos y cincquenta florines en dos veses que remettí.¹ Y de los ciento y cincquenta florines que pagué a Isaac a Purich, que Dios aya, me pide carta de pago, la qual tengo aquý. Y para que no se pierda no la quise emviar, sinon haré la trasladar por un escribano, y la emviaré el camino próximo con el inventario y la última resolutión que

1 Zie Brief XLVIII, n. 2 en 3.

[p. 288]

pienso haser en este negocio.²

Y por no mesclar una quenta con otra y no tener enriedos no he querido pedir a V.M. ninguna mercaduría, y de muchas commodidades que se me han offressido no he querido acceptar ninguna hasta concluir con V.M. Y Dios sabe con quánto trabajo yo vivo, solamente para haser bueno a V.M. el caudal que se me entregó a trueco de vivir como hombre honrado; que ya sabe V.M. que hise bueno a V.M. las 30 ballas que se quemaron en Laredo, y no perdió blanca, y antes entonses quedó aun ganansia.³ Y esto por virtud de buenos, y assý no se espante V.M., que si entonses estuviesse alcansado y agora ubiesse de complir con quien me hiso buena obra y a V.M. ni más ny menos atento que saneé aquela pérdida. Y por el tanto V.M. será servido de usar de clemensia conmigo, // visto que no pretendo de defraudar a V.M. Y intienda que tengo consientia y me he de morir como los demás.

Si estos Sennores piensan que las ditas⁴ se cobran assý por su cabal, no sé cómo esto se puede haser, porque el que la persona piensa ser la persona más segura, es la que más ayna caye en falta. V.M. lo verrá por su libro por las a quien ha fidado su hasienda y mercaduría. Y assý no me attrevo de obligar de haser bueno todas las ditas y los libros que tengo aquý, como V.M. verrá por el inventario que emviaré el camino próximo, plasiendo a Dios, con el dinero que tuviere.

Yo bien abía menester hartos libros, y podría gastar hartos, pero no me atrevo de pidir ningunos hasta averiguar este negocio. Y por estar el messagero de partida no me alargo más, pero con el primero emviaré toda resolutión.

Después de la de V.M. de 2 de octubre del anno passado no he visto ninguna, aunque V.M. dise aberme escripto diversas. Y con esto nuestro Sennor guarde a V.M. y tenga de su mano. De Salamanca, en 5 de septiembre 1592. Juan Pulman //

A Juan Moerentorf, mercader de libros, heredero de Christóbal Plantino, en Amberes //

MPMA, 91, f. 393r-395v

2 Ibid., n. 5 en XLVI, n. 6 en 7.

3 Zie Brief XXXIV, n. 9.

4 Zie Brief XXXVIII, n. 1.

[p. 289]

L
J. Poelman aan J. Moretus
6-10-1592¹

P. refereert aan Brief XLIX. Hij stuurt een inventarislijst waaruit zal blijken dat die grotendeels boeken betreft die gestuurd werden toen P. in Spanje begon. Verder over het innen van de schuldbekentenissen, het ruilen van boeken en de boeken over Spanje waarvoor P. nu ook belast wordt (zie n. 4 + 5). Bij de inventaris gaat een afrekening waaruit blijkt dat P. fl. 580 st. 5 schuldig is over geïnde schuldbekentenissen en boeken die op de afrekening ontbreken. P. heeft nu geen geld en ze moeten geen wissel op hem trekken.
De mensen uit Lyon willen hem steeds alle boeken sturen die P. maar wil, in commissie of voor zijn rekening. P. wacht commentaar af.

En 5 del mes passado escribí a V.M., respondiendo a una de V.M. de primero de julio d'este anno, y no he visto otra después la de 2 del mes de octubre del anno passado.

Lo que agora se offresse es que con ésta va el inventario de los libros que quedan en my poder, de los quales daré a V.M. quenta cadaquando me mandare, o los entregaré a la persona que V.M. me ordenare.² Y por el mismo inventario verrá V.M. cómo la mayor parte d'ellos es de los libros que se me emviaron al principio quo vine a Espanna; y más verrá por las quentas que he dado a V.M. por las dos veses que he ido allá, como quasi son los mismos que entonses se dieron por memoria.³

Las ditas que van por memoria también procuraré de que se cobren, aunque no se podrán cobrar tan por su cabal, porque algunos de los deudores se han muerto. Y también ay d'ellas, que fié al principio que vine a esta tierra y el [sic, voor en] la quenta que hisimos en Amberes en 21 de julio de 1586 annos me cargaron de las ditas que dy por memoria de dos mil quinientos y trenta y ocho florines y quatorse placas [in de marge: ‘fl. 2538 st. 14’], y ciento y septenta y un florines [in de marge: ‘fl. 171 st.-’]

1 Deze brief werd meegezonden met een van Jan Cooman van 7 oktober. Dit gebeurde, aldus Cooman, op verzoek van Poelman, die bij hem in Medina del Campo op bezoek was geweest (MPMA, 91, f. 397r-v.).

2 Deze inventaris van de winkelvoorraad is gedateerd op 18 september 1592 (MPMA, 117, f. 431r-441v.).

3 Zie Brief XLIII, n. 5.

[p. 290]

del axguar de casa,⁴ del qual no pongo nada aquý en quenta, que fuera rasón que se partiera por medio.

Tampoco no quiere V.M. admitir en quenta los libros d'Espanna que tomé en pago y en trueco de otros, disiendo que yo los tomé por mi particular provecho, y me cargaron en la quenta ciento y septenta y un florines y dose placas [in de marge: ‘fl. 171 st. 12’].⁵ Tampoco no pongo ningunos en esta quenta, tomando todos éstos a my quenta: axguar y los libros d'Espanna. Verrá V.M. por la quenta que va assentada en el mismo inventario, y quedo yo debiendo en dinero quinientos y ochenta florines y cinco placas, que son de dinero cobrado de las ditas y de los libros que faltan de la somma que montó la quenta que emvié.⁶ Y por no hallarme con dinero no los remettí, pero yo le doy my palabra de emviarlos con el primero, y del primer dinero que entrare en my poder. Y assý digo que no los sacque V.M. a pagar sobre mý,⁷ porque podría venir en tiempo que no tuviera dinero o que le ubiesse emviado, y quedería affrentado y no acceptaría la letra. Pero digo, que irán presto. Y de la resta que queda, V.M. se resuelva, porque yo no la quiero por my quenta, y de lo prosedido daré buena quenta a V.M.

Yo bien abía menester muchos libros y // no oso pidir ningunos hasta concluir esta quenta. Pero si V.M. me quisiere emviar los que van spesifïcados en este memorial a su riesgo, y que yo les pague dentro un tiempo y precio rasonable y moderado, V.M. me mande avisar del tiempo y del precio, que yo le doy my palabra de complir muy honradamente.

Los de Lion me importunan harto, que me emvierán libros, los que yo quisiere, en comisión o por my quenta.⁸ Pero no quiero

4 In 1586 had Poelman voor een bedrag van fl. 2538 st. 14 (rs. 11.177) vorderingen uitstaan: op 28 april 1590 was dit fl. 1052 st. 11, enige tijd daarna, op een niet nader aangeduide datum, fl. 1750, en tenslotte, op 18 september 1593, fl. 1446 (MPMA, 117, f. 35r, 427v, 429r, 441v).

5 Zie Brief XLVI, n. 4.

6 Zie MPMA, 117, f. 441v.

7 Door middel van een op Poelman te trekken wissel.

8 Er zijn geen aanwijzingen voor concrete relaties op dat ogenblik met boekhandelaren uit Lyon. Aan het bestaan van deze contacten hoeft overigens niet getwijfeld te worden, gezien het grote marktaandeel van Lyonese boekhandelaren en hun vertegenwoordigers in Salamanca en Medina del Campo. Veel later, in 1607, zal Poelman melding maken van leveranties uit Lyon (Brief LXXII, n. 9).

[p. 291]

nada hasta ver la resolutión de V.M. Y con esto nuestro Sennor guarde a V.M. y tenga de su mano con todos de la familla. Y de Salamanca, en 6 de octubre 1592. Juan Pulman

V.M. en todo caso me haga merced de que con el primero me avise lo que estos Sennores⁹ determinan y en qué se resuelven, porque yo estoy muy enteressado en tanta dilatatión, porque no oso entreprender cosa ninguna hasta concluir con V.M. Y tengo necessidad de grangear la vida para my muger y hijos, que mi muger está otra ves de parto, y con ésta serán quatro.¹⁰ Dios la allombre con bien, y ésta es la renta que Dios me da, pero ninguno nasse en oto de¹¹ sus padres. Juan Pulman //

MPMA, 91, f. 399r-v

9 De mede-erfgenamen van Moretus.

10 María is de vierde dochter, gedoopt op 16 januari 1593 (ADS, ‘Libro de Bautismos de la Parroquia de San Isidro’, 2, f. 128v).

11 En oto de: en hoto de, ‘in vertrouwen op’.

LI
J. Moretus aan J. Poelman
30-12-1592

A Juan Pulman ad 30 decembris 1592.

Goede vriendt Jan Pulman. Ick heb U.L. soo dickels gescreven ende veradverteert hoe dat mijn broeders ende susters medeerfgenamen van mijn schoonvader. C. Plantijn saliger verwondert sijn, dat [alle] U brieven die ghij scryft altyts sijn het selfste [wederverhaele] sijnde leughens sonder dat ghij volbrenght hetghene dat ghij van te voren hebt gescreven, als te weten dat ghij soudet metten eersten noch een partije gelts overmaecken ende oock seynden den brief vande 150 gulden die ghij hebt betaelt aen Isaac a Purich,¹ opdat wij die selve souden recouvreren van deghene diese betaelen moet. Maer met diversche brieven scryft ghij dat ghij dat doen soudt ende daervan een authentiqen copie

1 Zie Brief XLVI, n. 6 en 7.

[p. 292]

seynden, opdat het principael niet en soude verloren worden, ende daernaer d'ander seynden. Maer tot noch toe en hebt ghij daer noch deen noch dander gedaen, waervan wij alle zeer verwondert sijn, ende het nu drij jaeren sijn dat ghij ons alsoo houdt drayende; waerin ghij moocht dencken wat ongelyck dat ghij hebt, ende ghij wel weet dat onsen vader saligher U sulckx niet en soude toebetrouwt hebben.

Ick heb U.L. gescreven dat wij den inventaris overgesonden ontfanghen hebben, waervan ghij scrijft dat ghij suit reckeninghe gheven als wij sullen begheren oft die overleveren aen wien wij sullen ordonneren. Ende voorts niet van de rest ons verwonderende dat boven dien dat ghij den brief van de 150 gulden niet en hebt overgesonden om te ontfangen, dat ghij noch in gereede penninghen hebt ontfangen, zoo van baeten als van schulden, 580 fis makende tesamen de som van 730.² Ende scryft noch stoutelycken dat men op U niet en soude trecken, want ghij den wisselbrief niet en soudt betaelen. Zyt versekert dat wij 't allegader zoo niet en verstaen, ende dat ghij suit anders daer in moeten handelen naer gerechtig[heyt], want ghij moocht wel denken dat wij het onse oock van doen hebben ende onse schulden oock moeten betaelen ende ons met den onsen behelpen. Het schijnt al of ghij geensins meer op en past ende alle de weldaet die ghij van ons vaders huys saliger hebt ontfanghen, vergheten had, hetwelck een grote ondanckbaerheyt is. // Wij meynden met U wat te blijven handelend [...] maer aengesien dat ghij zoo met ons omgaet souden wij wel heel eenen afkeer van U krijghen.

Ende opdat ghij niet en meyndet dat ick desen scrijven alleen van mijnentweghen, zoo zal desen gaen onderteeckent van mijn broeders ende suster, tenminsten van deghene die het sullen kunnen doen voor het vertrekken van desen bode; ende begheren dat ghij in plat duysch antwoordt wat ghij van meyninghe sijt te doen om verder dan daerin te voorsien, want al sijdij van ons verre geseten, wij sullen noch kunnen vinden die U vinden sullen ende oock weten wat handel ghij mooght doen. Daerom scryft metten eersten ende resolveert, want hoe ghij langher

2 Zie voor dit bedrag van fl. 580 st. 5 Poelman's afrekening (MPMA, 117, f. 441v). Mite: zie Brief LXVI, n. 2.

[p. 293]

beydt, hoe het voor U.L. aldequaedste is, ende ontbieden U dat als vrienden [in de marge: ende naest tander het restituut, soo dat behoort]. Hiermede U.L. ende U.L. huisfrouwe met alle de uwe wenschende een goedt ende salich leven ende geluckighe intrede des komende jaers. Metter haest desen 30e december 1592. Ende is onderteekent geweest.

MPMA, 11, f. 45r-v (kopie)

LII
J. Poelman aan J. Moretus
19-5-1593

Terug van Madrid op 9-3 vond P. Brief LI ondertekend door alle zwagers en schoonzussen van M.P. stuurt de bewijzen over de inning van I. a P. en een wisselbrief van rs. 1.000 (n. 2). Ze moeten in A. niet denken dat P. hun ook maar ooit zou bedriegen; als hij meer geld had zou hij het sturen. P. maakt zich eigenlijk boos over het feit dat ze hem in A. zo wantrouwen.

Los díes passados, estando en Madrit y volviendo a casa en 9 de março, hallé una carta de V.M. de 30 del mes de deciembre del anno passado, firmado de todos sus connados y connadas de V.M., con la qual me holgué en extremo intendiendo la salud de todos. Plega a nuestro Sennor de conservarles en ella por muchos y largos annos en vida de my Sennora.

Y lo que se offresse a responder a ella es lo siguiente. Primeramente, por no aber tenido carta de V.M. más ha de seis meses, no he escripto más a menudo y emviado los recaudos de Isaac a Purich, los quales van con ésta,¹ y más una letra de mil reales a rasón de ciento y quatro gruessos por ducado.² Y si más

1 Zie Brief LXVI, n. 7.

2 Uit de bewaard gebleven wisselbrief blijkt dat Poelman dit bedrag van rs. 1000 had overhandigd aan Simón en Cosme Ruiz in Medina del Campo. Deze trokken een wissel voor het equivalente bedrag van 90^2/3 ducados op de bankiers Balbani, Antwerpen, die op hun beurt het bedrag uitbetaalden aan Moretus (MPMA, 117, f. 397r); voor de firma Ruiz, zie Brief I, n. 7 en XII, n. 6 en voor de Italiaanse bankiers en kooplieden Balbani, Denucé, Italiaanse koopmansgeslachten te Antwerpen, p. 47-49 en Vázquez de Prada, Lettres marchandes d'Anvers, I, p. 198-199.

[p. 294]

dinero tuviera, más remettiera, por donde V.M. verrá como digo mucha verdad en aber pagado los 150 florines al dicho Isaac a Purich al tiempo que lo escribí, a agora dos annos.³ Y creo que pocas veses me abrán hallado en mentira, pero sin dinero sí, de manera que sus parientes d'él no han tenido rasón de no aber pagado.

De los quinientos y tantos florines que V.M. dise me hago deudor, V.M. ha de entender que es por rasón que V.M. no quiere tomar por su quenta los libros de trueco d'Espanna,⁴ que montan la dicha somma, atento que V.M. me escribe en su última que yo les abía trocado por mi particular provecho, pero de otra manera no les debía. Pero sea como se fuere, a buena quenta van agora mil reales, y del primer dinero que hisiere iré emviado siempre.

