De Gulden Passer. Jaargang 64

[p. 61]

Anna Maria van Schurman (1607-1678) als kalligrafe
door Katlijne van der Stighelen
(Aspirante N.F.W.O., K.U. Leuven)

Anna Maria van Schurman voorstellen (pl. 1), blijft omwille van haar uitzonderlijke veelzijdigheid een moeilijke taak. Geboren te Keulen in 1607, verhuisde zij al spoedig naar Utrecht, waar zij het grootste deel van haar leven doorbracht. Ca. 1670 sloot Schurman zich aan bij de mystieke sekte van de ex-jezuïet Jean de Labadie (1610-1674). Als lid van de Labadistische gemeenschap overleed zij te Altona in 1678¹. Op jonge leeftijd werd door de theoloog Gisbertus Voetius (1589-1676) haar belangstelling gewekt voor de theologie en de oriëntalistiek². Jacob Cats (1577-1660) roemde haar in zijn Houwelyck (1625) als ‘het onlangs opgeresen juweel’ en prees haar ‘mette penne spelen’, ‘Teycken- en Schilder-kunst’³. Het was haar stadsgenoot

1 Over A.M. van Schurman, zie: u. birch, Anna Maria van Schurman. Artist, Scholar. Saint, Londen-New York, 1909; a.m.h. douma, Anna Maria van Schurman en de studie der vrouw, (onuitg. proefschrift, Amsterdam, 1924); g.d.j. schotel, Anna Maria van Schurman, 's-Hertogenbosch, 1853; j. voisine, Un astre éclipsé: Anna Maria van Schurman (1607-1678), in Etudes Germaniques, 27, 1972, p. 501-531.

2 g.w. kernkamp, De Utrechtse universiteit 1636-1936, dl. 1. De Utrechtse Academie, 1636-1815, Utrecht, 1936, p. 247; a. van buchell, Notae Quotidianae, (Werken uitgegeven door het Historisch Genootschap (gevestigd te Utrecht), 3de serie, 70), uitg. door j.w.c. van campen, Utrecht, 1940, p. 40, 48, 65.

3 j. cats, Houwelyck. Dat is de gantsche gheleghentheyt des echten staets, 2de uitg., Kleef, 1628 (1ste uitg. dateert van 1625), p. 48.

[p. 62]

Arend van Buchell (1565-1641) die haar introduceerde bij de Amsterdamse hoogleraar Caspar van Baerle (1584-1648). Barlaeus schreef in 1633 aan de dichter-diplomaat Constantijn Huygens Senior (1596-1687): ‘Est Ultrajecti virgo rari exempli, pingit, scribit, versificatur, Graeca legit et intelligit’⁴. Tussen 1620 en 1630 was Anna Maria ook meermaals te gast in het atelier van Crispijn van de Passe de Oude (ca. 1565-1637), waar zijn dochter Magdalena aan Schurman de basistechnieken van de graveerkunst bijbracht⁵.

In het schilderen van olieverf- en gouacheportretminiaturen, het tekenen met potlood en pastel, het boetseren in was, kleinsculptuur in hout en ivoor, schaar en borduurkunst, was zij, voor zover bekend, autodidact⁶.

Het is niet verwonderlijk dat een intellectueel ontwikkelde en kunstzinnige vrouw als Schurman, eveneens interesse koesterde voor kalligrafie. Het schoonschrijven was in het Noorden tijdens de eerste helft van de zeventiende eeuw erg populair geworden door de veelvuldige publikaties van model-schrijfboeken, die door ‘Franse schoolmeesters’ werden verzorgd⁷. De ‘ars pennae’ werd als tiende muze erkend en door een ruim publiek van dilettanten beoefend⁸. Anna Maria van Schurman, evenals Anna Roemers Visscher en Kornelia Kalf, vormen zowat de exponenten van de vrouwelijke ‘schoonschrijverij’ in ‘Hollands Gouden Eeuw’. De kwaliteit van hun geschriften deed echter nauwelijks onder voor de prestaties van professio-

4 c. barlaeus, Epistolarum Liber, dl. 1, Amsterdam, 1667, p. 305-307, 308.

5 Rijsel, Bibliothèque Municipale, Fds Ms, t. IV (cote 694), f. 126 (eigentijdse biografie van A.M. van Schurman door Guillaume de la Rivière).

6 Zie g.d.j. schotel, op. cit., passim en k. van der stighelen, Een pastelportrettenkwartet: Anna Maria van Schurmans primeur in de Nederlandse kunstgeschiedenis, in It Beaken, 47, 1985, p. 25-39.

7 Voor een overzicht van kalligrafische boeken en verdere bibliografie, zie: a.r.a. croiset van uchelen, Nederlandse schrijfmeesters uit de zeventiende eeuw, (tent. cat.), Den Haag, 1978; w. doede, Bibliographie deutscher Schreibmeisterbücher von Neudörffer bis 1800, Hamburg, (1958); h.i. whalley en v.h. kaden, The Universal Penman. A Survey of Western Calligraphy from the Roman Period to 1980, (tent. cat.), Londen, 1980; Calligraphy 1535-1885. A Collection of Seventy-two Writing-Books and Specimens from the Italian, French, Low Countries and Spanish Schools, Milaan, 1962.

8 a.r.a. croiset van uchelen, op. cit., p. 4.

[p. 63]

nele kalligrafen⁹. Jacob Cats vestigde als eerste uitvoerig de aandacht op Anna Maria's pennekunst: ‘In de schrijfkonste en behoudt haer Ed. geen meester te wycken, jae gaet te boven de netste ende aerdighste drucken ende dat in 't hebreeuwsch, syrisch, griecx, samaritaens, ethiopisch, latijnsch, italiaens, etc. ende kan de meeste handen van dien op verscheyde manieren als capitale letters staende, loopende, seer kostelick schrijven’¹⁰. Kanunnik Joly die in gezelschap van Anne-Geneviève de Bourbon, hertogin de Longueville, de ‘pinacotheca Schurmannae’ bezocht in 1648, vergeleek haar Griekse lettervorming met de kalligrafie van Guillaume le Gagneur (ca. 1550-ca. 1624)¹¹. Buchelius loofde de karakters van een door Anna Maria in het Hebreeuws geschreven brief: ‘(...) litera sane elegantissima quam ne typographus quidem posset superare’¹². Het aantal handgeschreven specimina dat van Anna Maria van Schurman bewaard bleef, is aanzienlijk. De kalligrafische waarde is erg verschillend en is vanzelfsprekend afhankelijk van de functie en bestemming van de bladzijden.

