De Gulden Passer. Jaargang 64

[p. 6]

[De Gulden Passer 1986]

[p. 7]

In memoriam Ger Schmook
(1898-1985)
door Dr. L. Voet
(Antwerpen)

Op vrijdag 5 juli 1985 is in het Middelheimziekenhuis te Antwerpen, bijna 87 jaar oud, maar toch vrij onverwacht, een grote figuur uit het Vlaamse cultuurleven heengegaan.

Ger(ard) Edward Karel Schmook werd geboren te Antwerpen op 17 augustus 1898 en studeerde voor onderwijzer aan de Stedelijke Normaalschool aldaar (1913-1917). Een cultuurflamingant van in zijn jongste jaren heeft hij, als normalist, zijn handtekening gezet onder de petitie tot vernederlandsing van de universiteit van Gent. Consequent in zijn principes - zoals hij zich doorheen zijn ganse leven steeds heeft getoond - weigerde hij na de oorlog zijn handtekening te verloochenen. Hem werd zodoende een aanstelling tot onderwijzer geweigerd.

De pas afgestudeerde normalist diende een andere loopbaan te zoeken. Het werd boek- en bibliotheekwezen... De Algemene Diamantbewerkersbond van België nam hem in 1919 in dienst als bibliothecaris; een functie die hij tot 1937 zou waarnemen. In 1924 werd hem tevens het bestuurssecretariaat toevertrouwd van het Wereldverbond van Diamantbewerkers te Antwerpen en Amsterdam.

Ger Schmook toonde toen reeds de karaktertrekken die hem tot zijn laatste levensdag zouden kenmerken: een eindeloos borrelende energie in woord en schrift die zelfs terdege gepant-

[p. 8]

serde opponenten afmatte en tot inschikkelijkheid noopte; een keihard vasthouden aan principes en idealen, maar zonder een gezonde zin voor realisme uit te sluiten, een wikken en wegen van wat op een gegeven ogenblik haalbaar was - om daarna de strijd voort te zetten; een moed waarbij, zonder rekening te houden met de gevolgen voor de eigen persoon, daden werden gesteld en zaken gezegd die soms hard aankwamen maar het respect afdwongen van vriend en tegenstander; een zin voor organisatie die zijn collega's hem mochten benijden.

Met dergelijke kwaliteiten wist de jonge bibliothecaris het boekenbestand van de Algemene Diamantbewerkersbond van België in een minimum van tijd uit te bouwen tot de voornaamste niet-openbare uitleenbibliotheek van het land en begon hij tegelijkertijd zijn kruistocht voor de verspreiding van het moderne bibliotheekwezen in Vlaanderen. Wat hij voor dit doel en ideaal aan tijd en energie heeft besteed is fenomenaal te noemen. Hij vermocht niet alles te verwezenlijken van hetgeen hem voorzweefde en hij heeft heel wat teleurstellingen dienen te verwerken, maar wat hij uiteindelijk wist te bereiken was de moeite meer dan waard. Ook al kon het zo lang verbeide decreet op de openbare bibliotheken, dat tenslotte in 1977 uit de bus kwam, hem maar matig bevredigen en is hij verder blijven ageren om de tekortkomingen recht te zetten en de lacunes aan te vullen.

In de zo drukke beginjaren van zijn bibliotheekloopbaan vond hij nog tijd en gelegenheid om een van onze beste bibliotheektechnici te worden en een kenner van boek en boekgeschiedenis. Hetgeen hij o.m. toonde in de al zeer oorspronkelijke synthese Wordingsgeschiedenis van het boek (1931) en in de nog steeds niet vervangen handleiding voor de bibliotheekpraktijk, Boek en bibliotheek (1937-1952; in samenwerking met Victor van den Berghe).

In 1937 kreeg de cultuurflamingant Ger Schmook een nieuwe flinke kluif aangeboden: het conservatorschap van het toen door stadsbibliothecaris Lode Baekelmans en schepen Willem Eekelers in het kader van de Antwerpse Stedelijke Bibliotheken opgerichte Museum voor Vlaamsche Letterkunde (in 1945 her-

[p. 9]

doopt tot het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven). Hij wist het in hem gestelde vertrouwen waar te maken. Hij gaf de nieuwe instelling een soliede organisatorische infrastructuur en een voortreffelijke wetenschappelijke grondslag en vermocht haar in de loop der jaren te vullen met schatten - ten dele door aankopen maar vooral door onverpoosd te gaan aankloppen op alle mogelijke deuren. Hij maakte, opnieuw in een minimum van tijd, van het jonge museum een internationaal vermaard monument van het Vlaamse cultuurleven.