Lo que V.M. dise agora, que escribí muy desversonsadamente [sic], disiendo que no me saccasse nada a pagar, que no acceptaría la letra, no tiene V.M. rasón de desir nada d'esto, porque lo que escribí era que no quería cayer en falta, si acaso no tuviera el dinero al tiempo quando llegasse la letra. Y disirme que paresce que no he menester a nayde, estoy muy corrido, porque de puro corto no me // attreví de metter en más quenta con V.M. hasta averiguar ésta. Y conforme colligo d'esta carta de V.M. he hetio muy bien en ello, atento que me escribe estas palabras, disiendo: ‘Want al ist saecke dat ghij verre van ons syt gheseten, wij sullen noch kunnen vinden die U sullen vinden ende weten wat handel ghij moocht doen’. Cierto en ello reciberé mucha merced, porque yo intiendo que tracto como hombre honrado y de bien, aunque con pobresa. Y intienda V.M. y todos estos Sennores que no pretendo de quedarme con sus hasiendas, y que, quando me vengan V. Mes. alcansar en alguna cosa, volviendo los libros que me quedan, creo que no me han de ahorrar, porque atento que con V. Mes. paresco aber perdido my crédito, con otros quisá lo abré ganado. Y cierto no tienen rasón de tractarme d'esta manera, que paresce que V. Mes. piensan me quiera alsar con sus [sic] hasienda, y assý V. Mes. se determinen de conduit este negocio, sea como se fuere, porque no quiero estar subietto a semejantes

3 Zie n. 1.

4 Zie Brief XLVI, n. 4 en 5.

[p. 295]

amenasas; y creo que Dios no me ha de desamparar, porque no nassimos en oto de unos a otros sino en oto de Dios.⁵ Y si de quatro hijas que Dios me dio, si V. Mes. me quisieren haser merced de aiudar a criar las dos d'ellas o todas, que será para mý mucha merced.

De que V.M. está quexoso de que dixa los precios de ciertos libros a Juan Boyer, Dios me sea testigo como no lo hise con malicia, sinon me pidió la memoria para ver los precios sin más ny más, no intendiendo en ello dobles ninguna:⁶ y con esto nuestro Sennor guarde a V. Mes. y tenga de su mano por muchos y largos annos. Y a todos los amigos mis besamanos. De Medina del Campo en 19 de mayo 1593. Juan Pulman

V.M. me mande responder con el primero. //

A Juan Moerentorf, hierno de Christóbal Plantino, que Dios aya, mercader de libros en Amberes //

MPMA, 91, f. 403r-v en 409v

5 Voor deze uitdrukking, zie Brief L, n. I 1.

6 Moretus deed op dat ogenblik zaken met Juan Boyer, een goede bekende van Poelman.

LIII
J. Poelman aan J. Moretus
10-6-1593

Deze brief werd meegegeven aan een pater. Op 29-5 heeft P. aan de heren Simon Ruys rs. 1.000 meegegeven om in A. te betalen en hij heeft de eerste wissel verstuurd en op 15 juni a.s. zal hij de tweede versturen (n. 2). Ze zullen geen stuiver aan hem verliezen, hij wil graag een eind maken aan deze afrekeningen en een nieuwe overeenkomst sluiten.

Por aberse offressido el portador de la presente, qui es fray Hieronymo de Caravallo de la orden de St. Francisco,¹ no he

1 Deze kon niet worden geïdentificeerd. Niet uitgesloten mag worden dat hij een van de Franciscanen was die als aalmoezenier werkten bij het Spaanse leger in de Zuidelijke Nederlanden (zie Schoonjans, ‘Castra Dei’. L'organisation religieuse des armées d'Alexandre Farnèse’, p. 533).

[p. 296]

querido dexar de escribir estos dos renglones que servirán solamente para besar a V.M. las manos, y de aviso como acá todos tenemos salud, esperando la tendrá V.M. con toda la familla. Plega a Dios de conservar en ella por muchos y largos annos.

En 29 del mes passado, estando en Medina del Campo, dy a Simón Ruys mil reales para pagar allá a V.M., y emvié entonses la primera letra d'ellos; y en 15 d'este mes de junio emviaré la segunda.² V.M. me mandarà avisar del resibo. Y con la primera comodidad emviaré todo el dinero que me tuere possible. Y intienda V.M. que no perdenrá conmigo blanca³ de lo que me abrá confiado, y me holgará en extremo de concluir de todo esta nuestra quenta para haser algún consierto de nuevo.

Y con esto nuestro Sennor guarde a V.M. con todos los amigos, y tenga de su mano, y a my Sra. la mayor⁴ mys besamanos. Y el portador de la presente dirá de quá suerte yo vivo acá. Iterum vale, de Salamanca, en 10 de junior 1593. Juan Pulman //

A Juan Moerentorf, hierno de Christóbal Plantino, mercader de libros, que Dios aya, en Amberes.

Con amigo que Dios lleve con bien. //

MPMA, 91, f. 411r-v

2 Zie Brief LII, n. 2. Poelman vergist zich in de datum: op 19 mei had hij betaald.

3 Blanca: zie Brief XXIV, n. 4.

4 Jeanne Rivière, de weduwe van Plantin.

LIV
J. Poelman aan J. Moretus
20-6-1593

In deze brief sluir P. de tweede wissel.

Los díes passados, estando en Medina del Campo, abrá como un mes que remettí a V.M. por vía de Simón Ruys la somma de mil

[p. 297]

reales, de los quales fue entonses la primera letra.¹ Y agora no servirá la presente de otra que cubierta de la segunda letra; V.M. me mandará avisar del resibo. Y cierto que me pesa en l'alma de no poder aber emviado más, pero yo tendré cuidado de accudir lo más presto que pudiere con más dinero.

Supplico a V.M. me la haga de que se resuelvan para concluir esta nuestra quenta, porque yo me holgara de que V.M. cobrasse su hasienda, y no quiero quedar en cargo a V.M. ni a hombre nassido. Y con esto nuestro Sennor guarde a V.M. y tenga de su mano con todos los de la familla. Y a my Sra. la mayor² mis besamanos. De Salamanca, en 20 junii 1593. Juan Pulman //

A Juan Moerentorf, hierno de Christóbal Plantino, que Dios aya, mercader de libros en Amberes //

MPMA, 91, f. 413r-v

1 Zie Brief LII, n. 2.

2 Zie Brief LIII, n. 4.

LV
J. Moretus aan J. Poelman
20-8-1593

De eerste betaling via Ruys is binnen. Nog geen bericht over betaling aan I. a P. noch over de omstandigheden waarin hij gestorven is en over een eventueel testament.
In opdracht van de mede-erfgenamen verzoekt M. duidelijke opgave van dat wat P. nog schuldig is en in welke termijnen hij denkt te betalen. P. kan de boeken houden.

A Juan Pulman adi 20 de auguste 1593.

Por las últimas mías haberá V.M. intendido de lo que he escritto cerca la letra del signor^1* Ruys, de los quales los Sres. Balbasos^2* habían dado buen pagamento antes que de recibir la segunda. De lo demás V.M. tendrá cuidado cómo escribe.

Yo tengo escritto a Audenarde por lo que toca a los dineros

1* Zie Brief XLV, n. 2.

2* Zie voor deze betaling via Ruiz en Balbani (‘Balbasos’) Brief LII, n. 2.

[p. 298]

pagados por V.M. a Hierónymo Isacio, y no tengo rispuesta. Muy bueno será que V.M. emvíe copia de la carta de pago, de la qual la attestatión emviada haze mentión, porque en la dicha attestatión no va spezificada. Y dise la dicha attestatión que V.M. lo tiene en su poder, fecha en 28 de noviembre. V.M. poderá emviar declaratión y avisar del tiempo que es muerto dicho Hierónymo para poder avisarlo a los suyos, y en qué lugar murió, y si ha hecho algun testamento o declaratión de su voluntad antes de morir.³

De la resolutión que toman aquí mis coherederos es que quisieron que V.M. la tornasse y hisiesse con brevedad tal como conviene. Y scriba con el primero lo que quería hazer distintamente y claramente, diziendo lo que resta debiendo y en quánto tiempo y pagas que quería pagar este resto, dejando todo en poder de V.M. Y abiendo este aviso, luego se risolverán, porque de V.M. debe venir la resolutión primero. Y me paresce que por el mejor es que haga la fin y que los libros resten en sus manos que de otros para las consequentias.

Y no siendo ésta para otro, Dios guarde V.M. con todos los suyos. Los amigos le saludan, como haze mi compagnera la suya. //

MPMA, 11, f. 6ür (minuut)

3 Zie Brief XLVI, n. 6 en 7.

LVI
J. Moretus aan J. Poelman
9-9-1593

M. bevestigt ontvangst van Brief LIV die pater Hieronymus meenam en verwijst naar zijn Brief LV. Weer over hoe P. de schuld denkt af te betalen. Verzoek om in het Nederlands of Frans te schrijven i.v.m. de mede-erfgenamen.

A Juan Pulman. Die 9e septembris 1593 par P. Hieronymus de Caravallo¹ ordinis minorum.

1 Zie Brief LIII, n. 1.

[p. 299]

En 20 del passado fue la postrera mía. Después es venido el Reverendo Padre Hierónymo de Caravallo, el qual me ha portado las suyas de 20 de junio, a las quales no he que responder sino que spero rispuesta² a las dichas mías de 20 del passado, en las quales escribía que emviasse copia de la quitantia de los que pagó a Isatio,³ y avisasse también quándo y en que lugar murió, y si no había hecho algun testamento o declaratión de su voluntad antes de murir.

Con las dichas postreras mías he avisado que los Sres. Balbanos han pagado la letra emviado de Simón Ruys.⁴ Con el primero speramos la rispuesta⁵ de lo que V.M. ha concluido por el finiscimiento de la quenta, y puede emviar alguna forma de scrittura, declarando en qué tiempo que pague el resto de la sobredicha quenta, porque sea después libre, y que nosotros podíamos concluir de lo que toca esta quenta. Y sea la scrittura que V.M. emviare en flamenco o francés, para que la entiendan todos mis coherederos.

Y no siendo ésta para otro, nuestro Sr. guarde y prospere V.M. con su Sra. compagnera. En Amberes, en 9e dicho.

MPMA, 11, f. 62r (minuut)

2 Zie Brief XLV, n. 2.

3 Hieronymo Isaac a Purich: zie Brief XLVI, n. 6 en 7.

4 Zie Brief LII, n. 2.

5 Zie Brief XLV, n. 2.

LVII
J. Poelman aan J. Moretus
30-11-1593

P. bevestigt ontvangst van Brief LV. De kwitantie voor de rs. 1.000 betaald aan Simon Ruys heeft hij nog niet ontvangen. De verklaring van de vertegenwoordiger van de justitie moet toch voldoende bewijs zijn dat P. aan I. a P. betaalde; verder weet P. niet over diens dood noch over een eventueel testament. Hierbij gaat een specificatie. Sinds de vorige opgave heeft hij voor nog geen rs. 300 verkocht. De schuldbekentenissen zijn oud, het merendeel van de mensen is dood of weg aangezien het een universiteitsstad is en de studenten elke keer verhuizen.

[p. 300]

De afrekening die P stuurde op 6-10-1592
waarbij de inventaris een waarde had van			fl. 1974 st. 15
en de schuldbekentenissen ter waarde van			1446 st. -
plus wat P. schuldig is voor de verkochte boeken			580 st. 5
			_____
			fl. 4001 st. -
Hiervan moet worden afgetrokken	fl. 100
die P. meer betaalde aan I. à P.
want op de rekening dd. 5-6-1591
staat fl. 150 i.p.v. fl. 250.
en de rs. 1000 die P. aan S. Ruys
betaalde	fl. 235 st. 14	-	335 st. 14
	_____
Wat P. nog schuldig is			fl. 3665 st. 06

P. neemt de schuld op zich en zal binnen twee en half jaar in termijnen van 6 maanden afbetalen. Niemand geeft een cent voor de oude boeken en hij wil ze graag aan iemand overdragen.
Op deze brief schrijft M. in het Frans dat hij z'n broers en zusters aanraadt akkoord te gaan voor fl. 2400 te betalen in twee jaar.

La agradabre de V.M. de 20 de agosto recebí, abrá como ocho dáes, en la qual V.M. me remitte a otra suya, en la qual dise aber escripto acerca del recibo de los mil reales que dy aquý a Simón Ruys,¹ la qual hasta agora no ha venido a my poder.

Y quanto a lo que V.M. me escribe que emvíe la carta de pago del dinero pagado a Hierónymo Isaac a Purich, no es necessario, atenro que el testimonio del escribano dise que queda en my poder, por lo qual consta ser verdad que yo los pagué.² Y a lo del tiempo de su muerte, no sé bonamente por que tiempo mourió ny si dexó hetio testamento quando mourió. El mourió en un lugar que se dise Cuéllar, en casa del ducque de Alburcquerque. Y si no es que alguna persona vaia allá expressamente, no se sabrá la orden que dexó antes de su muertee.³

Lo que toca de nuestra quenta, es esto lo que va spesificado en la quenta d'este papel, y si a V.M. no estuviere en quenta, yo entregaré los libros a quien V.M. mandare, porque no se vende nin-

1 Zie Brief LII, n. 2.

2 Zie Brief XLVI, n. 7.

3 Moretus had om dergelijke inlichtingen verzocht (zie Brief LV).

[p. 301]

guno d'ellos. Y le juro como christiano que después que emvié el inventario no se han vendido trescientos reales d'ellos.⁴ Y si no es que yo aya de saccar de los mismos libros el dinero, no podré complir con V.M.; y las ditas,⁵ ya ve V.M. que las más d'ellas son antiguas, y pocas se cobrarán d'ellas, porque los más d'ellos se han muerto, y d'ellos se han ido, atento que este pueblo es universidad y se mudan les estudiantes cada día, como no son naturales del pueblo.

Y por no aber averiguado esta nuestra quenta he dexado de emviar por libros, que ubiera gastado más de tres mil ducados y proveído el dinero. Y con esto supplico a V.M. mande hetiar este cuidado aparte, y por estar V.M. por medio,⁶ estoy satisfecho que todo se hará muy bien. Y con esto nuestro Sennor guarde a V.M. y tenga de su mano. De Salamanca, ultima de noviembre 1593.

Juan Pulman //

Esta es la quenta que emvié en 6 de octubre 1592. Montaba el inventario mil nuevecientos y septenta y quatro florines y quinse placas	fl. 1974 st. 15
Montan las ditas mil quatrocientos y quarenta y seis florines	fl. 1446 st. -
Lo que quedo debiendo de los libros vendidos y de los demás quinientos y ochenta florines y cinco placas	fl. 580 st. 5
	_____
	fl. 4001 st. -
D'esta partida se han de quitar cien florines que pagué más a Hierónymo Isaac a Purich de lo que pouse en la quenta que emvié en 5 de junio 1591, porque no pouse más en la quenta de ciento y cincquenta florines pagados. Y pagué ducientos y cincquenta

4 Poelman had deze inventaris meegezonden met zijn brief van 6 oktober 1592 (zie Brief L, n. 2).

5 De te innen schulden (ibid., n. 4).

6 Moretus in zijn rol als bemiddelaar tussen Poelman en de erfgenamen.

[p. 302]

florines, de manera que queda esta somma en tres mil nuevecientos y un florín y estos cien florines hallo que me faltaron en la partida de los quinientos y ochenta florines y cinco placas	fl. 100 st.
Los mil reales que dy a Simón Ruys montan ducientos y trenta y cinco florines y quatorse placas	fl. 235 st. 14
	_____
	fl. 335 st. 14
Todo lo que debo monta quatro mil y un florines	fl. 4001 st. -
Quitando d'ellos trescientos y trenta y cinco florines y quatorse placas	fl. 335 st. 14
	_____
Monta todo lo que resto debiendo	fl. 3665 st. 06^7

Si coda esta somma se me puede dar por siete mil reales,⁸ yo digo que la tomaré a my cargo y la pagaré en dos annos y medio, de seis en seis meses. Y de otra manera no me osaré encargar d'ellos, porque los libros que son, no se saccará este dinero en dies annos. Y para hetiar cuidados aparte doy este dinero, que a quantos, libreros he ensennado la memoria, no hallo hombre qui dé algun dinero por ellos, porque son las maiores bromas que ser pueden.⁹ Y si en esto no se me pueden dar V.M. orden a quien los entregue, que lo haré de muy entera voluntad.