Een selectie, gemaakt op basis van de kalligrafische kwaliteiten, mag hier toch een volledig beeld schetsen van Schurmans schrijfkunst.

9 Zie o.m. de uitgave van een precieus schrijfboekje van Anna Visscher: Letter-Juweel, uit het bezit van de Koninklijke Bibliotheek te 's Gravenhage, in facsimilé uitg. en van aantekeningen voorzien door c. wybe de kruyter, Amsterdam, 1971; Ook het Antwerpse Plantin-Moretus Museum bezit kalligrafietjes van Visschers hand; zo o.m. het in zaal XVIII geëxposeerde sonnet opgedragen aan Balthasar Moretus (Inventaris J. Denucé, p. 216, F. 100; zie ook p. 254, F. 23). - Kornelia Kalf kalligrafeerde een gedicht van C. Huygens Sr. op de bouw van het Amsterdamse stadhuis dat aan de burgemeester van die stad werd opgedragen. Als dank voor deze attentie vereerde Huygens de echtgenote van Willem Kalf met een gedichtje (2 mei 1659). Zie: c.g. kaakebeen, Bloemlezing uit de gedichten van Constantijn Huygens, (Van alle tijden, 7), Groningen-Den Haag, 1918, p. 124-125.

10 j. cats, 's Weerelts begin, midden, eynde, besloten in den trou-ringh, met den proefsteen van den selven, Amsterdam, 1657, pagina tussen de ‘voor-reden’ en p. 1 (1ste uitg. dateert van 1637).

11 Geciteerd door u. birch, op. cit., p. 96. Onlangs verscheen: e.h. kossmann, Claude Joly, in Boek, bibliotheek en geesteswetenschappen. Opstellen door vrienden en collega's van dr. C. Reedijk geschreven ter gelegenheid van zijn aftreden als bibliothecaris van de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage, Hilversum, 1986, p. 205-212.

12 a. van buchell, op. cit., p. 48.

[p. 64]

pl. 1. Geëtst zelfportret van Anna Maria van Schurman, tweede staat, 1640. Amsterdam, Rijksprentenkabinet.

Het oudste getuigenis van Anna Maria's kalligrafisch talent dateert van 1625. Zij was toen slechts zestien jaar oud. Reeds twee jaar later zorgde Cats er voor dat haar schrijfvaardigheid in brede kring bekendheid verwierf¹³. Het gaat om een losse bijdrage voor het ‘vriendschapsalbum’ van de Antwerpenaar Gerard Thibault, de schermmeester die ca. 1628-1650 te Leiden de Académie de l'espée publiceerde¹⁴. Op dit ogenblik berust het albumblad in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag¹⁵.

De aanspreektitel is in sierlijk Italiaans cursiefschrift geschreven evenals de iets kleinere signatuur rechts onder de tekstkolom¹⁶. Het corps van de vijf lijnen tekst maakt in hoogte zowat

13 Zie noot 3.

14 Over Thibault, zie: p. bergmans, in Biographie Nationale, dl. 24, Brussel, 1926-1929, kol. 798-799.

15 Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, Hs. 121 D 2 (49). De achterkant van het blad is beschreven met zes psalmverzen in verschillende Oosterse talen en van haar lijfspreuk in het Grieks voorzien.

16 Het schrifttype werd bepaald aan de hand van de door Jan van den Velde in zijn ‘Fondement-Boeck’ geleverde indeling. Zie: a.r.a. croiset van uchelen, Samuel de Swaef and Henry Lancel, ‘Gedichten van verscheijde poëten’; an early seventeenth-century schoolmasters combine, in Quaerendo, 4, 1974, p. 315-316.

[p. 65]

de helft uit van de handtekening en ongeveer een derde van de aanspreking ‘Dn̄o Geraldo Thibaut’. De lopende tekst werd in een stroevere variante van het cursiefschrift uitgevoerd. Zoals later blijken zal, behoorde deze Italiaanse schriftvorm tot Schurmans favoriete geschriften. Het vloeiend karakter van deze schrijftrant en de mogelijkheid om de handvaardigheid bot te vieren in krullen en ornamenten droeg ongetwijfeld tot deze voorkeur bij. Voor de tekstkolom is op te merken dat de nog zeer beheerste krullen beperkt bleven tot de ascenders en niet voorkomen bij de descenders.

Het albumblad is gedateerd 1623 Aug: 25 Rhena wat alle twijfel over de vroege datering uitsluit¹⁷. Hoe A.M. van Schurman met de wapenmeester Thibault in contact kwam, blijft een open vraag. Het is niet onmogelijk dat hij bekend was met de Schurmanfamilie door zijn Zuidnederlandse, en meer bepaald Antwerpse herkomst. De overige albumbijdragen zijn hem in hoofdzaak door leerlingen, aspirant-schermmeesters opgedragen, die voor de helft uit Zuidnederlanders bestonden¹⁸. Er dient opgemerkt te worden dat ook Anna Roemers Visscher die ca. 1623 Schurman met een gedicht vereerde, een sonnet kalligrafeerde in Thibaults album¹⁹.

Anna Maria's correspondentie kan binnen het bestek van deze bijdrage met in haar geheel besproken worden omdat dit te ver zou leiden. De rijkdom van de schrijfkunst die occasioneel in haar brieven voorkomt, kan aan de hand van een tweetal voorbeelden worden geïllustreerd.

Twee maal gaat het om een preciosum dat door Schurman

17 h. de la fontaine verwey, Gerard Thibault and his Académie de l'espée, in Quaerendo, 8, 1978, p. 300, 302.

18 idem, art. cit., p. 303.

19 idem, art. cit., p. 300-301. - Voor A. Visschers gedicht aan Schurman, zie: Gedichten van Anna Roemers Visscher ter aanvulling van de uitgave harer gedichten door Nicolaas Beets, met aantekeningen van f. kossmann, 's-Gravenhage, 1925, p. 28, nr. 51.

[p. 66]

pl. 2. Anna Maria van Schurman, Gekalligrafeerde bladzijde opgedragen aan Constantijn Huygens Sr, ca. 1636.
Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, Hs. 133 B 8, n. 67.

aan één van haar meest intieme vrienden werd toegezonden²⁰.