En al grasduinend in de aan zijn zorgen toevertrouwde boeken en documenten ontwaakte tevens de appetijt voor de wetenschappelijke verkenning van de wereld die daarin tot leven kwam. Het resultaat is een indrukwekkend aantal studies over Vlaamse toestanden en figuren, meer in het bijzonder uit een 19de eeuw waarin hij zich bewoog als ware het zijn eigen tijd en omgeving.

De oud-bibliothecaris van de Algemene Diamantbewerkersbond en pionier van de vernieuwing van het bibliotheekwezen in Vlaanderen had vanzelfsprekend zijn oude liefde niet verloochend of zelfs maar verwaarloosd. Conservator van een instelling opgenomen in de Antwerpse Bibliotheken had hij hiertoe overigens weinig kans gekregen, zelfs indien hij had gewild.

Zo nam hij in 1940 met Lode Baekelmans het initiatief tot de oprichting te Antwerpen van de Stedelijke Middelbare School voor opleiding van bibliotheek-, archief- en museum-personeel (in 1968 geherstructureerd tot de Stedelijke technische leergangen voor bibliotheekwezen), die zoveel heeft bijgedragen tot de technische en spirituele vorming van de aantredende generaties bibliothecarissen. En in 1945 volgde hij Lode Baekelmans op als directeur van de Antwerpse Stedelijke Bibliotheken, het grootste stedelijke bibliotheekcomplex van het ganse land, dat hij stevig in handen zou nemen en waar hij heel wat, ten dele spectaculaire, nieuwigheden heeft weten door te drukken.

De tijd en energie verslindende administratieve zorg voor de brede waaier van instellingen die hem waren toevertrouwd, het schrijven van studies en verhandelingen, zijn strijd voor een

[p. 10]

Vlaams bibliotheekwezen, de vele lezingen die hij hield, verhinderden niet dat deze kleine maar van vitaliteit overborrelende figuur, als cultuurflamingant en socialist, betrokken geraakte in nog vele andere activiteiten, met de onvermijdelijke commissies en congressen, de eindeloze zittingen en besprekingen, waar hij zich, als lid of in een bestuursfunctie, terdege heeft laten gelden. Een volledige lijst brengen van deze nevenactiviteiten zou hier veel te ver leiden. Een bloemlezing moet volstaan: lid van de Provinciale en Interprovinciale Commissies voor Vlaamse Letterkunde en Openbare Bibliotheken; Belgisch voorzitter gedurende bijna twintig jaar van de sectie bibliotheekwezen van de Conferentie der Nederlandse Letteren; mede-oprichter van het Centrum voor de Studie van het Vlaamse Cultuurleven; lid van het Harmelcentrum, dat omstreeks 1950 werd opgericht om oplossingen te zoeken voor de cohabitatie van Vlamingen en Walen in België; lid en ondervoorzitter van de in 1959 opgerichte Cultuurraad voor Vlaanderen... Slechts aan weinigen is bekend dat hij het is geweest, die, in de strijd voor de vervlaamsing van Brussel, voor burgemeester Lode Craeybeckx de beroemde slogan heeft bedacht ‘Antwerpen laat Brussel niet los’.

Ger Schmook ging in 1963 op rust. D.w.z. hij legde de zorg en verantwoordelijkheid neer voor de administratie van de Antwerpse Stedelijke Bibliotheken maar bleef voor het overige even koortsachtig doorgaan met het schrijven van studies, het geven van voordrachten, het deelnemen aan vergaderingen en besluitvormingen in de vele commissies en verenigingen waar hij deel van uitmaakte.

Het moet hem wel een zekere voldoening hebben geschonken dat het vele dat hij voor Vlaanderen en het Vlaamse cultuurleven heeft gepresteerd door heel wat mensen naar waarde is geschat: in 1947 werd hij opgenomen in de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde (thans de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde) waarvan hij tot tweemaal toe bestuurder werd, terwijl de gewezen normalist eveneens tweemaal werd bedacht met een doctoraat honoris causa - in 1967 door de Gemeentelijke Universiteit

[p. 11]

van Amsterdam en in 1976 door de Rijksuniversiteit te Gent voor welks vervlaamsing hij zulke offers had gebracht.

Ger Schmook is tot het einde toe mentaal alert en fysiek actief gebleven maar in de jaren '70 begon zijn gezichtsvermogen te verminderen en werd hij geleidelijk gedwongen te leven in een schemerwereld. Een zware slag voor iemand die het grootste deel van zijn leven had doorgebracht met lezen en schrijven, maar die hij met grote gelijkmoedigheid heeft gedragen; mede dank zij de onwaardeerbare hulp van zijn trouwe levensgezellin, Adeline Terneus, die als zijn secretaresse-typiste optrad voor hetgeen hij nog schriftelijk wou meedelen. Een andere zeer zware slag kwam het echtpaar treffen op 22 september 1984 toen hun enig kind, Ger Schmook jr., hoogleraar aardrijkskunde aan de Rijksuniversiteit te Gent, amper 63 jaar oud, door een hartaanval werd geveld. Ze hebben het verlies met stoïcijnse waardigheid gedragen maar het heeft ongetwijfeld hun eigen einde verhaast. Een tiental maanden later, op 5 juli 1985, is Ger Schmook sr. op zijn beurt heengegaan; zijn echtgenote is hem begin januari 1986 gevolgd.