Mas no entran en esta quenta los libros d'Espanna que V.M. no quiso tornar, que de otra manera no debiera, y a V.M. los quinientos y tantos florines de las cobransas y lo vendido.¹⁰ //

7 Poelman's schuld was in de periode van een jaar, tussen 6 oktober 1592 en 30 november 1593, verminderd met fl. 335 st. 14 (zie MPMA, 117, f. 441v).

8 De schuld van fl. 3665 st. 6 zou een tegenwaarde hebben van ± rs. 15.600 (Poelman hanteert een koers van fl. 1 = rs. 4.25 in zijn in de afrekening opgenomen betaling aan Simón Ruiz), het voorstel van Poelman zou neerkomen op een aflossing van ± fl. 1650. Moretus komt in 1607 uit op een bedrag van fl. 1750 (Brief LXXIV, n. 3).

9 Zie voor deze onverkoopbare boeken, bromas, onder andere Brief XXXV, n. 5, XLV, n. 3 en XLVI, n. 1.

10 Zie Brief LI, n. 2.

[p. 303]

A Juan Moerentorf, mercader de libros en Amberes.

Pour advis de mes frères et soeurs.

J'ay mandé que luy laisserons pour fl. 2400 en deux ans à payer sans aultre delay.¹¹ //

MPMA, 91, f. 415r-419v

11 Aantekening in het handschrift van Moretus.

LVIII
J. Moretus aan J. Poelman
16-3-1594

A Juan Pulman, adi lóten de mars 1594.

Goeden vrient Jan Pulman. Desen t zal wesen voor antworde op den uwen vande laesten november 1593, met den wekken ghij onbiedet dat ghij gheerne soudet een eynde maecken van uwe rekeninghe die soolanghe nu open heeft gestaen, ende bidt mij dat ick een middelaer daerin soude wesen. Zoe heb ick met mijnen broeders ende susters daervan gesproken. Ende om tot een eynde te commen boven den afslach¹ die ghij hebt gehadt, als ghij wel weet, soo sijn sij tevreden dat ghij de somme vande schuit suit stellen op vierhondert ponden vlaems, dat is op twee duysent ende vierhondert guldens, ende daervan u beloofte maecken met versekeringhe van te betalen alle halfe jaeren ses hondert guldens tot volle betaelinghe toe. Ende dat om een eynde te maecken, ende omdat soe claeght ende scrijft, datter soe veel quade schulden sijn ende oock leuren² van boecken, die in langhe niet vercocht en sullen worden, waerop dat sij segghen, dat het goedt dat ghij hebt, ghij selfs meestal hebt onboden ende U niet veel en is gesonden sonder dat ghij selfs ons en hebt gescreven, of 't Hantwerpen sijnde ontfanghen selfs begheert.

Ende aengaende vande schulden, zij segghen, ist dat ghij stu-

1 Korting.

2 Leure: vod, prul (Verwijs en Verdam, Middelnederlandsch Woordenboek, IV, p. 802-804). Bedoeld zijn de onverkoopbare boeken uit Poelman's voorraad, waarvan herhaaldelijk sprake is geweest; zie onder andere Brief XXXV, n. 5 en LVII, n, 9).

[p. 304]

denten hebt geborcht die vertrecken ende niet en betaelen, dat dat tl schuit is ende ghij wel weet dat studenten sulckx sijn; mette cooplieden te borghen mach men sumtyts bedroghen sijn, maer met studenten altijts, tensij dat de ouders dat bevelen ende beloven te betaelen.³

Soe dan om te comen, als ick geseet hebbe, tot een eynde ende slot van deze rekeninghe, soe suit ghij u beloofte maecken van vierentwintich hondert guldens te betaelen binnen twee jaeren, alle halfe jaeren seshondert guldens, ende uwe betaelinghe te doen ende dat sonder failleren, waervan ghij u versekeringhe soudet moeten doen, om niet weder telcken te herbeghinnen ende // daervan scryft metten eersten antwoordt, ende oeck aengaende vanden brief van Hieronymo Isaac a Purich.⁴ Ist dat ghij dien niet over en seyndt, zoe en weten wij niet waer dat wij enen scryven souden eyschen. Scryft van alles metten eersten, ende hoe t'eer hoe liever, opdat wij onse rekeninghe mooghen sluyten ende dan besien oft wij opnieuwe wat weder sullen doen.

Hiermede den Heer bevolen, metter desen 16ten meerte, Alle mijn broeders ende susters ende de vrienden doen U ende u huysvrouwe seer groeten, als oock doen alle de vrienden. Als ghij u antwoordt seyndet, soe scryft in u moeders' tael, in duysch, als ick U nu scryven, opdat alle mijn broeders ende susters moghen verstaen wat ghij scryft. Metter haest als boven.

MPMA, 11, f. 70r-v

3 Voor de contacten van Poelman met studenten uit de Nederlanden en voor de financiële hulp die hij hen bood zie onder andere Brief V, n. 16.

4 Zie onder andere Brief XLVI, n. 7 en LVII, n. 2.

LIX
J. Poelman aan J. Moretus
17-5-1594

Het naschrift: handelt over een bijgesloten brief met een verzoek voor kapitein Juan Fernández de la Pela.

[p. 305]

Goeden vrint Jan Moerentorf. Ick heb U.L. brief ontfanghen, ghescreven den 16en meert laestleden, antwort op den mijnen vanden laesten van november vant voerleden jaer, dewelcke mij seer aenghenaem ist gheweest; doerdewelcken ick sien ende verstaen die vrinschap die U.L. mij toent aengaende de conclusie van onse reckeninghe. Ende aengaende dat U.L. mij schrijft hoe dat U.L. met alle U.L. broeders ende susters overcomen ist dat ick die gheheele schuit op mij neme voer vier hondert pont, groote Got, dunekt mij vele te wesen, ende ick swere U.L. bij mijnder trouwe dat ick tot gheenen tijt dieselve somme daer af sal cunnen maecken, ick segghe vande boecken ende schulden. Maer om tot eene eynde te comen ende tijt te corten, ick segghe ende beloeve met desen die gheheel reeckeninghe op mij te nemen voer tweeduysent gulden, mits aftreckenen vande twee duysent gulden de duysent realen die ick U.L. overghesonden hebbe inden mey het voerleden jaer.¹ Ende die reste sal ick U.L. betalen binnen drij jaeren, alle ses maenden overmaeckende den seste deel vande somme. Ende aenghesien dat U.L. niet vele gheinteresseert en is in ses maenden meer oft min, soe eysche ick die drij jaren om beter te moghen betaelen.²

Van dat U.L. seght, dat ick hebbe gheeyst doer mijn memories die leuren³ die hier staen, U.L. en heeft gheen ghelijck daerin, want ist saecke dat U.L. wel besiet den inventaris: U.L. sal bevinden dat // den meesten over sijn vande boecken die Sr. Luys Peres hadde ghesonden int beginsce.⁴ Ende aengaende vande schulden, U.L. sal bevinden hoe dat int jaer 1586, den 21 julij, inde reeckeninghe die ick met U.L. hebbe ghedaen, mij ghelast sijn 2538 gulden ende 14 stuijvers, dewelcke niet al ontfanghen en sijn, ende mischien niet de helft,⁵ soe dat U.L. wel deneken moecht waer het sij dat wil. Ick segghe, dat ick U.L. tevreden

1 Zie Brief LII, n. 2.

2 Moretus en de andere erfgenamen hadden een termijn van twee jaar geëist. (Zie Brief LVIII).

3 Zie ibid., n. 2.

4 Voor Pérez, zie Brief I, n. 5; het gaat hier om de zendingen uit 1581-1584.

5 Zie voor de afrekening van genoemde datum MPMA, 117, f. 35v; zie ook Brief L, n. 4.

[p. 306]

sal stellen vande somme hiervoer ghenoempt, mits ghevende mij den tijt vande drij jaeren in ses ende ses maenden.

Hiermede den almoghenden Heere bevolen, die U.L. met U.L. huysvrouwe en alle de vrinden in ghesontlieyt wille ghesparen. Uijt Salamanca den 17 mey 1594. Juan Poelman

La inclusa para el capitán Juan Fernándes de la Pela⁶ me incomendaron mucho, y assý mismo me hará V.M. merced de encaminarla y procurar la respuesta d'ella. Y juntamente con ella va un memorial de lo que acá desean se haga acerca de la carta. V.M. le lee, y la diligensia y el coste que se hisiere acerca d'ella, V.M. me lo mande avisar, y yo pagaré todo lo que fuere. Y de todo me hará V.M. merced de avisar con el primero.

Y las demás inclusas carras me hará V.M. merced de encaminarlas, y si emvían respuesta, de mandarlas resebir y emviármelas por haserme merced. Y con esto Christo con todos. De Salamanca ut supra. Juan Pulman //

A Juan Moerentorf, mercader de libros en Amberes //

MPMA, 91, f. 425r - 427v

6 Deze kon niet worden geïdentificeerd, maar blijkens het antwoord van Moretus op deze brief behoorde hij tot het Spaanse garnizoen in Gent (zie Brief LXI, n. 3).

LX
J. Poelman aan J. Moretus
14-6-1594

Naschrift: Deze brief is een kopie voor het geval de brief van 17-5 niet mocht zijn aangekomen. Verder heeft P. behoefte aan bepaalde boeken uit A. en uit Duitsland en vraagt om deze naar Laredo of Bilbao te sturen. Als ze in Spanje aankomen beraalt P. meteen de helft en de rest binnen 6 maanden.

[Deze brief is een kopie van de vorige, van 17 mei 1594]

[Postscriptum]: Esta es traslado y la misma carta que emvié a V.M. 17 del mes passado, y torno emviar ésta, porque si la otra no ubiera llegado a poder de V.M., llegue ésta.

[p. 307]

Lo que agora se me offresse es que tengo necessidat de ciertos libros de la impressión de casa y de Alemanna. V.M. me hará merced de avisar qué refactión me ha de haser, y si los querrá emviar a su riesgo de V.M. a Laredo o Bilbao, y con conditión que yo pagaré la mitad de contado en llegando en Espagna, y la otra mitad en seis meses.¹ De todo me hará V.M. merced de avisar, y junctamente emviarme una memoria de todos los libros que se han impresso en casa de nuevo después el anno 1588, y también de otras impressiones. Y en todo me hará V.M. mucha merced. Y con esto V.M. me mande. Fecho ut supra 1594.

Juan Pulman //

A Juan Moerentorf, mercader de libros en Amberes //

MPMA, 91, f. 421r - 423v

1 Er zijn geen aanwijzingen voor dat Moretus op dit verzoek is ingegaan.

LXI
J. Moretus aan J. Poelman
7-7-1594

Traslado de unas misivas del Sr. Juan Moerentorf.^1*

Laus Deo adi 7 julij 1594 tot Antwerpen.

Eersamen goeden vriendt Jan Poelman. Voor antword op uwen brief van 17 may gescreven, soo sal ick U hier in cort scrijven ende laten weten dat mijn mede erfgenamen broeders ende susters wel verwondert sijn geweest, daer sij uwen brief hebben ghesien, ende meijnden niet (aengesien de groete adventagie dewelcke sij U.L. begheeren te doen, te weten van uwe schult te stellen op vierhondert pont, soo ick U met mijnen laesten vanden 16 meerte hebbe gescreven te betalen binnen twee jaeren) dat ghij eenichsins daerteghen niet meer soudet geseet hebben, oft dat oock van noode soude geweest hebben daerop niet meer te repliceren.

1* De originele concept-brief van Moretus bevindt zich in MPMA, 11, f. 76v - 77r.

[p. 308]

Nochtans om een eijnde te maecken, ende opdat ghij sien moght, dat sij hun in alles voeghen ende laten verstaen tot uwen voordeel, soo sijn sij noch tevreden dat de schult sal ghestelt worden op twee dusent gulden, sonder niet daer af te trecken oft te verminderen; ende dat ghij de schuit betalen binnen twee jaeren, te weten alle half jaeren vijf hondert guldens, ende sult van verseckeringhe oversenden ende stijven bij wien wij alle half jaeren die sullen vinden binnen Antwerpen, oft hoe dat men op U sal trecken totter volle betalinghe om een eijnde van dese reckeninghe te maecken.

Ende sijn verwondert geweest dat ghij boven den tijt die soo verloopen is noch drij jaren begheert tot de betalinghe, ende noch op de twee duysent gulden scrijft te willen afcorten de dusent realen,² hetwelck gheen rede soude wesen. Daerom soo moghet ghij nu resolveren op de twee duysent gulden in twee jaren te betalen. Vorts soo sijn wij oock verwondert dat ghij niet altijts wat over en seijndet om de somme te minderen, soo ghij belooft had, ende soude soo alenskens betalen wesen.

Ende aengesien dat wijkeden soo gheerne als ghij souden sien een eijndt van dit crackeel ende den slot van reckeninghe maecken, soo sijn wij tevreden dat de schuit sal blijven op de tweeduysent gulden tot op stuijvers, ende de betalinghe in twee jaren, te weten alle half jaren vijfhondert gulden tot volle betalinghe te doen. Soo soudt ghij ijemant binnen Antwerpen stellen daer wij onse betalinghe sekerlyck tot allen termijnen souden hebben, oft op U.L. trecken. Ende metten eersten soo scrijft bescheet van alles, mits een goede partije overmaeckende. Uwen brief op Gendt, die heb ick wel bestelt; ick sal gadeslaen U de antwoorde te seijnden, ist dat ick die kan crijgen.³

Scrijft metten eersten antwort opdat wij weten waernaer ons te reguleren, ende dat wij niet weder te repliceeren hebben, want ghij wel siet dat wij ons ver te buyten gaen in 'tghene dat U toegelaten wordt. Hiermede U den almoghende Heere bevolen. Metter haest den voerscrevenen. Metten eersten sullen wij u antwort verwachten om daer dan met meer op te dencken te doen.

2 Zie Brief LII, n. 2.

3 Zie Brief LIX, n. 6.

[p. 309]

De goeden vrint Jan Moerentorf, soo in sijnen naem als van sijn mede erfgenamen van C. Plantin saliger. //

MPMA, 91, f. 429r (kopie in het handschrift van Poelman)

LXII
J. Poelman aan J. Moretus
19-4-1595

P. antwoordt op 2 brieven, één van 7-7-1594 die hij op 17-1 en één van 29-9-1594 die hij op 31-12 ontving en schrijft dat hij dankbaar is voor de afronding op fl. 2.000. P. stuurt meteen een wissel voor 100 ducados wat overeenkomt met fl. 265, meer kan niet.
P. schrijft over de heer Favollia met een onduidelijk verhaal over de verkoop van een boekje ter waarde van fl. 18 (zie n. 4).
Na 5 dochters heeft P. nu een zoon gekregen en als M.'s zoon ooit gaat studeren hoopt P. dat deze naar S. komt.
P. vernam dat de vrouw van Raphelengius is overleden.
In een naschrift vraagt P. de ingesloten brief in het Kasteel van A. af te geven en in opdracht van de vader te weten te komen of zijn zoon nog leeft of dood is.