Een eerste pagina bevat een sierlijk geschreven gedicht van de hand van Schurman, opgedragen aan C. Huygens als weerwerk op een vers van hem²¹ (pl. 2): Ad Occultum Apollinis cuiusdam ad lucem me provocantis Oraculū Responsio. Het gedateerde gedicht van Huygens waarop deze regels een antwoord zijn, biedt een aanvaardbaar criterium voor een datering rond 1636.

Dit kalligrafische preciosum ontstond dus een tiental jaren ná het Thibault-albumblad. Tussen beide exemplaren zijn evenveel

20 Het gaat hier dus niet om bladen bestemd voor alba amicorum. Voorbeelden hiervan komen verder aan bod.

21 De gedichten van Constantijn Huygens, naar zijn handschrift uitg. en van aantekeningen voorzien door j.a. worp, dl. 2, Groningen, 1893, p. 296, met als titel: ‘Annae Mariae A Schurmans unioni ut minus lateat’. - Schurmans antwoord berust in Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, Hs. 133 B 8, nr. 67.

[p. 67]

verschillen als overeenkomsten aan te duiden. Het lettertype is identiek gebleven. Wel is de Italiaanse corsiva van het jongste specimen in de tekstkolom fraaier gevormd en werd aan de initialen van de vierregelige tekst meer aandacht besteed. Het grootste onderscheid tussen beide bladzijden is gelegen in de sobere eenvoud van het eerste en de beheerste weelderigheid van het andere. In 1623 vertoonden de letters van Schurman enkel in de aanspreking en in de handtekening een zekere gratie. De stok- en staartletters kregen in de lopende tekst slechts geringe aandacht. In het Haagse exemplaar van ca. 1636 is elke letter op zich een grafische prestatie. Kadellen sieren zowel de ascenders als de descenders. De evolutie van haar schrift is vooral aanwijsbaar in de signatuur waar identieke letters, hoewel wat het corps betreft elkaar erg verwant, in elegantie elkaar niet nakomen.

Het aan Constantijn Huygens gerichte vers doet op zich beschouwd minder weelderig aan dan wanneer het in relatie met de Thibault-opdracht bekeken wordt. Ca. 1636 was het werk van A.M. van Schurman de jeugdige houterigheid ontgroeid en was zij in staat de gangbare kalligrafische literatuur te adapteren. Haar jeugdwerk kan enigszins vergeleken worden met de schrijfkunst van Maria Strick. Een voorbeeld uit de Christelycke ABC (1611) toont o.m. de ook in Schurmans handtekening van 1623 voorkomende C-vormige krulinitiaal²². In het Responsio-gedicht aan Huygens fungeren andere normen. De cirkelende, elkaar doorkruisende letterstokken en -staarten kan A.M. van Schurman aan tal van eigentijdse schrijfmeesters ontleend hebben. De benadrukking van de aanvangsletters die in verticale lijn in elkaar haken is bij voorbeeld ook in een blad van G. de Carpentiers L'alphabet francois (z.j.) terug te vinden²³. De stam van hoofdletters als A en M groeide uit tot zwevende

22 Een vergelijkbare initiaal is te vinden in de ‘M’ van Maria Strick, zie: a.r.a. croiset van uchelen, Dutch Writing-Masters and the ‘Prix de la Plume Couronnée’ in Quaerendo, 6, 1976, p. 342, afb. 12.

23 idem, art. cit., p. 340, afb. 10.

[p. 68]

ovaalvormige krullen. Een gelijkaardig fenomeen doet zich voor op één van de pagina's van M. Stricks Fonteyne des Levens (1624) waar van het schreefje van de M van Maria een cirkelvormige kadel vertrekt die de hele signatuur insluit²⁴.

In een ander opzicht volgde A.M. van Schurman, voor zover dit te achterhalen is uit de bewaarde bladen, de schrijfmeester niet na. Noch in de albumbijdrage van 1623, noch in het versje aan Huygens en evenmin in de later te bespreken Cicerotekst voerde Schurman bij het einde van de regel krullende uitlopers of tintenellen in. Deze werkwijze die de bladspiegel evenwichtiger maakt, werd niet door Schurman toegepast.

Het aanbrengen van louter decoratief krulwerk dat geen verband houdt met de letters en eventueel kan optreden als lijstwerk, leek Schurman eveneens overbodig. Tot figuratieve tafereeltjes uitgegroeide kalligrafische motieven apprecieerde zij evenmin, hoewel door tijdgenoten gepoogd werd hiermee de grootste lof te veroveren²⁵.

Ondanks de grote soepelheid van lijn en een krullende uitloper hier en daar bleef ook de pagina van 1636 vrij strak en sober van karakter in vergelijking met het werk van de ‘woelige’ eigentijdse meesters.

Met betrekking tot de bladspiegel van dit laatste exemplaar dient opgemerkt dat de handtekening iets te ver naar rechts afwijkt, in die mate zelfs dat de laatste letter van de naam Schurman door een afkorting moest worden vervangen.

Het tweede voorbeeld dat in haar correspondentie opdook, is nog precieuzer. Het stukje perkament (20,6 × 15,6 cm) kan als een zelfstandig kunstwerkje beschouwd worden²⁶.

24 idem, art. cit., p. 341, afb. 11.

25 Voorbeelden van kalligrafisch lijstwerk o.m. in: p. de keyser, De schrijfmeester Jan van den Velde (1568-1623) en zijn beteekenis als schrijfkunstenaar, in De Gulden Passer, 21, 1943, afb. tussen p. 240-241; a.r.a. croiset van uchelen, Samuel de Swaef and Henry Lancel..., p. 299, afb. 2; idem, Abraham van Overbeke, an early seventeenth-centrury writing-master from Zeeland, in Quaerendo, 2, 1972, p. 289, afb. V; 285, afb. III.

26 Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, Hs. 133 B 8, losse bijlage; bewaard in omslag met het opschrift ‘Ex collectione J.N. Scheltema anno 1896 Amstelodami divendita a bibliopola R.W.P. de Vries’. - Voor afb. zie referentie noot 30, afb. 7.

