De Gulden Passer. Jaargang 70

[p. 63]

Fragment van een Delftse éénblad-almanak voor 1532
W.L. Braekman

In de als inleiding bedoelde eerste aflevering van het derde deel van de bekende Nijhoff-Kronenberg bibliografie van Nederlandse boeken gedrukt tot 1540¹, komt onder nr. 037 de volgende notitie voor:

Almanack voor het jaar 1532. Delft, Corn. Henricz. Lettersnijder, (1531), 1^o.

Deze almanak is door M.E. Kronenberg opgenomen als één van de ‘drukken die heel klaarblijkelijk bestaan, maar waarvan het mij nog niet gelukt is exemplaren te vinden of te beschrijven’.

De Delftse almanak uit 1531 heeft ze nooit zelf gezien. Haar notitie steunt op het gezag van W. De Vreese, zoals blijkt uit de kommentaar die 037 vergezelt: ‘Fragment hiervan vroeger (c. 1917?) gezien door wijlen W. De Vreese te Gent (U.B.?). Niet teruggevonden’. W. De Vreese had dit fragment van de Delftse druk inderdaad te Gent gezien, maar niet in de Universiteitsbibliotheek aldaar, zoals Kronenberg veronderstelde, maar wel in het Rijksarchief, Fonds Raad van Vlaanderen, nr. 33386.

Nu dit fragment eindelijk precies gelocaliseerd is, maken we van de gelegenheid gebruik even nader op de inhoud in te gaan. Het is een weliswaar onvolledig maar uniek fragment van een volks drukwerkje, een zg. éénblad-almanak. Het nut van dergelijke verbruiksliteratuur was beperkt tot het jaar waarvoor ze bestemd was. Eens dit jaar voorbij verloor het drukje zijn bruikbaarheid zodat de overlevingskansen van een uiteraard al heel kwetsbaar los blaadje van een zo groot formaat miniem waren. Het is dan ook niet te verwonderen dat zeer vele van deze nochtans in grote oplagen gedrukte

1 M.E. Kronenberg, Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540, 's-Gravenhage 1942, III, 1.

[p. 64]

éénblad-almanakken niet tot ons zijn gekomen.

Het bewaarde fragment is in feite de rechterhelft van een langs één kant bedrukt blad in plano-formaat (afmetingen van de bewaarde helft: breed 275, hoog 423 mm). Zoals men op de hier weergegeven, sterk verkleinde reproduktie kan zien, is de tekst gezet in Gotische zwarte en rode letters.

Bovenaan staat: ‘[...] Ons Heren Jesu Christi Dusent. CCCCC Ende XXXII’. Men mag als zeker aannemen dat de laatste woorden van het ontbrekende deel luidden: [... Almanak voor het Jaer]. Daaronder staan over drie kolommen telkens drie maanden onder elkaar (van juli tot december).

Daaronder volgt allerlei interessante informatie, zo b.v. in het midden ‘[...] Meester Helico van Scaghen Medecijn tot Delft’ die wel verantwoordelijk is voor de prognosticatie zoals wellicht onderaan op de verloren gegane linkerhelft vermeld stond.

In de kalender zijn de heiligen die ‘na die ordinancie vant bisdom van Utrecht’ bijzonder vereerd werden, zoals gebruikelijk in rubriek gedrukt. Verder worden er met symbolen allerlei gegevens meegedeeld over ‘in wat lidt vanden lichaem die maen is, want men moet wachten² datmen dat lidt daer die Maen in is niet en quetse doer steken of sniden, met yser stael of vier’. Natuurlijk ontbreken ook niet de zodiaktekens, de kwartieren van de maan en ‘bi elcke quartier staet die pronosticacie / seggende tot wat weer datse genegen is’, instructies voor het aderlaten, om ‘laxatiuen’ of ‘clisteren oft suppositorien’ te zetten, de tijd van zonsopgang en -ondergang, ‘waer bi men weten mach al dit iaer doer die cortheyt ende lancheyt der daghen’.

Onderaan rechts staat (de eerste vijf woorden in zwart, de rest in rubriek³):

Gheprent tot Delft / Bi mi Cornelis heyuric [sic] .z Lettersnijder.

Boven dit colofon staan enkele merkwaardige regels tekst die niet tot de gewone inhoud van een kalender of van een almanak behoren en hier als bladvulling wel heel onverwacht een plaats hebben gevonden:

2 moet wachten: er zich voor hoeden.

3 Hierna door mij cursief gezet.

[p. 65]

[p. 66]

Tot Leyden woent een mensche die seer spreect op die Almanacken die ic prente. Ic heb mi in voerleden tiden genoech verantwoert vande iniurie⁴ die hi mi int iaer van .xxx. aengeseyt heeft. Voert en ist niet waert datmen daer op antwoerden sal. Hi arbeyt om mi scade in mijn neringe te doen / lakende mijn ware om dat de sine te bet⁵ gebruyct soude worden. Een man van eeren behoert alsulcx niet te doen.

Deze geviseerde concurrent te Leiden was wellicht Pieter Claesz. van Balen, van wie almanakken bekend zijn van 1536 tot 1540⁶. Of hij ook al vóór 1536 dergelijke zaken gedrukt heeft is niet zeker. Het lijkt door de bovenstaande klacht van Lettersnijder nu echter wel waarschijnlijk, dat hij reeds vanaf 1530 een almanak op de markt heeft gebracht, waarvan, voor zover bekend, geen exemplaren bewaard zijn.

In alle geval is deze persoonlijke mededeling een alleszins interessant gegeven, dat enig nieuw licht werpt op de onderlinge naijver onder de drukkers te Leiden en te Delft⁷ van dergelijk jaarlijks terugkerend efemeer werk. Blijkbaar was er ruzie ontstaan tussen Cornelis Heynricz., lettersnijder van beroep, en (wellicht) Pieter Claesz. van Balen. Deze laatste vond de kwaliteit van de almanakken gedrukt door zijn Delftse collega en concurrent niet op peil, stelde alles in het werk om Cornelis Heynricz. financieel te benadelen en had hem in 1530 ook ‘iniurie aengeseyt’. De precieze betekenis die aan deze laatste uitspraak dient gegeven te worden, is niet duidelijk. Men kan alleen veronderstellen dat hij zich in een door hem gedrukte almanak voor dat jaar (of voor 1531) misprijzend had uitgelaten over het werk van zijn Delftse collega drukker. Dit was dan, naar men kan veronderstellen, de directe aanleiding geweest voor het antwoord

4 iniurie: belediging.

5 te bet: des te meer.

6 M.E. Kronenberg, Op. cit., III, 3, p. 267.

7 Dat dgl. naijver niet ongewoon was moge blijken uit het geval van Gerard Leeu van Antwerpen die einde 1472 de dood vond bij een heftige woordenwisseling gevolgd door een handgemeen met Henric van Symen de Lettersnijder (zie hierover: De vijfhonderdste Verjaring van de Boekdrukkunst in de Nederlanden, (Tentoonstellingscataloog K.B. Brussel), Brussel 1973, pp. 290 en 308.

[p. 67]

dat Cornelis Heynricz daarop in zijn eigen almanak voor 1532 heeft gemeend te moeten inlassen.

Eeklostraat 69

B-9030 Mariakerke