A dos cartas de V.M. debo respuesta, y ésta servirá d'ella. La primera era de 7 julii, y la resebí en 17 januarii, y la otra de 29 septembris, y la resebí en última decembris, d'ambas de un mismo tenor, que es la última resolutión que V.M. dise ha de aber en el rematte de la averiguación de nuestras quentas.¹ Yo digo tjue sea lo que V.M. mandare. Y demás d'esto me hará V.M. merced de emviarme un recaudo de parte de V.M. y todos demás sennores, por donde digan que a ningun tiempo me sera pedido cosa ninguna a los mýos a la hora que accabe de pagar los dos mil florines que V.M. dise, con los quales me da por libre.

Y para en quenta d'esto emvío a V.M. con esta une letra de cien ducados a rason de 106 gruessos por ducado, que vienen a moncar 265 florines, los quales mandará V.M. assentar por

1 Moretus en zijn mede-erfgenamen hadden Poelman's schuld afgerond tot een bedrag van fl. 2000, dat binnen twee jaar betaald moest worden (zie Brief LXI).

[p. 310]

memoria.² Y yo tendré quenta de accudir muy a menudo con dineros, hasta que accabe de pagar toda la somma. Y V.M. perdonne que no emvío más; y porque sé que V.M. en todo me hase merced, no gustara que yo me discomponga, ny my casa, y que sea occasión por donde yo venga a perder de my reputatión en que estoy, y que pierda de my crédito que, gracias a Dios, no lo tengo malo en esta tierra, y me tienen y estiman en más de lo que ello es, que no lo tengo poco. Y a // veses, adonde piensan que ay tosinos, no ay estacas;³ pero como digo, y(o) compliré con V.M. muy noblemente que es muy justo.

El Sr. Favollia me escribió les díes passados, disiendo que abía vendido ciertos libros qe le dexé estando allá, en la somma de dies y ocho florines, que el Sr. Abrahamo Ortelio los tenía embergados por un librillo que Andreas Schotto me abía dado de Surita para emviar al dicho Ortelio. Yo le emvié con un flamenco natural de Amberes; si lo dio o no, yo no me entremetto, que ny d'él a quien dy el libro, no he sabido más. Y quando se ubiera perdido, poco se perdiera, que puede valer algunos seis reales quando mucho, de manera que no ha tenido rasón. V.M. me la hará de procurar de abonar los dichos dies y ocho florines y assentarlos a my quenta.⁴

2 Zie voor deze betaling MPMA, 117, f. 61 v., en 126, f. 28.

3 Adonde pensáis hallar tocinos, no hay estacas: met deze uitdrukking wordt aangegeven hoe men zich kan vergissen door te geloven dat mensen die zelfs het allernoodzakelijkste ontberen toch grote mogelijkheden hebben (Diccionario de la Lengua Española c. 1226a).

4 Deze mededelingen moeten betrekking hebben op een moment in de jaren 1581-1586, toen de in Spanje werkzame Andreas Schott via Poelman correspondeerde met zijn Antwerpse kennissen, zoals Ortelius en Plantin, en met hen boeken en manuscripten uitwisselde (zie p. 41 en Brief III, n. 9). Zo is er in Schotfs correspondentie uit 1584 sprake van toezending aan Ortelius van een niet nader genoemd werk van Jerónimo de Zurita (1512-1580), de auteur van onder andere de Anales de la Corona de Aragón, waarvan de vier delen tussen 1562 en 1579 in Zaragoza verschenen (Palau, XXVIII, c. 473a-b). Het desbetreffende werk moet echter een register zijn op de genoemde Anales, de Indices rerum ab Aragoniae regibus gestarum (Zaragoza, 1578), omdat enkele jaren later, in 1592, Friedrich Sylburg vanuit Frankfurt/M aan Ortelius bericht dat Schott hem geschreven heeft dat hij een exemplaar van dit werk aan de Antwerpse geograaf had toegezonden (zie Maes, ‘Lettres inédites d'André Schott’, no. 25-26, p. 98-100, en Hessels, Abrahami Ortelii.. Epistulae, no. 213, p. 510-512). Poelman's correspondent, een zekere Favollia, is naar alle waarschijnlijkheid een familielid geweest, een niet nader geïdentificeerde broer of zoon van Hugo Favolius (1523-1585), wiens naam ook werd gespeld als Favolia of Fauvilla. Deze geograaf en medicus had in 1585 de reksr bezorgd van het Epitome Theatri Orbis Terrarum, de Latijnse versie van de verkorte editie van het Theatrum Orbis Terrarum van Ortelius (BB, III, p. 9-10; Voet, Pl. Pr., no. 1832). Het bedrag van fl. 18 is overigens niet in de boekhouding van Poelman teruggevonden.

[p. 311]

Abrá como 7 semanas que my muger parió un hijo, al cabo de 4 hijas que Dios me ha dado.⁵ De todo esto doy parte a V.M., para que también se oya benignamente conmigo; y agora le digo esto, porque V.M. no lo aya hetjo mejor de lo que yo le podré servir a V.M. Y con esto nuestro Sennor guarde a V.M. y tenga de su mano. Y cierto que me holgara en extremo que V.M. tuviesse un hijo estudiante, y que me lo emviasse acá a estudiar, que le abía de regalar más que a my propria persona.⁶

Los díes passados recebí una carta de Lisboa de un flamenco, fundidor de // letras, que me escribíô corno Dios abía llevado a la Sra. Margareta, muger del Sennor Francisco Rafelengio, que cierto me ha dado harta pena.⁷ Y si ello es assý, Dios la perdonne y la tenga en el cielo, que camino es que todos hemos de andar. Y con esto nuestro Sennor nos tenga todos de su mano, y a todos aquellos Sennoress⁸ mys besamanos, y sobretodo a my Sennora la mayor⁹ mys besamanos. Y de Medina del Campo, en 19 de abril anno 1595. Juan Pulman

La que va con ésta me hará V.M. merced de encaminar en el Castillo de Amberes y saber d'este soldado y avisarme d'el si es vivo o muerto, para dar relación acá a su padre que me lo ha

5 Poelman's eerste zoon, Teodoro, werd gedoopt op 11 maart 1595 (ADS, ‘Libro de Bautismos de la Parroquia de San Isidro’, 2, f. 118r.).

6 Een van de zonen van Moretus, Balthasar, studeerde van 1592 tot 1594 in Leuven; hij woonde daar in het huis van Lipsius (Sabbe, ‘De humanistische opleiding van Plantin's kleinkinderen’, p. 18). Aan de uitnodiging van Poelman is geen gevolg gegeven.

7 De oudste dochter van Plantin, Margaretha, was in april 1594 gestorven (Voet, GC, I, p. 138; voor haar echtgenoot Frans Raphelengius, zie Brief I, n. 10). Poelman's zegsman, de niet nader genoemde Nederlandse lettergieter in Lissabon, was waarschijnlijk de Leuvenaar Pieter Craesbeeck (1552 of 1572-1632), die van 1580 tot 1592 bij de Firma Plantin had gewerkt. In mei van dat laatste jaar was hij naar Spanje vertrokken; in 1597 vestigde hij een drukkerij in Lissabon. Tot nu toe is niet bekend wat hij in de tussenliggende periode deed. Het bedrijf van Craesbeeck, dar voortgezet werd door zijn zoon en kleinzonen kreeg een zeer goede reputatie, onder andere vanwege het typografische materiaal (Peixoto, ‘Relações de Plantin com Portugal’, p. 346-354).

8 De mede-erfgenamen van Moretus.

9 Zie Brief LIII, n. 4.

[p. 312]

encomendado mucho. //

A Juan Moerentorf, mercader de libros en Amberes //

MPMA, 91, f. 431r-433v

LXIII
I. Moretus aan J. Poelman
25-8-1595

M. bevestigt ontvangst van Brief LXII en van de 100 ducados in de vorm van een wissel en veronderstelt dat deze als afbetaling dienen. Ook de mede-erfgenamen zijn tevreden, M. zal P. de hand boven het hoofd blijven houden, zodat alles goed en zo vlug mogelijk afgewikkeld wordt.
De brief voor de soldaat is afgegeven; deze schijnt naar Frankrijk te zijn vertrokken.

La de V. M, de 19 d'abril d'este anno he recebido y con ellas de cambio [sic] de los cien ducados, dirigida al Sr. Burlamaqui, el qual ha acceptado dicha letra; y de la paga d'ella será V.M. avisado a su tiempo.¹ Yo he puesto por memoria que están cien ducados a buena quenta de los dos mil florines que V.M. pagará por fenesser quentas. Y me han dicho mis coherederos que son contentos de haser a V.M. un recaudo de la paga de lo que V.M. debe, luego que habrá acabado de pagar toda la somma. Y V.M. manderá una memoria suya d'ello para vivir y morir; y escriba, quándo piensa aberá de pagar. Yo tendré la mano que todo venga a buen fin. El principal es que V.M. lo haga el mas presto que possible fuere.

Y no siendo ésta para otro, porque pórtese el correo, prega a Dios que guarde a V.M. con la suya compannera y ninnos. De los dies y ocho florines hablaré al Sr. Ortelio.² La carta de V.M. he dado al soldado del Castillo de Amberes, el qual la emvierá a quien viene dirigida; es ydo, como he entendido, a Francia, y creo que la postrera carta emviada a V.M., es del mismo soldado.

1 Zie Brief LXII, n. 2; zie ook MPMA, 72, f. 77 v. De Genuees Ferrante Burlamacchi stond in Antwerpen aan het hoofd van een onderneming die over heel Europa zaken deed, (Vázquez de Prada, Lettres marchandes d'Anvers, I, p. 200).

2 Zie Brief LXII, n. 7.

[p. 313]

V.M. espero lo mismo de mý a como he escritto que, luego siendo acabado de pagar la summa que a la casa se debe, que podremos començar y haser l'uno con otro; y el tiempo nos espera, lo que será lo mejor. D'Amberes, en 25 de aug. 1595 en la Officina Plantiniana. Juan Mourentorf

En la margen yba escrito en flamenco: somos en 7 julij ende desen brief was duer negligentie van onsen jonghen vergeten te dragen; soo stilden weten dat de betalinghe vanden wisselbrief is gedaen tot sijnder tijt, hetwelck U sij pro advis.³ //

MPMA, 91, f. 429v (kopie in het handschrift van Poelman)

3 Zie n. 1.

LXIV
J. Poelman aan J. Moretus
16-4-1596

P. heeft niets meer gehoord sinds Brief LXIII. Hij stuurt weer een wissel, op Francisco Duarte, ter waarde van 100 ducados. De betalingen gaan wel niet zo snel maar ze zullen geen stuiver aan hem verliezen. Op 28-1 beviel z'n vrouw van een tweede zoon.

Por no hallarme con ninguna de V.M. a que deba respuesta más ha de ocho meses y aber escripto a V.M. algunas, servirá la presente solamente para besar a V, M. las manos y de coubierta de una letra de cambio, que es la primera contra Francisco Duarte, de cien ducados, los quales mandará V.M. cobrar y assentarlos a my quenta y avisarme con el primero del resibo.¹ Y perdonne que no he accudido más presto con dinero; y V.M. intienda que no es por falta de voluntad, sinon por no poder mas. Yo le doy a V.M. my palabra que perderá blanca² de lo que yo debiere.

En 28 januarij d'este anno parié my muguer otro hijo, que con

1 Deze betaling is geregistreerd in MPMA, 117, f. 61v en 126, f. 28. Francisco Duarte behoorde tot een Portugees koopmans-geslacht dat zich in het begin van de 16e eeuw in Brugge en Antwerpen had gevestigd (Vázquez de Prada, Lettres marchandes d'Anvers, I, p. 205 en 215).

2 Zie Brief XXIV, n. 4.

[p. 314]

éste son seis quatro hijas y dos hijos.³ Nuestro Sennor los dexe criar en su sancto servicio. Y con esto nuestro Sennor guarde a V.M. y tenga de su mano. Y me hará merced de avisar de la salud de todos de casa. Y de Salamanca, en 16 de abril 1596. Juan Pulman //

A Juan Moerentorf, mercader de libros en Amberes //

MPMA, 91, f. 435r-v

3 Deze tweede zoon, Juan, werd op 11 februari van dat jaar gedoopt (ADS, ‘Libro de Bautismos de la Parroquia de San Isidro’, 2, f. 120 v.). 1 2

LXV
J. Poelman aan J. Moretus
6-8-1596 ¹

Al een jaar hoort P. niets meer van M.P. stuurt nu een tweede wissel voor het geval de eerste op Francisco Duarte niet is aangekomen. De tekst van deze wissel staat onderaan de pagina, in de Bijlage.

Un anno ha que no me hallo con ninguna de V.M., y por el tanto seré breve en ésta que no servirá de otro que de besar a V.M. las manos con todos de la familla, y de aviso cómo emvié en 16 de abril una letra de cambio de cien ducados contra Francisco Duarte.² Y no tengo aviso de V.M. del recibo d'ella, y assý emvió³ agora la segunda, si acaso la primera no ubiere llegado. Y del resibo me mandará V.M. avisar; y perdonne de que no emvió por agora más dinero, pero espero de emviar otra letra en breve.

Yo tengo mucha necessidat de algunos libros de las⁴ suertes de casa. Y por los riesgos no oso emviar por ellos. Supplico a V.M. me la haga de avisar qué orden podré tener para que vengan seguros, y si V.M. quisiere emviar los que emviaré a pidir por su

1 De tekst van deze brief is bewaard gebleven in de transcriptie door M. Rooses uit de jaren 1881-1882 (Denucé, ‘Inventaris van het Plantijnsch Archief’, p. 165).

2 Zie Brief LXIV, n. 1.

3 In de transcriptie van Rooses: ‘emvia’.

4 In de transcriptie van Rooses: ‘la’.

[p. 315]

riesgo. Yo emviaré también una memoria y haré que se paguen luego de contado a la persona que V.M. los emviare. Y de todo me mandará V.M. avisar. Y con esto Christo con todos. Y de Salamanca, en 6 de augusti 1596. Juan Pulman //

A Juan Moerentorf, mercader de libros en Amberes.

[Bijlage]

10 de abril 1596

100 ducados

No⁵ habiendo por la primera, pagará V.M. por ésta segunda de cambio a los diez de junio próximo a Juan Moretus cien ducados a ciento y ocho gruesos⁶ por ducado. por la valor recibida de Juan Pulman, y póngalos V.M. por mi quenta. Xristo con todos.

Francisco de Bobadilla⁷

A Francisco Duarte en Amberes //

MPMA, 95, f. 165r ⁸

5 In de plaats van ‘No’, het gebruikelijke begin van de inleidende formule van een zogenaamde tweede wissel, heeft Rooses een totaal onbegrijpelijke ‘V’ gelezen.

6 De transcriptie geeft ‘pruesos’.

7 Dit was de correspondent of facteur in Madrid van de Firma Ruiz in Medina del Campo (Lapeyre, Une famille de marchands. Les Ruiz, p. 157, en Idem, El comercio exterior de Castilla..., p. 190; zie ook Brief I, n. 7 en XII, n. 6 voor de familie Ruiz).

8 Zie n. 1 en Brief LXIV, n. 1.

LXVI
J. Moretus aan J. Poelman
9-1-1598

Au 9e de Janvier 1598 à Juan Pulman à Salamanca.

Envoyé avecque lettres à Juan Cooman à Medina del Campo.¹

Eersame goede vriendt Pulman. Ick scrijve inden naeme van mijn mede erfgenaemen in desen zoo noch eens voor de laeste reyse aen U.L., aengesien dat ick gheen antwoorde en hebbe gecregen op diverse brieven aen U gescreven. Ende veradverteren U.L., dat ghijt

1 Moretus en Poelman verzonden regelmatig hun brieven via deze vroegere bediende van Poelman (zie onder andere Brief L, n. 1).