[p. 69]

Een citaat uit de tekst van Cicero over de vriendschap wordt opgekleurd door twee in gouache geschilderde motiefjes. Rechts bovenaan de pagina ter hoogte van de auteursnaam Cicero is een bijtje zeer natuurgetrouw weergegeven (ca. 1,6 × 1,4 cm). In de linker benedenhoek prijkt een rode vlinder van iets grotere afmetingen in trompe-l'oeil (ca. 6,2 × 3 cm). De combinatie van kalligrafie en gouachetechniek is in dit geval bijzonder goed geslaagd. Het grisaille-effect dat bekomen wordt door het gebruik van zwarte inkt, werd doorbroken.

Het is echter niet zo dat A.M. van Schurman de enige was die haar schrijfkunstspecimina opvrolijkte met waterverftekeningen. Vergelijkbare voorbeelden zijn te vinden in het kalligrafisch oeuvre van Esther Inglis (1571-1624). In haar Argumenta in librum psalmorum geschreven voor Sir Thomas Egerton in 1606 werden een heel aantal aquarelletjes opgenomen²⁷. Het naturalistisch trompe-l'oeil-karakter en een gepaste schaduwwerking die bij A.M. van Schurman de indruk wekken dat beide insekten zopas op het blad neerstreken, ontbreekt echter in het werk van E. Inglis. De kalligrafie van de Cicero-tekst benadert zeer dicht die van het versje aan C. Huygens. Dit doet vermoeden dat beide exemplaren uit dezelfde periode stammen.

Het corps van de letters is ongeveer van dezelfde hoogte en de letters lijken ook constructief zeer goed op elkaar. De wiekende S-vorm, de gedeeltelijk teruggevoerde voetschreefjes van de p en q, en de kommavormige punten op de i zijn identiek in beide exemplaren. De gekrulde initiaal van de tekstkolom wordt gecompenseerd door de weelderige A en M-uitlopers van Anna Maria. In verband met de signatuur is het opvallend dat er zich een lichte verschuiving voordeed van de ovaalvormige krulinitiaal. In het Huygens-vers ontwikkelde deze zich volle-

27 Two Thousand Years of Calligraphy. A Comprenhensive Catalogue, (tent. cat.), Baltimore, 1965, p. 112, nr. 108 (met afb.). - Over Ester Inglis, zie ook: w. massey, The Origin and Progress of Letters. An Essay, dl. 2, Londen, 1763, p. 168-169.

[p. 70]

dig los van de aanvangsletters; bij het Cicero-citaat gaat de krul van de A en M-schreefjes door de haal van de letter zelf.

Nieuw voor deze perkamenten bladzijde is het uitlopende fantasietje aan het einde van de derde versregel. De p van expetendis gaf aanleiding tot een dubbele lusvorming die tevens de leegte, veroorzaakt door de kortere laatste regel, moet opvullen. Dit decoratief element draagt bij tot een evenwichtige bladspiegel en benadrukt lichtjes het einde van de paragraaf. Van dezelfde aard is een dubbele strikvormige spiraal onder de volledige tekstkolom. Uitgaande van de descender van de q van colendisque wordt hierdoor een lijn onder het werk gezet. Deze kadel is niet in de verticale as van de tekstkolom aangebracht. Indien het wel zo was, dan was hij slaags geraakt met de krulinitiaal van de handtekening. Een dergelijke eindstreep, vertrekkende van één der descenders van de laatste regel komt eveneens voor in het werk van Jan van den Velde en Henry Lancel²⁸.

In dit verband weze eraan herinnerd dat reeds Erasmus beweerde dat bij Latijnse thema's een Latijns schrifttype past. Een redevoering van Cicero kalligraferen in gotisch schrift was voor hem aan doodzonde gelijk²⁹. Aan deze norm, één der vroegst geformuleerde in de geschiedenis van de Nederlandse schoonschrijfkunst, kwam Schurman in dit vers tegemoet door het Italiaans cursiefschrift te gebruiken.

Wie A.M. van Schurman met dit preciosum bedacht, is niet onmiddellijk uit te maken. Daar het perkamenten velletje zich bevindt in een album met brieven die hoofdzakelijk aan André Rivet en Constantijn Huygens zijn gericht, is het niet uitgesloten dat één van beiden het mocht ontvangen.

In aansluiting bij de drie genoemde exemplaren, uitgevoerd

28 Zie: g. knuttel, De letter als kunstwerk, Amsterdam, 1951, p. 110, afb. 26a, noot 70; a.r.a. croiset van uchelen, Samuel de Swaef and Henry Lancel..., p. 311, afb. 11.

29 a.s. osley, Mercator. A monograph on the lettering of maps, etc. in the 16th century Netherlands with a facsimile and translation of his treatise on the italic hand and a translation of Ghim's Vita Mercatoris, Londen, (1969), p. 33.

[p. 71]

in het Italiaans cursiefschrift, mag hier even verwezen naar het beschreven glaswerk van A.M. van Schurman³⁰. Stilistisch en compositorisch passen het opschrift van een beker en twee kelkglazen in dezelfde kalligrafische traditie. Het lettertype is hetzelfde, enkel de kadelachtige uitlopers zijn vermeerderd en wagen zich op grotere afstand van het eigenlijke corpus van de letters. Men kan zich afvragen of het barokkarakter van de dansende schreven of uitlopers een verdere fase in Schurmans ontwikkeling suggereert of te danken is aan de eigen aard en vereisten van de glasschrijfkunst³¹.

Door het gebruik van de Italiaanse corsiva voegt A.M. van Schurman zich volledig in de zeventiende-eeuwse Hollandse traditie. Zowat in alle schrijfboeken werd aan dit vlotte en elegante lettertype aandacht besteed³².

Als besluit in verband met de genoemde schrijfkunstspecimina in cursiefschrift kan worden gesteld dat A.M. van Schurman een zuivere kalligrafie nastreefde. Hoofdzaak voor haar is de leesbaarheid, de fraaie vorming van de letters en een verzorgde bladspiegel. Siermotieven komen nooit voor zonder dat ze verband houden met het corps van een of andere letter. Door een evenwichtige bladschikking en door de elegantie van initialen en opdrachtverzen groeiden deze beschreven bladzijden uit tot

30 Zie: k. van der stighelen, Anna Maria van Schurman (1607-1678) ‘die de wetenschap had met eenen diamant op het glas geestig te schrijven’, in Antiek, 19, 1984-85, p. 513-523, afb. 4, 5, 6.

31 Het simultaan voorkomen van het eenvoudige en meer decoratieve lettertype, zoals o.m. het geval op de humpe uit het Amsterdamse Rijksmuseum (zie noot 30, afb. 4) doet veronderstellen dat de complexiteit van de kalligrafie niet steeds als chronologisch referentiepunt mag gebruikt worden.