Wat Ger Schmook heeft betekend voor Antwerpen en Vlaanderen meen ik in voorgaande paragrafen voldoende te hebben onderstreept. Maar er zijn nog twee facetten van zijn rusteloze bedrijvigheid die hier speciaal dienen te worden belicht.

In 1905 werd, op initiatief van Frans Gittens, stadsbibliothecaris, en Max Rooses, conservator van het Museum Plantin-Moretus, het Bestendig Dotatiefonds voor Stadsbibliotheek en Museum Plantin-Moretus opgericht, dat beoogde het cultuurpatrimonium van beide instellingen te verrijken met giften en aankopen door beroep te doen op het Antwerps maecenaat. Dit heeft het Bestendig Dotatiefonds in de loop der jaren kunnen doen op een wijze die de stoutste verwachtingen van de initiatiefnemers heeft overtroffen. Maar in de chaos van de Tweede Wereldoorlog ging de vereniging praktisch ter ziele - tot in 1945 Ger Schmook de draad weer opnam, de ronde deed van de Antwerpse maecenassen en door zijn welsprekendheid en niet aflatend ageren het Bestendig Dotatiefonds uit zijn as deed herrijzen en het zodoende mogelijk maakte dat de vereniging,

[p. 12]

tot de huidige dag, zijn weldoende werking ten bate van Stadsbibliotheek, Museum Plantin-Moretus en Stedelijk Prentenkabinet heeft kunnen voortzetten.

En hij heeft eveneens een belangrijke rol gespeeld in deze, onze Vereeniging der Antwerpsche Bibliophielen.

De Antwerpsche Bibliophielen werden in augustus 1946, na het trauma van de Tweede Wereldoorlog, gereorganiseerd, met Lode Baekelmans en René de Bock als voorzitters. Ze namen reeds in 1947 Ger Schmook op in het bestuur, waar deze, met zijn intelligentie, doorzettendheid en zin voor wat kon en niet kon, beduidend meehielp de politiek van de vereniging uit te stippelen. Hij volgde tenslotte in 1965 Lode Baekelmans op als voorzitter en werd toen als het ware het geweten van de Antwerpsche Bibliophielen - in een tijd, die, door de inzettende economische regressie, een ware calvarie werd voor cultuurverenigingen. Het was mij, als redactiesecretaris van De Gulden Passer, niet altijd gemakkelijk het hem naar de zin te maken, maar wat hij te zeggen had deed hij steeds met de glimlach - en hij had gewoonlijk gelijk.

Ik heb Ger Schmook leren kennen bij mijn aankomst te Antwerpen in 1950 en we zijn vrienden, zeer goede vrienden geworden. Maar het is toch meer in het bijzonder in het kader van onze vereniging dat ik deze uitzonderlijke man heb leren waarderen en bewonderen. Als redactiesecretaris was ik vaak maar al te blij zijn advies te mogen inwinnen en op zijn hulp een beroep te doen.

Ger Schmook is achttien jaar lang voorzitter gebleven van onze vereniging tot het ogenblik in 1983 dat zijn gezondheidstoestand hem te zwaar begon te wegen en hij met aandrang verzocht zijn functie over te dragen. Maar ere-voorzitter geworden verloor hij zijn belangstelling niet in de Antwerpsche Bibliophielen en is hij met woord en daad blijven ijveren voor onze vereniging tot de laatste dag.

Dit in de letterlijke zin van het woord. Nog op 2 juni 1985, amper een maand vóór zijn overlijden, stuurde hij mij een brief, getypt door zijn echtgenote, maar in zijn onvergelijkbare stijl en met de vrijwel onleesbare krabbel die zijn handtekening

[p. 13]

was geworden, in dewelke hij zijn mening te kennen gaf over enkele aangelegenheden die de Antwerpsche Bibliophielen betroffen - misschien de allerlaatste brief die hij heeft verstuurd. Terug van een reis naar het buitenland was ik een antwoord aan het klaarmaken toen het nieuws van zijn dood mij bereikte. Ik heb lang met het schrijven in de hand gezeten en het toen als een kostbaar relikwie opgeborgen - in afwachting het te gelegener tijd over te maken aan dat Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven dat hem zo dierbaar is geweest.

Met Ger Schmook is een kleine man van groot formaat heengegaan, iemand die oneindig veel heeft gedaan voor de Vlaamse cultuur maar die in de gedachten van velen eveneens zal voortleven als het voorbeeld van een integer en moedig mens.