[p. 316]

ons niet qualycken af en neempt dat wij naerdat wij noch eens metten eersten post die sal mogen comen ende de antwoorde soude mogen brenghen, gheen provisie van U cryghende van betaelinglie als ghij schuldich sijt te doen, resolutie hebben genomen op uwen cost ende last eenen man expresselycken te seynden naer Spagnien om U te doen betaelen al sulcken somme als ghij noch resterende sijt, met de schade ende interesse die wij daerbij hebben geleden ende noch lijden door het derven van onse betaelinghe. Wij hebben U gedaen, bij manier van spreken, soo ghij selfs hebt gewilt, ende ghij hebt belooft dat ghij soudt soo haest alles te claeren zoohaest 't U moghlycken soude wesen ende gaen overseynden alle dry oft vier maenden provisie. Ende het is nu twee jaeren haest dat ghij niet eenen myte² en hebt gesonden, ende bevinden dat ghij abuseert onse patientie. Het en is gheen cleynen saecke soo een somme van vierduysent gulden in te houden soo langhen tyt die eenigh sterfhuyse respecterende sijn. Ende Sr. Luys Peres³ ende andere goede heren die dit hooren, die sijn zeer verwondert ende sommighe segghen wel dat ghij niet weerdich en syt de weldaet die ghij vande huyse hebt ontfanghen, aengesien dat ghij soo met onslieden handelt, die alle de patiëntie gebruyckt hebben. Ende opdat ghij niet verwondert en soudt wesen als men U uwe winckel soude moghen en doen sluyten, zoo is dese gescreven voor de laeste reyse, ende dat ghij een eynde maeckt, want wij hebben goede patientie lange met U gebruyckt. Ende ghij coopt ende betaelt elders met hetghene dat ons toecompt, zoo wij genoech geinformeert sijn, hetwelck ongoddelyck ende qualyck gedaen is, want men behoort te betaelen daer men schuldich is, wil men weder nieuwen handel beghinnen met de ghene daer men mede gevaren heeft. Ende om cort te maecken, sijt versekert, ist dat wij met den eersten gheen tijdinghe met betaelinghe soot behoort, van U en cryghen, dat het U mogelycken berauwen sal. Hiermede den Heere bevolen. Metter haest den voorseyden.

MPMA, 13, f 2v (minuut)

2 Myte of mite: kleine koperen munt ter waarde van 1/3 penning; ‘niet ene myte’ in de betekenis ‘hoegenaamd niets’ (Verwijs en Verdam, Middelnederlandsch Woordenboek, 4, c. 1761-1762).

3 Zie Brief I, n. 5.

[p. 317]

LXVII
J. Poelman aan J. Moretus
3-8-1599

In mei vorig jaar ontving P. een brief waarin M. zich over hem beklaagde, daarna heeft hij niets meer vernomen. P. stuurde op 10-5-1598 een wissel van 100 ducados via Antonio de Urueña op Alonso de Camarena. Hierbij gaat weer een wissel van 100 ducados op Antonio Gallo Salamanca via Juan Boyer.
Verder gaat deze brief over alle tegenslagen des levens, pest, honger, dood en dat met negen kinderen...

En el mes de mayo del anno passado resebí una de V.M., en la qual se quexaba de mý, y con mucha rasón, porque no acababa de concluif nuestra quenta. Y después no me hallo con ninguna de V.M., de que estoy con pena saber de la salud de V.M. y de toda su familla; que para mý no es poco consuelo, porque debo mucho a esta casa y lo recognosseré todos los díes de la vida.

En 10 de mayo del anno passado 1598 remettí a V.M. cien ducados por vía de Antonio de Uruena, vesino de Medina del Campo, y la letra era contra Alonso de Camarena a rasón de ciento y seis gruessos por ducado, y no he tenido nuevas de V.M. que los ayan pagado a V.M..¹ Supplico no aya falta en avisarme del resibo.

Agora va con ésta otra letra de cien ducados a rasón de ciento y dies y ocho gruessos por ducado contra Antonio Gallo Salamanca, y desde seis de mayo d'este anno que estuve en Medina del Campo los dexé allá a Juan Boyer, y se emviaron a Madrit // y no se ha hallado comodidat para poderlos remettir, sino fue agora en estos pagos de Medina del Campo, y se tornaron de Madrit a Medina del Campo.² Y Dios sabe cómo yo quisiera aber hetiado este

1 Zie voor de betaling van dit bedrag, omgerekend fl. 265, MPMA, 75, f. 118v, 117, f. 6lv, en 126, f. 28. Een Antonio de Urueña kon niet worden geïdentificeerd; in de jaren 1570-1573 opereerden vanuit Medina del Campo enkele kooplieden met deze achternaam (Lapeyre, El comercio exterior de Castilla.., p. 47 en 51). Alonso de Camarena in Antwerpen kwam uit een koopmans-familie in Valencia, die zich vooral toelegde op de handel in aluin (Vázquez de Prada, Lettres marchandes d'Anvers, I, p. 228-229).

2 Deze betaling, ter waarde van fl. 295, is geregistreerd in MPMA, 117, f. 6lv, 126, f. 28 en 171, f. 143r. Anronio Gallo Salamanca was een afstammeling van de twee aan elkaar geparenteerde families Gallo en Salamanca uit Burgos die zich in de loop van de 16e eeuw in Brugge en Antwerpen hadden gevestigd. Antonio deed op dat ogenblik veel zaken met Spanje en Portugal (Vázquez de Prada, Lettres marchandes d'Anvers, I, p. 224; Gentil da Silva, Stratégie des Affaires à Lisbonne, passim). Voor de boekhandelaar Juan Boyer zie Brief XIX, n. 13 en LII, n. 6. De omslachtige weg die volgens Poelman bewandeld moest worden om het bedrag naar Antwerpen over te laten maken duidt op de verslechterende positie van Medina del Campo in die jaren als financieel centrum van Castilië. Diverse factoren speelden hierbij een rol. Met name het decreet van Filips II uit 1596 om de betalingen en de aflossingen op de staatsschuld op te schorten had veel kooplieden en bankiers uit die stad, die participeerden in staatsleningen, in grote problemen gebracht. Sommigen moesten zich failliet laten verklaren. Het vertrouwen in het functioneren van Medina's jaarmarkten ebde weg, en mede als gevolg hiervan verplaatste het centrum van de financiële operaties zich naar Madrid (Lapeyre, Une famille de marchands. Les Ruiz, p. 496-499; Ulloa, La Hacienda Real de Castilla en el retnado de Felipe II, p. 815-826 en 834-835).

[p. 318]

cuidado aparte; pero yo doy a V.M. my palabra que no es por falta de voluntad, si no de no poder más. Y Dios sabe el anno que hemos passado, con quánto trabajo se ha passado de hambre, peste y mortandat, que por merravilla ay pueblo en Espanna que no esté tocado de peste.³ Dios nos tenga de su mano y lo remedie.

Yo digo que yo compliré con V.M. lo más presto que pudiere, y si entonses V.M. me quisiere haser merced de tornar a ayudar, que resiberé mucha merced. Pero quien tan mal ha complido como yo, no es rasón que se fíe d'él. Y si V.M. me ubiesse querido haser merced de soccorrer con algunas suertes nuevas de allá, el uno y otro ya estuviere pagado y olvidado. Pero gracias a Dios procuraré de granjear la vida en iey de // hombre honrado, aunque estoy cargado de hijos; que creo que antes que tenga respuesta d'ésta me abrá hetio Dios merced de nueve hijos y hijas.⁴ Y de los pocos me pesa, y digo que mas quiero no tener que deber, que para mý no ay mayor desassussiego que es el deber. Y no faltan amigos que hagan bien a los hombres que procuran de vivir

3 Grote delen van het Noord-Westen van Spanje werden in de jaren 1596-1602 getroffen door een builenpest-epidemie. Salamanca zelf bleef hiervan vrijwel gevrijwaard, in tegenstelling tot de dichtbij gelegen steden Valladolid en Medina del Campo. In dezelfde periode waren enkele slechte oogsten de oorzaak van voedselschaarste en, bijgevolg, van hoge prijzen voor de eerste levensbehoeften (zie Bennassar, Recherches sur les grandes épidémies dans le Nord de l'Espagne, passim, Idem, Valladolid au Siècle d'Or, p. 199-206, en Marcos Martín, Auge y declive de un núcleo mercantil y financiero.., p. 220-225).

4 Na de zoon Juan (zie Brief LXIV, n. 3) waren er nog twee dochters geboren, Catalina en Madalena, gedoopt respectievelijk op 16 maart 1597 en 29 juli 1598 (ADS, ‘Libro de Bautismos de la Parroquia de San Isidro’, 2, f. 124r en 129r). Het negende kind, Gaspar, zou op l6 januari 1600 gedoopt worden (ibid., f. 134r).

[p. 319]

bien y en ley de Dios, que todo lo demás es borlaría.

Supplico a V.M. sea servido de escribirme muy a menudo y a [sic] rinniéndomelo y amenassando y flagando de la manera que fuere servido, que no me puede haser mayor plaser de darme nuevo de su salud de V.M. y de todos de la familla, porque yo me tengo por uno d'ellos aunque no lo meresco. Y con esto V.M. me mande, y nuestro Sr. tenga de su mano. Y de Salamanca, en 3 augusti 1599. Juan Pulman //

A Juan Moerentorff, mercader de libros en Amberes //

MPMA, 91, f. 439r - 441v

LXVIII
J. Poelman aan J. Moretus
28-9-1599

Al 1 1/2 jaar niets meer gehoord van M. Nu in héél Spanje honger, dood en pest; de helft van de bevolking is gestorven. Verder herhaling van Brief LXVII.
(Bijlage) Omdat de vorige niet betaald werd, nu een tweede wissel voor 100 ducados per 22-9-1599 d.m.v. Juan Boyer.

La presente no servirá de otra que de besar a V.M. las manos, y que tengo grandíssimo deseo de verme con alguna carta de V.M., que va por anno y medio que no tengo ninguna de V.M.

Lo que agora se offresse es que en 3 de agosto passado emvié a V.M. la primera letra de cambio de cien ducados a rasón de ciento y dies y ocho gruessos por ducado contra Antonio Gallo Salamanca:¹ y con ésta va la segunda letra, y del resibo me mandará V.M. avisar.

Lo que ay más que disir a V.M. es que por toda Espanna ha abido mucha hambre y peste, que por marravilla no ay pueblo adonde no la aya abido. Y la mitad de la gente se ha muerto, y todavía dura la peste, aunque gracias a Dios la hambre se ha applacado. Nuestro Sennor nos tenga todos de su mano como

1 Zie Brief LXVII, n. 2.

[p. 320]

puede. Y doy a V.M. my palabra que hemos passado dos annos tran [sic] trabajosos que los nascidos nunca han visto, y los que han escappado con la vida tienen que dar gracias a nuescro Sr.²

Tambien llevó Dios a my amigo Juan Boyer, librero de Medina del Campo.³ Nuestro Sennor le tenga en su sancta gloria, que yo perdý en él un buen amigo.

Ya veo que tan mal lo hago de no aber accabado de complir con // V.M.; y sepa V.M. que no es por falta de voluntad, sino por no poder más. Y confío en Dios de concluirlo bien presto, pero corao estoy cargado de hijos, gracias a Dios, no puedo mas, que my muger está otra ves para parir. Dios la alombre con bien. Y con éste serán nueve hijos y hijas, de manera que para una dosena no faltan que tres.⁴ Dios los tenga todos de su mano. Y assý no me attrevo de pidir mercaduría ninguna hasta concluir. Y con esto V.M. me perdonne y aya pacientia con mygo y me mande. Y nuestro Sennor guarde a V.M. y tenga de su mano con toda la familla. Y de Salamanca, en 28 septembre 1599. Juan Pulman

En 10 de mayo del anno passado emvié otros cien ducados: la letra contra Alonso Camarena a rasón de 106 gruessos.⁵ Y del resibo no he tenido aviso. V.M. me mandará aviso de todo. Fecho ut supra. Juan Pulman //

A Juan Moerentorff, mercader de librose en Amberes //

2 Zie ibid., n. 3.

3 Voor Boyer, zie Brief XIX, n. 13 en LII, n. 6. Op 8 november condoleert Moretus de weduwe van Boyer. Hij prijst hem als een eervolle, loyale man met een goede reputatie (MPM A, 13, f. 37r).

4 Zie Brief LXVI1, n. 4.

5 Zie ibid., n. 1.

[Bijlage]

Jesus.

Medina del Campo a 22 de julío 1599.

100 ducados a 118.

No abiendo pagado por la primera letra, pagará agora V.M. por esta segunda de cambio a veynte y dos de setiembre próximo a Joan Moreto, mercader de libros, cien ducados de a ciento y dies y ocho gruesso por ducado por la valor recibida de Joan Boyer en nombre de Joan Pulman, mercader de libros en Salamanca en el

[p. 321]

[onleesbaar] y póngalos V.M. por quenta mia. Christo con todos.

Juan Bauptista Gallo //

A Antonio Gallo Salamanca en Anveres.⁶ //

MPMA, 91, f. 443r-445v

6 Ibid., n. 2. Juan Bautista GaJlo was een in Madrid gevestigde zakenman; zeer waarschijnlijk was hij familie van Antonio Gallo Salamanca (Vázquez de Prada, lettres marchandes d'Anvers, I, p. 224).

LXIX
J. Poelman aan J. Moretus
21-12-1599

P. bevestigt ontvangst brief van M. van 17-9. Hij komt terug op de wissel op Alonso Camarena waarvan ontvangst nooit is bevestigd. Verder alles herhaling van het voorgaande.

La muy agradable de V.M. de 17 del mes de septiembre resebí, por la qual V.M. me avisa del resibo de los cien ducados que emvié a V.M. en 22 de julio passado,¹ y cierto que [onleesbaar door beschadiging] con pena, porque ha más de anno y medio que no tengo cartas de V.M. Plega a nuestro Sennor dé a V.M. la salud que yo para mý deseo; y cierto gustara mucho de saber en particular cómo están todos de la familla del buén Plantino, my Sr. que Dios aya. En lo que Dios ha hetjo a V.M. tanta merced de aber hetjo abuelo, todo sea a V.M. para bien, y plega a Dios le dexe ver como ve nietos, bisnietos y tataranietos.²

Nunca he tenido carta de V.M. del resibo de los cien ducados que remettí a V.M. en 10 de mayo del anno 1598, y era la letra contra Alonso Camarena, y diómela aquý Antonio de Urenna, aunqu'el me dise tener aviso // de cómo se pagó;³ pero hasta ver carta de V.M. no tendré sussiego; y assý V.M. será servido de

1 Zie Brief LXVII, n. 2 en de bijlage bij Brief LXVIII.

2 Moretus wordt hier gefeliciteerd met zijn eerste kleinkind, Jan, de zoon van zijn dochter Catharina en de graveur Theodoor Galle. Deze Jan Galle zou evenals zijn vader een bekend graveur worden (BNB, VII, c. 458, Voet, GC, I, p. 431).

3 Zie Brief LXVII, n. 1; Ureña is de daar genoemde Urueña.

[p. 322]

mandarme avisar lo que ay en ello.

En breve, con favor de Dios, remitteré más dinero, porque tengo grandíssimo deseo de que remattemos esta quenta, para que de nuevo podamos tractar. Y crea V.M. que no es por falta de voluntad, sino por no poder más, que estoy cargado de hijos, y my muger está para parir por el fin del mes de enero próximo.⁴ Nuestro Sr. la allombre con bien, que con ésta serán nueve veses que parido [sic].