32 Zie o.m. p. de keyser, art. cit., afb. tussen p. 224-225 en 240-241; a.r.a. croiset van uchelen, Dutch Writing-Masters..., p. 329, afb. 4(1619); p. 340, afb. 10 (z.j.); p. 341, afb. 11(1624); p. 342. afb. 12(1611). - Ook Anna Visschers (zie noot 9) in ‘Letter-Juweel’, en de meermaals geportretteerde kalligraaf Lieven van Coppenol bedienden zich van dit type. Zie: h.f. wijnman, Mr. Lieven van Coppenol. Schoolmeester-calligraaf, in Jaarboek van het Genootschap Amstelodamum, 30, 1933, p. 127, afb. 5. Over L. van Coppenol, zie ook: b.p.j. broos, The ‘O’ of Rembrandt, in Simiolus, 4, 1971, p. 163-166.

[p. 72]

pl. 3. Anna Maria van Schurman, Bijdrage voor het album amicorum van Philippus de Glarges, 1634.
Londen, The British Library, Add. 23105, f.^o 70.

grafische kunstwerkjes en representatieve vertegenwoordigers van Hollands ‘Gouden Eeuw der schoonschrijfkunst’.

De tot nu toe besproken exemplaren waren alle drie op zich bestaande specimina die hoewel soms opgeborgen in een album, er niet als zodanig deel van uitmaakten. In tegenstelling hiermee leverde A.M. van Schurman ook een aantal bijdragen voor alba amicorum. Naar een citaat of zinspreuk, voorzien van haar handtekening, keek menig albumbezitter begerig uit. In totaal konden een dertiental alba worden achterhaald waarin Schurman een pennevrucht naliet³³. De kalligrafische waarde van haar bijdragen zal na opsomming, voor het geheel van de produktie getoetst worden.

Haar vroegst gekende aandeel in een vriendschapsalbum, op

33 a.m.h. douma, op. cit., p. 85 signaleert slechts vier alba met Schurmans handtekening.

[p. 73]

de losse bladzijde voor G. Thibault na, dateert van 1636. Het gaat om een kalligrafietje (pl. 3) in een album bijeengebracht door Philippus de Glarges van Haarlem³⁴.

Het albumblad, bewaard in de British Library te Londen, vertoont het typische Schurman-schema dat op kleine varianten na, identiek is voor al haar album amicorum-bijdragen. Bovenaan prijkt onder het opschrift Prov. Cap. 12 een Hebreeuwse regel gevolgd door de Latijnse spreuk Invia virtuti nulla est via³⁵. Links onder is in het Grieks haar lijfspreuk te lezen die ze ontleende aan Ignatius van Loyola: Mijn liefde is gekruisigd³⁶. De Griekse zinsnede is vergezeld van plaatsnaam en datum: Ultrajecti. 1636. April. 14. In de rechterbenedenhoek bracht ze haar handtekening aan. F.A. van Rappard haalt in zijn overzicht van zestiende- en zeventiende-eeuwse alba amicorum een tweede album aan uit de familie de Glarges waarin de naam Schurman voorkomt (nu Den Haag, Kon. Bibl., 74 J 14). Voor de bloemlezing van Cornelis de Glarges leverde Frederik Schurman, Anna Maria's vader, tussen 1621, begindatum van het album en 1623, zijn sterfjaar, een belangrijke bijdrage. Een kleurig wapenschild en het motto Le temps m'instruict herinneren aan zijn contact met de toenmalige student³⁷.

In het album van Ernestus Brinck³⁸, liet A.M. van Schurman op zes oktober 1637 een Arabische en Griekse spreuk na³⁹.

34 Broer van Cornelis de Glarges, die vermoedelijk aan Guillaume de la Rivière de gegevens bezorgde die vervat zijn in de onder noot 5 genoemde biografie. Zie: L'Album Amicorum de Cornelis de Glarges. 1599-1683, (Studies van het Instituut voor intellectuele betrekkingen tussen de Westeuropese landen in de zeventiende eeuw, 3), van aantekeningen voorzien door h. bots en g. van gemert, Amsterdam, 1975, p. 55; a.m.h. douma, op. cit., p. 85.

35 Londen, British Library, Add. 23105, f. 70; m.a.e. nickson, Early Autograph Albums in the British Museum, Londen, 1970, p. 21, pl. 7. - Wat de Latijnse zinsnede betreft, vergelijk: Emblemata. Handbuch zur Sinnbildkunst des XVI und XVII Jahrhunderts, uitg. door a. henkel en a. schoene, Stuttgart, (1967), p. 1550-1351.

36 Zie: a.m.h. douma, op. cit., p. 11.

37 f.a. van rappard, Overzigt eener verzameling Alba amicorum, uit de XVIde en XVIIde eeuw, in Werken van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden, n.r., 7.2, 1856, p. 105; L'Album Amicorum de Cornelis de Glarges..., p. 35.

38 f.a. van rappard, art. cit., p. 48 (biografische gegevens over Brinck), 91-92.

39 Bewaard te Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, Hs. 133 M 87.

[p. 74]

Deze bijdrage is van bijzonder groot belang omwille van het gezelschap waarin Schurmans specimen hier verkeert. Reeds F.A. van Rappard merkte op dat E. Brinck ‘die op al hetgeen merkwaardig was het oog had, dezen bundel tot eene verzameling van calligraphie bestemde’⁴⁰. In hetzelfde album zijn kalligrafische proeven te vinden van Jan van den Velde, Felix van Sambix, George de Carpentier, Maria Strick en David Beck⁴¹. Dit laatste houdt in dat Schurmans schrijfkunst waardig werd bevonden te prijken tussen het kruim van Hollands professionele kalligrafen.

In het vriendschapsalbum van Johannes Fredericus Gronovius⁴² noteerde ze in 1638 een Chaldeeuwse zin boven het Latijnse citaat Beatus cuius vita excelsa spiritus humilis. In de linker benedenhoek schreef A.M. van Schurman op dezelfde wijze als in Ph. de Glarges' album haar Griekse lijfspreuk en plaats en datum geflankeerd door haar naam⁴³.

Dezelfde elementen met uitzondering van een tweede citaat in het Latijn, zijn aanwezig in het album van Jacobus Alting⁴⁴. Een Arabische uitspraak staat te lezen boven haar Griekse motto en naam. Links onder bracht ze de plaatsnaam en de datum 1639 aan⁴⁵.

Een latere bijdrage (1646) is te vinden in het vriendschapsalbum van een zekere Johan van de Poele, over wie niets kon achterhaald worden. Een Latijns ‘raadseltje’ Vis numquam tristis esse? Bene vive werd met de initialen A.M.à S. ondertekend⁴⁶.

40 f.a. van rappard, art. cit., p. 91.

41 idem, art. cit., p. 92.

42 Over Gronovius, zie: Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, o.l.v. p.c. molhuysen en p.j. blok, dl. 1, Leiden, 1911, kol. 989-992.

43 Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, Hs. 130 E 32, f. 61: ‘Ultraiecti 13. kal. Septēb. 1638’ (= 20 augustus 1638).

44 Over J. Alting, zie: Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek..., dl. 1, Leiden, 1911, kol. 96-97.

45 Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, Hs. 131 H 21: ‘Ultrajecti VIII Jd. Jul. MDCXXXIX’ (= 8 juli 1639).

46 Vermeld in: w.c.m. de jonge van ellemeet, Museum Catsianum, 1837-1887, 2de uitg., 's Gravenhage, 1887, p. 42, met verwijzing naar folio 16 (thans: Leiden, Universiteitsbibliotheek, Mus. Cats. 70).

[p. 75]

pl. 4. Anna Maria van Schurman, Bijdrage voor het album amicorum van Johannes Heyblocq, tweede kwart zeventiende eeuw (?).
Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, Hs. 131 H 26, f.^o 265.

Belangrijker en interessanter is het aandeel van A.M. van Schurman in het album amicorum van Jacobus Heyblocq⁴⁷, zowat het intellectuele podium van het zeventiende-eeuwse Noord-Nederland. C. Wybe de Kruyter wijdde een uitvoerig artikel aan dit merkwaardige exemplaar⁴⁸. Tussen relieken van Huygens (f^o. 38-39), Lieven van Coppenol (f^o. 178-179), Gisbertus Voetius (f^o. 131), Daniel Heinsius (f^o. 149), Govert Flinck (f^o. 155), Jacob Cats, (f^o. 237), Jeremias de Decker (f^o. 239), Joost van den Vondel (f^o. 11) en anderen was destijds een portretgravure van A.M. van Schurman ingelast, zoals een bijgaand epigram met de titel In effigiem nobilissima doctissimaque Virginis A.M. a Schurman mihi ab ea missam van de hand van Heyblocq bewijst (f^o. 264)⁴⁹. De daarop volgende pagina

47 Over Heyblocq, zie: Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek... dl. 9, Leiden, kol. 351-352.

48 c. wybe de kruyter, Jacobus Heyblocq's album amicorum in the Koninklijke Bibliotheek at The Hague, in Quaerendo, 6, 1976, p. 110-153 (sign.: 131 H 26).

49 idem, art. cit., p. 134, 140, 138, 139, 145, 133 en cf. p. 146-147.

[p. 76]

vereerde Schurman met een Arabisch citaat, haar lijfspreuk en signatuur (pl. 4)⁵⁰.

Een viertal andere albumpreciosa dragen evenmin een datum. Er zal echter getracht worden op basis van voor-of achterliggende pagina's naar een benaderende datering te zoeken. De verzameling van Johannes Honingh⁵¹ verrijkte A.M. van Schurman op folio 9 met een Hebreeuws psalmvers en een Senecacitaat Marcet sine adversario virtus, voorzien van haar Griekse zinspreuk en handtekening⁵².

Abraham de Zadeler⁵³ werd door haar bedeeld met een Hebreeuws psalmcitaat vergezeld van motto en signatuur⁵⁴. A.M.H. Douma signaleerde nog een ongedateerd albumblad in de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek. Een Hebreeuwse versregel en een Grieks bijbelcitaat gaan aan een uitspraak van Cicero vooraf: Ius et aequitas vincula civitatum. Rechts onder is naast de aan Sint-Ignatius ontleende zinsnede een uitgebreide opdracht aan Juveni D. Johanni Voet, Iuris candidato, L.M.P. iter in Galliam suscipienti aanwezig⁵⁵. In een album amicorum uit dezelfde bibliotheek berust een tweede getuigenis van Schurmans hand. Opnieuw volgen een Hebreeuws psalmcitaat en een Griekse Evangelie-passage elkaar op. Verder is op de bladzijde een vrij lang citaat van Anselmus te lezen dat ondertekend werd Anna M. a Schurman⁵⁶.

Door F.A. van Rappard worden nog twee album-bijdragen vermeld die tot nu toe aan het oog van Schurman-vorsers ont-

50 In het album stemt deze bladzijde overeen met f.^o 265. Zie c. wybe de kruyter, art. cit., p. 121, 147.

51 Over Honingh, zie: a.j. van der aa, Biographisch Woordenboek der Nederlanden, dl. 3, Haarlem, 1852, p. 331.

52 Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, Hs. 76 J 34, f. 9. Folio 5 draagt de datum ‘1655’; folio 8 is 1638 gedateerd. Mogelijk stamt ook Schurmans bijdrage uit deze jaren.

53 Over deze persoon kon niets achterhaald worden.

54 Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, Hs. 131 E 4, f. 106. Folio 103 en folio 105 dateren respectievelijk van 1660 en 1662.

55 a.m.h. douma, op. cit., p. 86; over J. Voet, zie: Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek..., dl. 3, Leiden, 1914, kol. 1328-1329.

56 a.m.h. douma, op. cit., p. 85. - Het is niet duidelijk aan wie dit blad werd opgedragen.

[p. 77]

snapten. Zowel in het vriendschapsalbum van Otto Zaunschliefer afkomstig van Braunfels als in dat van zijn zoon Johannes Albertus Zaunschliefer⁵⁷ komt haar naam voor⁵⁸.

Al deze album amicorum-prestaties vormen een perfecte spiegel van het zeventiende-eeuwse culturele leven. De alba werden als kostbare kleinoden bewaard. Een toepasselijk citaat of een vlugge schets bewaarde de herinnering aan een bezoek of ontmoeting. Met betrekking tot Schurmans aandeel in de verscheidene exemplaren kan opgemerkt worden dat het van weinig fantasie getuigt. Citaten wisselen en ook lettertypes variëren maar steeds wordt aan eenzelfde stramien vastgehouden. Een uitnodiging iets van haar hand na te laten in een vriendschapsalbum was voor A.M. van Schurman steeds aanleiding een formeel vooraf bepaald kalligrafietje ten beste te geven. De afgebeelde bladzijden uit het album amicorum van Philippus de Glarges en J. Eleyblocq kunnen fungeren als uitstekende prototypes voor al haar albumbijdragen (pl. 3-4).