Ya abrá V.M. sabido cómo Dios llevó al buen amigo Juan Boyer de Medina del Campo.⁵ Dios le tenga en su sancta gloria y a nosotros dé su mano. Y con esto nuestro Sr. guarde a V.M. con toda su familla. Y de Salamanca, en 21 decembre 1599. Juan Pulman //

A Juan Moerentorf, mercader de libros en Amberes //

MPMA, 91, f. 447r-449v

4 Zie ibid., n. 4.

5 Zie Brief LXVIII, n. 3.

LXX
J. Poelman aan J. Moretus
26-9-1600

P. constateert zelf dat hij nu al 4 brieven van dezelfde strekking heeft geschreven. P. heeft nu 100 ducados betaald aan de zoon van Henry van Etten uit Brussel, een student die geld nodig heeft. P. waarschuwt M. voor elke ducado van 375 maravedís, 116 gruessos = 58 stuivers te incasseren. Dit lijkt een betere manier dan via Medina del C. of Madrid.

Con ésta son quatro que he escripto a V.M., y todas de un tenor. Y es que el Sr. Presidente Henricque van Etten tiene aquý un hijo estudiante, y él tiene necessidat de dinero. Yo le he offressido que yo le daría agora cien ducados, y más otros ciento para el mes de mayo próximo, conque allá quenten a V.M. el dicho dinero. Y assý supplico a V.M. escriba a Bruxellas al dicho Presidente Henricque van Etten que dé el dinero, por cuya mano

[p. 323]

he emviado ya dos cartas.¹ Y attvierta V.M. que por cada ducado de 375 merrevedís² ha de dar a V.M. ciento y dies y seis gruessos, que son cincquenta y ocho placas.³ Yo he procurado remettir a V.M. este dinero, y no he hallado comodidat, ny por vía de Medina del Campo ny por vía de Madrit.⁴ Y assý supplico a V.M. procure que se cobre allá, porque el mancebo tiene grande necessidat de dinero. Y por aber escripto otras veses soy corto agora. Y de todo me mandará V.M. avisar. Y con esto nuestro Sennor guarde a V.M. con toda la familla a que beso las manos. Y de Salamanca, en 26 de septiembre 1600. Juan Pulman //

A Juan Moerentorf, mercader de libros en Amberes //

MPMA, 91, f. 451r-v

1 Henry van Etten, Ridder van Beaudoir, was op dat moment de voorzitter van de Rekenkamer in Brussel. De zoon heette Christophoor (zie Brief LXXI, n. 1), de latere Heer van Couwenberg (enkele schaarse gegevens over beiden in Reifenberg, Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothèque dite de Bourgogne relatifs aux Pays-Bas, I, p. 43, en Vermaseren, De katholieke Nederlandse geschiedschrijving.., p. 170). Op 12 september, enkele weken voor de datum van deze brief, had van Etten fl. 290 betaald ten behoeve van zijn zoon. Dit bedrag, de vereffening van Poelman's voorschot van 100 ducados, werd van diens rekening afgeboekt (zie MPMA, 126, f. 28, en 117, f. 6lv). Voor Nederlandse studenten in Salamanca, zie Brief V, n. 16.

2 Merrevedís: maravedís.

3 Placas: stuivers.

4 Voor de moeilijkheden in het financiële verkeer met Spanje in die periode zie Brief LXVII, n. 2.

LXXI
J. Poelman aan J. Moretus
24-10-1600

P. bevestigt ontvangst van 3 brieven van M., twee van 30-8 en één van 15-9 allen eveneens van dezelfde inhoud. In ieder geval is het geld van Henry van Etten geïnd: fl. 290. De volgende 100 ducados zal P. op een andere manier moeten regelen aangezien de vader niec wil betalen. Het 10e kind wordt aangekondigd voor over 3 à 4 maanden.

Agora en este puncto resebí la de V.M. de 30 de agosto, y hoy ocho dies resebí otras dos de V.M., la una de 30 de agosto y la otra de 15 de septiembre, todas tres de un mismo tenor: y es que

[p. 324]

V.M. me dise en ellas aber cobrado del Sr. van Etten los ducientos y noventa florines, que está muy bien. Y quando las resebí, ya tenía yo pagado a quenta d'ellos al sr. Christophoro van Etten la mitad de los cien ducados.¹ La testa haga quenta, que ya está pagada. Y en lo que toca a los otros cien ducados que no quiso pagar su padre, yo les proveré a V.M. por orra vía. Y perdonne de que no he emviado màs presto el dinero, y sabe Dios con quánta diligensia procuro de llegarle por complir con V.M. Y por aber V.M. ydo sublevándome he emviado lo emviado. Y si por ventura me ubiesse appretado no me ubiera sido possible pagar, pero ‘habe pacientiam mecum et omnia reddam tibi’.²

Y con esto V.M. me mande, y por estar de partida la posta no digo más sino que nuestro Sr. guarde a V.M. con toda su familla, a la qual my muger Anna Rodrígues besa a todos las manos, y está para parir dentro de tres o quatre meses. Y con ésta serán dies veses que abrá parido, y me veyo cargado de hijos, gracias a nuestro Sr.³ Iterum vale, y de Salamanca, en 24 octobre 1600.

Juan Pulman //

A Juan Moerentorf, mercader de libros en Amberes //

MPMA, 91, f. 453r-v

1 Zie Brief LXX, n. 1.

2 Een variant op Matthaeus XVIII, 26 en 29: ‘Patientiam habe in me er omnia reddam tibi.

3 Noch in het doopregister van zijn eigen parochie, noch in dat van naburige parochies wordt in 1601 een kind van Poelman bijgeschreven. Dit duidt of op een miskraam, of op een vroegtijdige dood van dit tiende kind.

LXXII
J. Poelman aan J. Moretus
19-12-1600

Uit de brief van 9-10 van M. heeft P. vernomen dat de fl. 290 van de heer van Etten zijn geïnd: dezelfde som is betaald aan de heer C. van Ecten die daarop naar Sevilla is vertrokken.
Over de eventuele bemiddeling bij het incasseren d.m.v. het verrekenen van het pensioen van de bisschop van S. (zie n. 2) is F. niet zo enthousiast.
Op de in bovenvermelde brief gedane mededeling als zou P. nog 2000 zoveel gul-

[p. 325]

dens schuldig zijn, doet P. hierbij een opgave van wat inmiddels afgelost is. P. komt terug op brief LXI dd. 7-7-1594 waarin de schuld was gereduceerd tot fl. 2000. P. heeft inmiddels fl. 1385 afbetaald en doet hierbij een afrekening waaruit blijkt dat hij nog fl. 500 st. 11 schuldig is. P. wil nu ook van de schuld af want wil niet dat zijn vrouw en kinderen ermee belast worden. Als hij geen boeken uit Venetië en Lyon gestuurd had gekregen, had hij moeten gaan bedelen; hij is altijd een oprecht mens gebleven en nooit met de justitie in aanraking geweest. Tot slot vraagt hij of M. hem nog wat boeken wil sturen.

La postrera de V.M. de 9 de octubre resebí, por la qual V.M. me dise aber cobrado del Sr. van Etten ducientos y noventa florines. Y por otras me ha avisado lo mismo, a las quales he respondido a V.M. Y lo que ay agora es que luego pagué aquý la dicha somma al Sr. Christophoro van Etten, el qual partió de aquý para Sevilla el día de Sta. Catharina, y piensa estar allá este imvierno, porque no se hallaba aquý.¹

En lo que V.M. me dise que una cierta persona de allá tiene pensión sobre el obispo de Salamanca y que me pagará el trabajo de la cobransa, si me quiero incargar d'ella, V.M. intienda que en cosa de V.M. no he menester que se me pague, porque más que esto debo a V.M..² Pero el caso es que no me quisiera yo incargar d'ello por la difficultad que ay en buscar persona a quien dar el dinero para remettir allá; que me sería necessario de ir cada cobransa a Medina, del Campo o a Madrit a buscar a quien dar el dinero, y después si es persona segura o no.³ Si no fuera por este inconveniente, yo lo hisiera de ojos.

Al fin de la carta me dise V.M. cómo yo debo aun más de dos mil y tantos florines, y por otra me avisó lo mismo; y cierto,

1 Zie Brief LXX, n. 1.

2 Uit de volgende brief blijkt dat dit verzoek gedaan werd door Gregoor Hopperus, zoon van de uit Friesland afkomstige Joachim Hopperus (1523-1576), hoogleraar Rechten in Leuven, raadsheer bij de Grote Raad in Mechelen, stichter van de universiteit van Douai, en vanaf 1556 tot aan zijn dood de zegelbewaarder voor de Nederlanden aan het hof van Filips II in Madrid, Gregoor, evenals zijn vader een rechtsgeleerde, reisde en studeerde in diverse Europese landen, waaronder Spanje. In 1591 en 1592 liet hij bij Moretus enkele onuitgegeven werken van zijn vader drukken. In 1598 werd hij benoemd tot raadsheer bij de Grote Raad in Mechelen. Hij stierf in 1610. Over zijn aanspraken op een pensioen van de bisschop van Salamanca is verder niets bekend (BNB, IX, c. 465-469).

3 Zie Brief LXVII, n. 2.

[p. 326]

quando lo leý, me pouso en confusión y quedé confuso. Y assý para satisfaserme fuy a ver las quentas, las quales saccqué al limpio, y las emvío con ésta.⁴ Y no me puedo accordar de las quentas que emvié a V.M. por donde halla que debo tanto, sino es que se me aya olvidado de assentar alguna partida, y quenta herrada no valga. Y para evitar dudas emvío agora la quenta en limpio para que V.M. la vea, porque quiero salir d'este captiverio y no estar toda la vida subjecto a tantas amenasas y carcomas que me inquietan, porque me accuerdo que una ves me escribíô que abía de emviar a my costa quien cobrasse de mý, como si yo ubiesse abido repressado su dinero de V.M. y aprovechádome d'el. Pero no me dexaron con este peccado, que antes que le ubiesse saccado de la mercaduría, lo tenía ya proveído por allá, y sabe Dios con quánto trabajo saccando fuersa de flacquessa, y todo con deseo de complir y pagar.

Demás d'esto tengo aquý una carta de V.M. de 7 julij 1594, por la qual me dise que abía accordado con los demás hermanos, y que estaban de accuerdo y contentos con que se reduciesse la somma de todo lo que yo debía en dos mil florines, conque lo pagasse dentro de dos annos, o tres a lo más largo, y me daban por // libre.⁵ Verdat es que no complí el tiempo por no aber podido. Y si por esta causa V.M. quiere salir de la promessa, esto es otra cosa, pero después he pagado mil trescientos y ochenta y cinco florines, que a esta rasón no debo tanto como V.M. dise en su carta de 9 de octubre, como lo verrá V.M. por la quenta que va con ésta. Conforme la quenta hallo que debo quinientos florines y onse placas⁶ de resta, y para esto ay más de malas ditas y bromas⁷ que en vida del hombre no se co(b)rarán ny se vendrán. Antes es contra mý esta quenta, porque se perderá mucho más en las ditas y libros que no se cobrarán y no se vendrán, que monta la resta. Y para que V.M. intienda que no me perdonnan nada

4 Het in tweevoud door Poelman opgestelde overzicht van de betalingen tot en met 24 oktober 1600 bevindt zich in MPMA, 117, f. 61v-63ren 69v-71r.

5 Zie Brief LXI.

6 Placas: stuivers.

7 Ditas: de klanten die bij Poelman in het krijt stonden (zie onder andere Brief XXXVIII, n. 1; bromas: de onverkoopbare boeken (zie onder andere Brief XXXV, n. 5 en LVIII, n. 2).

[p. 327]

conforme la carta de 7 de julio 1594, emvío la quenta. V.M. la vea y sea servido de dar un fin y corte en este negocio para exhimirme d'este suffragio y tributo que hasta agora he tenido. Y V.M. ha de advertir que en el anno 1587, 1588, 1589, en estos tres annos, he remettido con le que he pagade de las costas y fleytes de las cincquenta y seis ballas que se me emviaron quasi tanto como ellas montaron. Y sabe Dios si fue del dinero prosedido d'ella sino como me cassé y diéronme cierto dinero en dote;⁸ de aquello fuy remettiendo, de manera que con el dinero de V.M. no me he podido aprovechar, porque no huelgó en my poder. Y antes que se saccasse de la mercaduría, ya estaba remettido para allá, y todo esto hise para complir con V.M. Lo que agora resta es que V.M. vea muy despachio esta quenta, y hallará que es más en my perguicio que de V.M.. Y como somos mortales, quisiera ver fin d'esta quenta por no dexar a my muger y hijos con embarassos; porque gracias a Dios no tengo otra quenta con ninguno, y ya que tengo poco, todo lo que hasta agora debo con menos de cincquenta ducados lo pagaré. Y si no ubiera sido por los de Venetia y de León⁹, que me han hetjo merced en emviar mercaduría, bien pudiera aber ido a pidir por Dios de puerta en puerta. Pero gracias a Dios, con todos mys trabajos y cargado de hijos (que ya no me faltan sino dos para complir una dosena, gracias a Dios que tanto me quiere), estos duelos mýos no los ha de llorar V.M.. Y con todo esto no me han faltado amigos ny faltarán, porque, como digo, no debo cincquenta ducados ny jamás hombre me ha pidido por justitia, ny en my casa no ha llegado vara de justitia¹⁰ para pidirme deuda ninguna.

En concluiendo esta quenta, si V.M. me quisiere haser merced de emviarme algunos libros, yo emviaré la memoria y con // additamento, que no quiero que me fíe nada; a quien tan mala quenta da, no es rasón que le fíen. Y con esto nuestro Sennor guarde a V.M., y todo sea a V.M. para bien el nieto,¹¹ y plega a Dios de dar vida y salud a V.M. con la querida compannera, para

8 De bruidsschat bedroeg 700 ducados (rie Brief XIV).

9 Léon: Lyon.

10 Vara de justicia: de met een kruis bekroonde stok of staf van gerechtsdienaren.

11 Zie Brief LXIX, n. 2.

[p. 328]

que vea nietos, bisnietos y tataranietos. Y con esto Christo con todos, y de Salamanca, en 19 decembris 1600. Juan Pulman //

A Juan Moerentorf, mercader de libros en Amberes //

MPMA, 91, f. 455r-457v

LXXIII
J. Poelman aan J. Moretus
18-9-1601

P. antwoordt op een brief van M. dd. 6-6 waaruit hij opmaakt dat M. Brief LXXII niet heeft ontvangen, vandaar nogmaals kopie en het rekening-overzicht.
Ook Luis Pérez schijnt zich over P. te beklagen, iedereen heeft er kennelijk mee ingestemd P. geen goederen meer te sturen; indien wel dan had hij voor meer dan 1000 ducados per jaar kunnen omzetten.
De transacties met de heer Hopperus ivm. de bisschop van S. zal hij zeer tegen z'n zin doen.

La postrera de V.M., que resebi, es de 6 de julio passado, a la qual debo respuesta. Y veo por ella que V.M. no ha resibido la mya de 19 decembre del anno passado, y assý va con ésta el traslado de la dicha y más la quenta.¹

Y lo que agora se offresse es que veo está V.M. muy quexoso de mý, y también el Sr. Luys Péres² y los demás a quien incomben estas quentas. V.M. las mandará ver muy despacio, en buena conformidat, y hallará que no soy tan culpable como me hase. Y en lo que dise que emvierá persona expressa para tomarme quenta, V.M. hará lo que fuere servido, que otra quenta que la que va con ésta no ay que dar. Y los libros que acá quedan, que en la vida no se vendrán, del puesto de V.M. y impressión de casa, si V.M. gusta, haré ballas d'ellos y las embiaré de muy buena gana.

Yo intiendo que todos hemos sido interessados por no aberme querido V.M. emviar mercaduría, que intiendo que cada anno pudiera // aber gastado más de mil ducados; pero, vaya con Dios,

1 De kopie van de vorige brief bevindt zich in MPMA, 91, f. 459r-461r. Voor het rekening-overzicht zie Brief LXXII, n. 4.

2 Zie Brief I, n. 6.

[p. 329]

tras un tiempo viene otro, y intiendo que algún día V.M. me hará merced de emviarme mercaduría. Y quando ello abrá de ser, no quiero que me la fíe, para que no tenga siniestra opinión de mý. Y crea V.M. que he hetjo más de lo que he podido en lo de la quenta que va con esta.

En la de V.M. venía una del Sr. Hoppero acerca de la pensión que tiene en obispo [sic] de Salamanca; ya digo a V.M. la difficultad que pongo en ello. A él escribo que me incargaré de la cobransa, aunque harto contra my voluntad.³ Y con esto nuestro Sr. guarde a V.M. con toda su familla, y de Salamanca, en 18 de septiembre 1601. Juan Pulman //

A Juan Mureto en Amberes //

MPMA, 91, f. 461r-v

3 Zie Brief LXXII, n. 2.

LXXIV
J. Moretus aan J. Poelman
9-6-1607

Laus Deo de 9^e junij 1607 tot Antwerpen.

Eersame goede vrindt Sr. Jan Pulman. Ick schryve U.L. desen in ons moeders tael, al ist dat wij malcanderen ghemeynlyck hebben gheschreven in Spaens, opdat mijn broeders ende susters weten souden wat ick schryve. Ende bidde dat U.L. believe te antwoorden oock in Duytse taie, opdat sij te beter souden moghen verstaen wat u intentie ende meyninge is te doen met uwe schuit, daervan U.L. soo diewils heeft gheschreven, dat ghij selfs wel wilde een eynde te hebben, ende soudt alleynskes overmaken hetghene dat U moghelyck soude wesen om tot een eynde te comen. Ende alsoo U.L. met uwen brief van dati van de 16^e martij 1594 hebt ontboden dat ghij schuldich bleeft in alles de somme van vierduysent ende eenen gulden, ende dat daer af mochten getrocken worden drijhondert ende vijfendertich gul-

[p. 330]

dens, sonder te specificeren waerom oft waervan.¹ Ende dut ghij alsoo maer schuldich en bieeft met de somme van fl. 3665 guldens ende ses stuyvers, u beclagende dat veel leuren² van boecken daeronder waren ende goede schulden, soo dat daer in twee jaren gheen geit af en soude ghemaeckt wesen, ende daerom begheerde van ons dat wij U den heelen rest souden laten voor sevenduysent realen, dat is voor de somme van duysent sevenhondert ende vijftich guldens³, soo was 't dat ick U doen antwoorde, dat mijn susters ende broeders hadden gheconsenteert dat ghij die soudet aennemen voor vierentwintigh hondert gulden, fl. 2400, te betalen in twee jaren sonder langer uytstel, soo is 't ghij daerop niet en hebt gheantwoort oft gheresolveert. Ende ghemerckt dat wij hier alsoo wel als U.L. souden begheeren een eynd te hebben van dese rekeninge, soo is't dat ghij met desen suit hebben de rekeninge soo wij die hier hebben op onsen boecke, ende begheeren alle, op U dat ghij met den eersten wilt seggen wat u intentie ende meyninge is hiervan te doen om malcanderen gheen meerder quel linge aen te doen.

Ick hadde ghemeynt dat, als wij een eyndt van dese rekeninge souden hebben ghehadt, dat wij wat tesamen souden ghehandelt hebben, alsoo ghij mij somtijts ontboden hebt dat ick U.L. van mijne nieuwe boecken ende sorteringe soude willen seynden, maer U hebbe gheschreven dat niet te willen doen, en ware dat dese rekeninge eerst ware volcomelyck voleyndt, opdat het niet en soude schijnen dat ick mijn profyt // soude soecken, ende latende oude schuit blijven, hetwelcke ick U.L. weder herhale mits dese, opdat ghij moghet weten doorsake waerom ick gheen andere correspondentie en hebbe met U.L. ghehouden, verwondert oock wesende dat binnen ses jaren wat ick U.L. gheschreven

1 Het was in zijn brief van 30 november 1593 (LVII) dat Poelman een overzicht gaf van de stand van de rekening op dat moment, en niet in de brief van 16 maart 1594 (LVIII), die door Moretus was geschreven.

2 Zie Brief LVIII, n. 2.

3 Zie Brief LVII, n. 8.

[p. 331]

hebbe,⁴ ick gheen antwoorde van U en hebbe ghecregen, niet wetende oft ghij noch in't leven sijt oft niet.

Ende soo sal U.L. believen met den eersten wel expresselyck te schrijven wat u intentie ende meyninge is te doen van de reste die ghij noch schuldich blijft, achtervolgende U.L. eygen rekeninge hierbij gaende. Ende schrijft vrijelycken ende openlyck al hetghene dat ghij bevint te behooren ende 'tgene redelyck soude moghen wesen te doen. Ende dencke dat ghij self gheene schade en suit lijden, is't dat ghij soeckt een eynde te maken, hoe eer hoe liever. Ende ghij weet hoe dickmaels dat ick U.L. tevoren hebbe gheseydt ende gheschreven; nochtans, mijne medeerfgenamen moghen dencken dat ick mijn devoir daerin niet wel en hebbe gedaen, ghemerckt dat ick soo dickmaels moet seggen dat ick van U gheen tijdinge en crijghe, hetwelck schier ongheloofelyck schijnt te wesen. Daerom en laet niet met den eersten van als te schrijven claer bescheet, opdat de resolutie finalyck soude ghenomen worden wat U ende ons te doen staet. Ende omdat ghij niet en hebt gheresolveert oft gheschreven antwoorde (op het advys ghegeven) van dat ghij de fl. 3665 st. 6 soudt nemen voor fl. 2400, zoo hebben wij silentie ghenomen voor gheen acceptatie van hetghene dat wij U.L. doen consenteerden.⁴ Ende soo ist dat wij U de inghesloten rekeninge seynden, beghinnende van den 14^en may anno 1590, alsoo ghij ons die met u eyghen handt gheschreven hebt overghesonden, te weten, dat ghij op den selfden 14^en may schuldigh waert blijvende de somme van ft. 4848 guldens, waerop wij wedert hebben ontfangen de partijen. Alsoo U.L. sal sien bij de rekeninge, dat ghij noch soudt schuldigh blijven de somme van fl. 2737 guldens.⁵ U.L. sal deselve rekeninge wel oversien ende oock claere bescheydt in forme als dese overseynden, opdat mijne broeders ende susters mooghen alles te beter verstaen, oock in duytsche tale de rekeninge stellen in corte

4 In de brief van ló maart 1594 had Moretus het voorstel gedaan om het bedrag van de schuld af te ronden tot fl. 2400 (LVIII). Even later, in de brief van 7 juli 1594, verlaagde Moretus dit bedrag tot fl. 2000 (LXI). Dit laatste aanbod werd herhaald in een schrijven van 25 augustus 1595 (LXIII). Moretus houdt nu vast aan het eerste bedrag; in zijn antwoord zal Poelman hierover zijn bevreemding uitspreken.

4 In de brief van ló maart 1594 had Moretus het voorstel gedaan om het bedrag van de schuld af te ronden tot fl. 2400 (LVIII). Even later, in de brief van 7 juli 1594, verlaagde Moretus dit bedrag tot fl. 2000 (LXI). Dit laatste aanbod werd herhaald in een schrijven van 25 augustus 1595 (LXIII). Moretus houdt nu vast aan het eerste bedrag; in zijn antwoord zal Poelman hierover zijn bevreemding uitspreken.

5 Dit overzicht, met betalingen door Poelman van 1590 tot 1602, bevindt zich in MPMA, 126, f. 28, en 118, f. 7r.

[p. 332]

met guldens ende stuyvers.

Hiermede doen wij U.L. alle met U.L. huysvrouw ende kinderen groeten. Wij hadden verhoopt dat ghij oft iemant van u soonen eens over soude ghecomen hebben, maer den tyt en heeft het noch niet toegelaten. Sulken willen wij weten als 't gheschieden sal connen.

Hiermede den almoghenden Heere bevolen. Datum als voren.

U.L. goede vriendt

Jean Moerentorf //

A Juan Pulman, mercader de libros en Salamanca //

MPMA, 91, f 467r - 469v (kopie in het handschrift van Poelman).

LXXV
J. Poelman aan J. Moretus
11-9-1607

P. bevestigt ontvangst van Brief LXXIV op 7-9; hij had 3 jaar geen brief meer ontvangen, behalve één via Juan Haesrecht. P. stuurt hierbij kopie van de brieven LXI en LXIII waarin M. akkoord ging met de schuld van fl. 2000 en waardoor P. nu nog fl. 575 schuldig is, als M. daarbij geen rekening wil houden met de betaling van rs. 1000 op 23-7-1593 aan Simón Ruys. Als M, daar wèl mee akkoord gaat is P. slechts fl. 339 st. 5 schuldig hetwelk hij zo spoedig mogelijk zal sturen.
P. denkt dat het vergeefs moeite is om iemand te sturen die op zijn kosten de afrekening moet komen controleren.
P. doet onderaan de brief een opsomming van z'n afbetalingen uitgaande van een schuld van fl. 2000.
Hij verontschuldigt zich voor de vertraging in de betaling, maar per slot van rekening heeft hij betaald: ze zeggen zolang de schuldenaar niet dood gaat, gaat de schuld niet verloren. Ook had hij de zaak kunnen oplichten zoals de vrouw van Ambrosio Duport, neef van Pedro Landry uit Lyon, die wilde afrekenen voor meer dan 44000 ducados en die weggestuurd werd als een hond met de staart russen de benen...

La de V.M. de 9 junii resebí en 7 d'este, y no he tenido ninguna de V.M. más ha de tres annos, sino es una que me dió Juan Haesrecht¹, abrá anno y medio. Y respondý a ella y no he visto respuesta.

1 Deze Antwerpenaar, die tot nu toe slechts bekend was onder de verspaanste naam Hasry of Hasrey, was een van de grote boekhandelaren-uitgevers in het Madrid van het begin van de 17e eeuw.

[p. 333]

En lo que V.M. está, quexoso de que no he remattado esta nuestra quenta, en parte tiene rasón, y en parte non, porque si V.M. desea ver fin d'ella, yo lo deseo mucho más.

Y agora emvío a V.M. un translado de dos carras de V.M., la una en flamenco y la otra en castellano, d'ambas de un mismo tenor: la en flamenco de 7 julii 1594, y la castellana de 25 augusti 1595. Y en d'ambas dise V.M., que allá están todos de conformidat en que con les dos mil florines yo pague todo quanto está aquý de libros y ditas, y que con esto quedaremos en pas de todas quentas que yo he tenido con V.M..² Que digo que está muy bien, y a rasón d'esto hallo por my quenta, conforme la memoria que V.M. me emvía con esta última, que quedo debiendo a V.M. quinientos y septenta y cinco florines, no queriendo V.M. admittir en esta quenta los mil reales que pagué a Simon Ruys en 23 julii 1593, mientras que anduvimos en concierto. Y si éstos se me toman en quenta, no debré más de trescientos y rrenta y nueve florines y cinco placas,³ los quales procuraré de emviar con la mayor brevedat possible.⁴

Yo he entreoýdo de que V.M. me ha amenassado de que quería emviar una persona a my quenta y costa para averiguar esta quenta; que quando V.M. emviara, creo que veniera en balde, que aeá nos // supiéramos entender todos y tener a buenos, y quisá no se averiguara también la quenta.

Con ésta va la memoria conforme la que V.M. me emvía, de lo que yo he pagado a quenta de los dos mil florines en que V. Mes accordaron que tornasse yo a my cargo toda esta dita.⁵ Y con esto

2 Zie over deze kwestie Brief LXXIV, n. 4.

3 Zie Brief LXXII, n. 6.

4 Zie voor de betaling van ts. 1000 via Simón Ruiz Brief LIV, n. 1. Dit bedrag, in Nederlands geld fl. 235 st. 15, is opgenomen in het door Moretus opgestelde overzicht, dat ook naar Poelman werd gestuurd (zie Brief LXXIV, n. 5). Het blijft derhalve onduidelijk waarom Moretus deze betaling niet geaccepteerd zou hebben, zoals Poelman opmerkt. Poelman komt tenslotte uit op een openstaand bedrag van fl. 339 st. 5- Hierbij gaat hij uit van het overeengekomen schuld-bedrag van fl. 2000 (zie Brief LXXIV, n. 4), waarvan hij fl. 1660 st 5 betaald heeft, inclusief het bovengenoemde bedrag van fl. 235 st. 15. Volgens Moretus was hij nog fl. 2737 st. 5 schuldig (ibid., n. 5). Moretus zal uiteindelijk Poelman voor een groot deel tegemoetkomen door de schuld af te ronden op fl. 575: fl. 339 st. 5, het schuldbedrag volgens Poelman, + fl. 235 st. 15, de niet erkende betaling (zie Brief LXXVI).

5 Dita: schuld.

[p. 334]

V.M. mande responder luego, para que yo dé orden de remattar esta quenta, y que me den por libre de todo.

Y ton esto nuestro Sr. guarde a V.M. ton toda su familla por muchos y largos annos. Y de aquý adelante hemos de ser más amigos, que no es rasón que por el interés se pierdan las amistades. Y de Salamanca, en 11 septembre 1607. Juan Pulman

Juan Pulman debe dos mil florines	fl. 2000 st.-
1595 25 julii en Ferrante Burlamachi	fl. 265 st.-
1596 19 junii en Francisco Duarte	fl. 270 st.-
1598 6 julii en Alonso Camarena	fl. 265 st.-
1599 14 octobre en Antonio Gallo	fl. 295 st.-
1600 12 septiembre en Monseigneur van Etten^6	fl. 290 st.-
1602 24 julii en Pater Luys Lomans^7	fl. 40 st.-
	_____
Ha pagado Juan Pulman	fl. 1425 st.-

1593 23 julii en Simón Ruys mil reales, que estamos en differentia; si me los han de tornar en quenta de los des mil florines.⁸

V.M. perdonne la dilatatión de la paga. Aunque he pagado tarde, en fin he pagado; que disen no se muera el deudor, no se perderá la deuda. Y si my intentión no ubiera sido buena, pudiera aber trampeado, como hiso la muger de Ambrosio Duport, sobrino de Pedro Landry de Leon, que vino aquý para haser quenta con ella, y se quedó ton dies y siete quentos de merrevedises,⁹ que son más de quarenta y quatro mil ducados. Y le emvió como perro, rabo entre piernas.¹⁰

Y para que V.M. me haga cortesía, si de aquý adelante ubiére-

6 Zie voor deze vijf betalingen Brief LXIII, n. 1, LXIV, n. 1, LXVII, n, 1 en 2, en LXX, n. 1.

7 In Moretus' registratie van deze betaling wordt vermeld dat hij een Dominicaan was (MPMA, 126, f. 28). Het moet dezelfde zijn als Ludovicus Loemans, aan wie in 1633 door het bisdom Antwerpen jurisdictie wordt verleend om te preken en de biecht af te nemen (Bogaerts, De Dominikanen in de Jurisdiktiebrieven van het Bisdom Antwerpen, p. 6).

8 Zie n. 4.

9 Maravedíes.

10 Voor deze boekhandelaren uit Lyon zie Brief V, n. 13. Dit voorval is noch in Baudrier, noch in Pérez Pastor, Medina, gedocumenteerd.