Eenzelfde gezochtheid en intellectuele overladenheid is te vinden in de polyglotte proeven van A.M. van Schurman. Van de bewondering die deze meertalige bladen opwekte, werden ter inleiding enkele staaltjes geciteerd. Het lijkt bijna zo te zijn dat vooral de verscheidenheid van de door A.M. van Schurman beoefende schrifttypes respect afdwong. Zowel Johan van Beverwyck als kanunnik Joly vestigden vooral hierop de aandacht⁵⁹. Ter illustratie van haar kalligrafische polyglottisme worden twee voorbeelden aangehaald. Een eerste exemplaar maakt deel uit van de verzameling van 't Coopmanshûs-museum te Franeker.

57 Over beide Zaunschliefers, zie: Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek..., dl. 3, Leiden, 1914, kol. 1509-1510.

58 f.a. van rappard, art. cit., p. 100-101 en p. 122-123 (Het album van J.A. Zaunschliefer bevindt zich thans in de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek).

59 j. van beverwyck, Van de Uytnementheyt des vrouwelicken geslachts, 2de uitg., Dordrecht, 1643, p. 97, citerend naar Jacob Cats (zie noot 10).

[p. 78]

pl. 5. Anna Maria van Schurman, Gekalligrafeerde bladzijde, ca. 1620-1630. Francker, 't Coopmanshûs.

In een geprofileerd rechthoekig houten lijstje is een beschreven vel papier gevat (8,5 × 7 cm) (pl. 5). Bovenaan de bladzijde werd in een eenvoudig cursiefschrift de bron aangegeven waaraan de onderstaande Hebreeuwse regel ontleend is⁶⁰. De Hebreeuwse taal leerde ze, aldus A. van Buchell, van Voetius⁶¹. Ook in andere penneproeven van Schurman wordt van deze taal gebruik gemaakt. Om het Hebreeuwse lettertype te perfectioneren kon ze beroep doen op schrijfexempelen in vreemde talen. In het Theatrum Artis scribendi van Jodocus Hondius (1594) bij voorbeeld was een gravure met het Hebreeuwse alfabet en een Bijbelcitaat in dezelfde taal opgenomen⁶².

Kanunnik Joly vergeleek Schurmans Griekse en Hebreeuwse schrijfwerk met de kalligrafie van Le Gagneur⁶³. Guillaume le

60 Citaat uit Psalm 16, 3: ‘Aan de heiligen, die zijn land bewonen, schenkt Hij de volheid zijner genade’. - Ook afgebeeld in: d. winsemius, Anna Maria van Schuurman (1607-1678), (tent. cat.). Utrecht-Franeker, (1978), p. 5.

61 a. van buchell, op. cit., p. 40, 48, 65.

62 l. hirschel, Jodocus Hondius en Hugh Broughton. Bijdrage tot de kennis der eerste Hebreeuwse uitgaven in Amsterdam, in Het Boek, 17, 1928, p. 203; 208, afb. 4.

63 Zie noot 11.

[p. 79]

pl. 6. Anna Maria van Schurman, Gekalligrafeerde bladzijde, tweede kwart zeventiende eeuw (?).
Utrecht, Gemeentelijk Archief, nr. 2965 (Doos).

Gagneur (ca. 1550-ca. 1624) was een schilder afkomstig uit Angers en gaf in 1599 een werk uit met de titel: La Calligraphie, ou belle écriture de la lettre Grecque⁶⁴. In andere, niet-Oosterse geschriften was A.M. van Schurman, zoals reeds bleek, niet minder knap. Onder het Hebreeuwse psalmcitaat dat ongeveer een derde van de volledige bladzijde beslaat, is haar Griekse lijfspreuk genoteerd die gekend is uit de talrijke alba amicorum-bijdragen. Onder het motto is een dikke naar de uiteinden toe verjongende lijn getrokken waaronder in grote klare letters haar naam is gekalligrafeerd. Het cursiefschrift dat voor haar handtekening gebruikt werd, lijkt zeer sterk op de kalligrafie van de signatuur op de groene humpe uit het Rijksmuseum te

64 Zie: j.i. whalley en v.h. kaden, op. cit., p. 53, nr. 90.

[p. 80]

Amsterdam en brengt eveneens de naam onder de opdracht aan G. Thibault in herinnering. Identiek is onder meer de C-vormige krul van de initiaal. De parallellie in geschrift tussen deze drie werkjes doet vermoeden dat ze ongeveer rond dezelfde tijd gemaakt werden⁶⁵. De vaststaande datering van de Thibault-pagina bezorgt ook het drietalig kalligrafisch specimen van Franeker een vroege datering. Ten opzichte van een andere meertalige proeve is ook het ‘programma’ eerder beperkt. Een te Utrecht bewaarde bladzijde (pl. 6) bevat niet minder dan negen citaten in een verschillende taal⁶⁶.

De verscheidene talen laten veronderstellen dat dit specimen een latere fase van haar ontwikkeling illustreert. De eerste zin is een Hebreeuwse aanhaling uit Jesaia (hoofdstuk 42,8). Daarop volgt opnieuw een psalmcitaat (psalm 71,3), gekalligrafeerd in het Hebreeuws. De derde regel is geschreven in het Samaritaans. Deze keer haalt Schurman een vers aan uit Deuteronomium 29,29. De drie volgende aanhalingen komen alle uit psalm 19. Het eerste vers werd overgeschreven in het Syrisch, een volgend vers, namelijk acht, in het Arabisch terwijl met vers 9 uit dezelfde psalm in het Ethiopisch wordt besloten⁶⁷. Deze zes Bijbelcitaten worden bekroond met een Latijns aforisme Soli Deo Gloria en zijn ondertekend met haar Griekse lijfspreuk en handtekening. De signatuur is sober en in een klein cursiefschrift genoteerd. Opmerkelijk is dat ook hier, evenals in het vers Ad Occultum Apollinis aan Huygens (pl. 2), haar familienaam werd afgekort. Het verschuiven van de handtekening naar de rechter benedenhoek zorgt ervoor dat haar naam minder aandacht krijgt dan bij voorbeeld in het hoger beschre-

65 Voor afb., zie noot 30, afb. 4 en noot 17, p. 300. Zoals reeds eerder (zie noot 31) werd gesteld, dient men de nodige voorzichtigheid in acht te nemen bij een dergelijke situering. Het bovenste opschrift van de beker kan eventueel naar een latere datum verwijzen. De stroefheid van de twee beschreven bladen bevestigt een datering in de twintiger jaren.