[p. 335]

mos de tractar junctos, que intienda V.M. que, quando no compliere tan punctualmente, que en fin no ha de perdet tanto conmigo. Fecho ut supra. Iterum vale. Juan Pulman //

A Juan Moerentorf, mercader de libros en Amberes //

MPMA, 91, f. 463r-465v

LXXVI
J. Moretus aan J. Poelman
3-12-1607

M. gaat accoord met het restant van de schuld à fl. 575, maar dan wel betalen zonder uitstel.

Aux 3^e decembris 1607 j'ay rescrit à Pulman.

Que pour venir à une fin, viendrons à condescendre qu'il remette les 575 florins, mais qu'il ne delaije plus; aultrement ne l'accorderions, si ce ne fust que nous puissions ainsi sortir de par ensemble de ce compte.¹

MPMA, 118, ongenummerd blad tussen f. 10r en 11r (minuut)

1 Zie Brief LXXV, n. 4.

[p. 337]

Bijlagen

I. Contract tussen Jan Poelman en Martín de Varrón Antwerpen, 9-9-1581

Inden naetn des Heren. Op heden den 9^en Septembris anno duysent V^o en eenentachentich sijn gheaccordeert Sr. Martín de Varron ende Jan Pulman om eenen handel te voeren doer de handen vanden voorschreven Pulman, geduerende den tyt van dry jaren, beginnende den eersten Octobris naestcomende vanden voors. jaer eenentachentich, ende dat achtervolgende de puncten ende artikelen hier naer beschreven.

Inden eersten sal schuldich sijn den voors. Sr. Martin de Varron in te leghen tot behoef vande voors. handel, navolghende de specificatie vanden selven Pulman geteeckent (als hij alrede oock inghebrochr heeft), de somme van ses duysent gulden, dewelcke den voots. Pulman oock bekent tot sijnen contentement ontfanghen te hebben.

Ende den voors. Pulman heeft oock inghebrocht in desen handel de somme van tweehondert gulden, die hij heeft van sijn capitael.

Den selven Pulman belooft mits desen te gaen woonen in Spaegnien, tot Salamanca oft elders daer 't meetste en profytelyckste sal ghevonden worden te wesen; ende oock alle sijn noestichheyt, industrie ende sijnen aerbeyt te doen om alleenlyck desen handel te voorderen tot het beste ende meeste profyt, sonder hem erghens in te moghen employeren oft niet te ondervinden, ten sij al tot het profyt vanden voors, handel. Ende belooft oock van alle goede reckeninghe te houden, ende van jaer tot jaer die van alle over te senden in handen vanden voors. Sr. Martín de Varron van alles hergheene dat inden selven handel sal ghenegocieert wesen, ende oock toe allen tyden darmen dat van hem sal begheren. Ende ten eynde van de voors. dry jaren soo belooft den selven Jan Pulman selver tot Antwerpen te comen (oft elders daermen hem dat ordonneren sal) om reckeninghe te doen ende voldoeninghe van dese capitaelpenninghen met den waesdom oft profyt die den Heere sal verleent hebben. //

Ende de profyten die vanden selven handel sullen vallen eerst (afghetrocken alle nootelycke oncosten van reysen, vrachten, huyshure ende winckelhueren, ende de montcosten vanden selven Pulman met onderhoudinghe vanden jonghen die hij mede neempt) sullen gedeelt worden in de deelen aldus hier naer volcht:

Te weten den selven Jan Pulman van alle sijn moyte ende administratie van desen handel, dewelcken hij alleen sal hebben mits houdende goede correspondentie met den voors. Sr. Martin de Varron, sal hebben een vierendeel van alle de profyten die bevonden sullen worden gedaen te wesen ten eynde vande voors. dry jaren.

Ende de resterende andere dry vierendcelen vande voors. profyten oft schade (daer den Heere af behoeden wil) sullen gedeelt worden naer advenant dat elckeen inden voors. handel inghebrocht heeft.

Ende daerenboven soo ist samen gesloten ende besproocken, dat alle de goeden die ghesonden sullen worden voer ende nader desen handel aengaende, sullen gaen ende comen op den risico ende peryckel van deghene die den selven handel aengaet, sonder yet te dierven verseckeren, te waere dat sij 't anders goet bevonden.

[p. 338]

Ende voors. Pulman heeft oock belooft ende hem verbonden mits dese niemant, wie hij sij, yete te leenen oft borghe voor yemant te blijven gedue rende den termyn van de voors. dry jaren, ende dat in gheender manieren. Maer alleenlyck op sijnen eyghen cost oft last sal hij moghen eenighen vrint leenen oft doen tot de somme van vier gulden.

Alle welcke voors. artyckelen ende puncten hebben respectievelycken de voors. partyen te samen soo gesloten ende belooft te onderhouden, sonder arch oft list, ende hebben hieraf twee copien doen schrijven dewelcke onderteeckent sijn met hun eyghen handen den dach ende jaer als boven.

Martin de Varron

Juan Pulman

MPMA, 116, f. 517r-v. (Niet ondertekende kopie, f. 515r-v.)

II. Contract tussen Luis Pérez en Martín de Varrón en Jan Poelman, 9-9-1581

Je, Jan Pulman, cognoist et confesse avoir receu les parties suivantes a moy consignées en Anvers par le Sr. Martín de Varron pour fournissement des sis mille florins qu'il mect avecq moy selon les capitulations signées aujourdhuy.

Primierement me a assigné le Sr. Luys Peres pour luy en Espagne les parties suivantes:

Pour les livres qui sont au logis du Sr. Juan de Jugo en Bilbao	fl. 207 st. 7
Pour les livres qui J. Pulman a lessé en comission en Salamanca au Sr. Juan Rodriguez	fl. 793 st. 4
Pour les ligatures de un OEuvres de St. Thomas et un Surius avecq d'aultres livres	fl. 60 st. 14
Pour diverses basanes et autres fermans pour les livres	fl. 42 st. 9
Pour diverses souleyrs	fl. 8 st. 11
Pour un OEuvres de St. Thomas	fl. 67 st. 10
Pour un Surius	fl. 22 st. 10
Pour cent Concordans	fl. 350 st. -
Pour cincq Biblia Regia	fl. 300 st. -
Pour les livres qui sont détenus pour la Inquisition	fl. 56 st. 8
Pour les livres qui sont détenus en Laredo	fl. 54 st. 12
Pour quatre varqueras	fl. 10 st. -
	_____
	fl. 1973 st. 5
D'encores me a livré ledict Sr. Luys Peres pour luy par les mains de Mons. Plantin en la partie des cincquanre trois balles ec casses montant la somme de quatre mil et quarante un florin et trois pats. et un quart icy suivant declarés	fl. 1026. st. 15
	_____
	Somma fl. 3.000 st. -

[p. 339]

Item m'a livré Mons. Plantin pour ledict Sr. Martín de Varron en cincquante trois balles et casses assorties de diverses livres montant la somme de de quatre mil et quarante un florin et trois pats, et un quaert, de no. 1 iusques au no. 53 comprins desquels tire les un mille et vintisis florins et 15 pats, que le Sr. Luys Peres me faict livrer par ledict Plantin desus mentionnés.

Restent fl. 3014 st. 8 1/4		fl. 3014 st. 8 1/4
Item m'a livré Mons. Plantin pour aulcunes minutes pour usage de message, achattes et pour despens d'emballage et portes jusques en Zelande, et licentes		fl. 202 st. 2
		_____
	Somma fl. 3216 st. 10 1/4
Pour aultant que monte la somme des capitulations specifiés de l'autre coste		fl. 3000 st. -
		_____
	Somma fl. 6216 st. 10 1/4
De ces six mille deux cent et seize florins et dix pats, et un quart servant les six mille florins pour la mise que ledict Sr. Martin de Varron meet avecq moy audict négoce que avons accordé	fl. 6000 st. -
Et les deux cents florins pour reste que je suis obligé de y mettre	fl. 200 st. -
	Somma fl. 6200 st. - fl. 6200 st.
		_____
		fl. 16 st. 10 1/4

Les restans seize florins et dix pats, et un quart je demeure a devoir a Mons. Plantin et luy serez la provision d'Espagne et en signe de verite d'avoir receu toutes ces parties a mon contentement ay subsigné ceste de ma main en Anvers ce 9^e jour de septembre anno mille cincq cent et huictante un.

Juan Pulman

MPMA, 116, f. 51 lr-v. (Kopie, f. 513r-v.)

III. Verklaring van Martín de Varrón bij contract I en II 15-11-1581

Declaro yo, Martín de Varrón, que el negocio que he hecho y acordado con Juan Pulman conforme a la copia arriba declarada delque ambos abemos firmado las originales y en toca la mitad al Sr. Christóbal Plantino y la mitad a Luis Pérez sin que amitigar cosa ninguna d'ella, puesto que se hizo en mi nombre, lo qual se hizo por buenos respetos. Y assi soy contento que el dicho Pulman acuda a los dichos como a mí, y que corresponda con ellos o con qualquiera d'ellos. Y de lo que me acudiere a mí y correspondiere conmigo, daré noticia a los dichos Plantino y Pérez o qualquiera d'ellos, y les daré a

[p. 340]

cada uno su mitad, como la heredan ygualmente que los seys mil florines de veynte placas que yo pongo aber meddo quel dicho negocio conJuan Pulman con todo lo que recresciere de puesco como digo los dichos Plantino y Pérez pusieron y suplieron dichos seys mil florines para heredarlos a medias según las capitulaciones dichas atrás que yo hize con la sabiduría y voluntad y por quenta d'ellos con el dicho Juan Pulman. Y por ser assí verdad, firmé esta de mi mano. Ferho en Anveres a quinze de noviembre mil quinientos ochenta y un anno(s).

Martín de Varrón

MPMA, 116, f. 513v.

IV. Contract tussen Jan Moretus en Jan Poelman 1-8-1586

Au nom de Dieu ce jourd'huy d'augst XV^e et huictante six ans sont accordés Jan Mourentorf et Jan Pulman pour faire ung train et compagnie de marchandise des livres ensemble durant l'espace de cincq années, comencant des le sudit premier d'augst XV^e et huictante six, le tout suivant les poinctes et articles cy apres declarés.

En premier lieu ledit Jan Mourentorf a mis et met en ceste compagnie la somme de quatre mille trois cents et trese florins et deux pattz., procedans liquidement des livres, debtes et mesnageries, lesquels il a laissées et laisse entre les mains dudit Jan Pulman, provenans d'un certain arrest d'aulrre compagnie d'entre ledit Jan Pulman et le Sr. Martin Peres de Varron, conclu au dernier de juillet de ceste presente année suivant la spécification dudit compte. Et confesse aussy ledit Pulman d'avoir receu ladicte somme a son contentement, liquidés tours frais et despens payés et rabatus.

Ledit Jan Pulman a aussy mis en ceste compagnie pour son capital la somme de mille florins.

Primirement promet ledit Pulman d'aller continuer sa demeure en Espagne, en la ville de Salamanca ou ailleurs selon qu'il sera trouvé pour le mieux et plus profitable, et d emploier toute sa diligense, industrie et travuel seulement pour l'avansement de ceste trafficque et compagnie au melieur proffit qu'il sera possible, sans s'employer en aultre chose aulcune qu'au benefice et proffit deladite compagnie, promettant de tenir bon compte de tout, et que d'an en an (et a tout temps que on le demande de luy) il envoyera entre les mains dudit Jan Moerentorf ou de celluij qu'il ordonnera le compte de tout ce que sera négocié en la trafficque de teste compagnie. Et au bout desdicts cincq ans promet aussy ledit Jan Pulman de venir en Anvers ou aillieurs ou il luy sera ordonné pour faire compte et satisfaction avec l'accreu et proffit lequel il plaire a Dieu de donner.

Et des proffits lesquels pourront provenir de ladite negotiation de trafficques de compagnie seront faicts les parts (tous despens necessaires, tant de voictures, voyages, ports, louage de bouticque et despens de bouche dudit Pulman et de son serviteur tabatus), lesquels ledit Pulman promet faire tout au moins que raisonablement possible

[p. 341]

luy sera.

A scavoir ledit Jan Pulman pour sa mise des mille florins et pour sa paine et administration de ceste trafficque de compagnie, laquelle luy seul tiendra en ayant bonne correspondence avec ledit Jan Moerentorf, aura ung tiers de tous les profficts lesquelles au bout de cincq ans y seront provenus. //

Les restants deux tiers seront pour la part et appartenants audit Jan Moerentorf.

En oultre est conclu et pourparlé que toutes les marchandises, lesquelles seront envoyées soit d'aller ou de venir, seront envoyés au risicque de ceulx de ceste compagnie sans asseurer chose aulcune si ce ne fust qu'ils trouvassent avec le temps aultrement convenir.

Est pareillement déclaré et conclu par ensemble qu'en cas qu'il y vint quelque perte (delaquelle Dieu vuetle garder), que seront de ladite perte portées trois quarts par ledit Jan Mourentorf et l'aultre quart par ledit Jan Pulman.

Et pour tant plus bénéficier ceste compagnie promet Jan Mourentorf que de tous les livres que seront envoyés de l'impression de son beau pere Christophle Plantin et de ceux qu'il aura en change de ses sortes communes, seront rebatus du prix mis aux libraires quinse pour cent, et les aultres que ne sont de l'impression dudit Plantin seront tauxés au juste prix lequel on est accoustumé de constituer ausdits libraires selon l'achapt et la tauxe desdits livres.

Ledit Jan Pulman a aussi) promis et s'est obligé par cestes de ne prester ou demourer plege en façon quelcunque, pour qui que ce pourroit escre, durant le temps de cincq ans de ce contraict, mais bien pourra il prester ou bailler a quelque amij pour son particulier quelque petite somme selon que trouvera a convenir jusque a la somme de douse florins.

Tous lesquels poincts et articles sudits ont respectivement les parties suddites conclus, et promis de les entretenir et observer sans fraude ou mal engin quelquncques, ayant faict escrire du present contract deux copies semblables et soubsignées de leurs mains propres Lan et jour devant nommé en Anvers en presence des tesmoings soubscripts et a ce appellés et requis.

Jan Moerentorf

Jan Pulman

Por testigo Louis Pérez

Por testigo Martin Pérez de Varrón

MPMA, 91, f 245r-v. (Gepubliceerd in Corr. Pl., VIII-IX, p. 14-17)

V. Verklaringen van Christoffel Plantin en Jan moretus 2-8-1586

Je, Christofle Plantin, cognois et confesse debvoire a Monsieur Louys Perez la somme de quatre cents livres de gros, monnoye de Flandres, et ce pour certain reste de comptes faicts et acceptés entre le Signeur Martín de Baron et Jehan Poulman pour fin et conclusion de certain contract de compagnie, faict entre eux l'an mil cinq cents huic-

[p. 342]

tante et ung, 9^e septembre, pour reception et venditions de livres et restes d'iceux, lequel reste de comptes j'ay prins et accepté a moi pour la somme de 400 11 de gros monnoys susdicte, laquelle je promets de payer aux Sr. Louys Perez ou au porteur de la presente en trois termes esgaux: scavoir est huict cents florins a la fin du mois de janvier prochainement devant, et autres huict cents florins a la fin du mois de juillet prochainement ensuivant, et les autres huict cents et derniers florins (chacun florin de tous de vingt patz. de Brabant, a scavoir de quarante gros de Flandres) a la fin du mois de janvier par apres ensuivant, quoy comptera mil cinq cents huictante et huict. Le tout sans fraude ou mal engin aucun. Et en tesmoing de la verite j'ay escrit et soubsigné la presente de ma propre main et signé manuel ce deuxiesme jour d'Aougst l'an mil cinq cents huictante et six.

Christofle Plantin

Et moy, Jehan Mourentorf, promets aussi de tenir la main a l'accomplissement de la presente, comme principal tesmoing. Mon signe ay mis ledit 2^e augs. XV huictante six.

Jan Mourentorf

MPMA, 98, f. 428v.