66 Utrecht, Gemeentelijk Archief, Cat. nr. 2965 (Doos).

67 Over de interesse voor de Arabische taal in Nederland tijdens de zeventiende eeuw, zie: r.e. wanner, Fleury (1640-1723) as an educational historiographer and thinker, (International Archives of the History of Ideas, 76), Den Haag, 1975, p. 126.

[p. 81]

ven blaadje (pl. 5). Met een prestatie als deze bevestigde A.M. van Schurman haar dubbele begaafdheid. Dit preciosum wekt bewondering om zijn polyglottisme en doet tevens een artistieke hand vermoeden achter de keurig gekalligrafeerde letters. Anderzijds is deze bijdrage niet vrij te pleiten van een zekere uitstalling van eigen kunnen. Als vanzelf komen de woorden van P.C. Hooft terug in herinnering die A.M. van Schurmans werk van schoolmeesterije betichtte⁶⁸.

Dat de veeltalige proeven van Schurmans hand door tijdgenoten ten zeerste op prijs werden gesteld blijkt o.m. uit een brief van Constantijn Huygens van 1660, waarin hij Anna Maria vraagt bij gelegenheid een dergelijke bladzijde voor hem te kalligraferen: Si quando tibi otio tuo in gratiam veteris amici abuti libeat, quaeso te ut tot characterum quot tu stupendâ manu specimina designare soles, tabellam mihi quoque inter cimelia musaei mei asservare liceat⁶⁹. De belofte dat hij het in zijn museum tussen andere cimeliën zou tentoonstellen of bewaren, bewijst nogmaals de hoge appreciatie van het genre. Interessant is echter ook het antwoord dat A.M. van Schurman Huygens korte tijd later liet geworden. Uit haar brief vernemen we dat zij haar vriend graag met een tabella bedacht had maar dat het voor hem aangevatte werk niet lukken wilde. Het mishaagde haar ten einde in die mate dat ze het niet meer onder zijn ogen durfde brengen⁷⁰. De beschrijving die Schurman geeft van haar mislukte poging levert enkele gegevens op aangaande de gebruikte techniek: de oneffenheid en de nerven van het perka-

68 't Hoge Huis te Muiden. Teksten uit de Muiderkring, (Spectrum van de Nederlandse Letterkunde, 8) van aantekeningen voorzien door m.c.a. van der heyden, Utrecht-Antwerpen, 1973, p. 233-234).

69 De briefwisseling van Constantijn Huygens (1608-1687), dl. 5 (Rijksgeschiedkundige Publicatiën, 28), uitg. en van aantekeningen voorzien door j.a. worp, 's Gravenhage, 1916, p. 344, nr. 5667).

70 De briefwisseling van Constantijn Huygens..., p. 354, nr. 5691: ‘Dum enim tabellam meam, jamjam variis characteribus Orientalibus locupletatam atque absolutam, iterum atque iterum ad examen revoco, adeo mihi, ob membranae inaequalitatem ac nervos, quos mihi antea fucus illius obtexerat, displicet, ut eam perspicacissimus tuis oculis subjicere non ausim’.

[p. 82]

ment had ze met een rode of purperen kleurstof bedekt. In deze brief wordt dus gesproken over een polyglotte pagina waarbij de verschillende lettertypes prijkten tegen een gekleurde fond. Deze zeventiende-eeuwse pagina purpurea betekent een aanvulling op het van Schurman gekende kalligrafische programma. Als troostprijs zond Anna Maria aan Huygens een transcriptie van een door Johannes Elichmannus in 1638 gemaakt epigram op haar veelzijdige talenkennis⁷¹.

Dat A.M. van Schurman tot bij het einde van haar leven een krachtige vaste hand had en een goed leesbaar geschrift met elegante ascenders behield, blijkt o.m. uit een te Franeker ('t Coopmanshûs) bewaarde brief aan haar nicht van 1673⁷². Een der laatste getuigenissen van haar hand dateert van 1675, drie jaar voor haar dood. Hetzelfde klare cursiefschrift is dan terug te vinden in een brief aan de arts Bernardus Swalve⁷³.

Het lijdt geen twijfel, Anna Maria van Schurman Cette fille savante en tous genres, admirée de l'univers entier, écrivoit si bien qu'on avoit peine à croire qu'il fût possible à une femme de tracer d'aussi beaux caractères⁷⁴.

71 De briefwisseling van Constantijn Huygens..., p. 354, onder noot 4. Dit op perkament uitgevoerde tetrastichon, daterend van 16 augustus 1638, wordt tussen Huygens' correspondentie (Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, Hs. 133 B 8, nr. 75) bewaard.

72 Franeker, 't Coopmanshûs, geëxposeerd (zonder inventarisnummer).

73 Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, Hs. 135 D 8; Over Bernardus Swalve, zie: m.j. van lieburg, Anna Maria van Schurman en de geneeskunde, in Spiegel Historiael, 10, 1975, p. 410. - Een uit 1663 daterende bladzijde (afgebeeld in m.j. van lieburg, art. cit., p. 408, afb. 3) kan als vergelijkingspunt fungeren.

74 j. dubois, Histoire abrégée de l'écriture et moyen simple d'enseigner et d'apprendre plus facilement la coulée, Parijs, 1772, p. 120. - Zie ook: j.h.p. pouget, Dictionaire de chifres et de lettres ornées, Parijs, 1767, p. LXXXV: ‘Plusieurs auteurs assurent que les caractères qui sortoient de sa plume, annoncoient tant d'élégance et de beauté, qu'il étoit impossible de les voir sans admiration (...)’. Met oprechte dank aan de Heer A.R.A. Croiset van Uchelen voor de verwijzing naar beide laatst genoemde werken, waaruit duidelijk blijkt dat men Anna Maria van Schurman ook nog tijdens de achttiende eeuw opmerkelijke kalligrafische begaafdheid toeschreef.