|
| |
| |
| |
[De Gulden Passer 1982]
De Emblemata van Joannes Sambucus uitgegeven door de Officina Plantiniana
Deel 2
Reproductie van de Latijnse editie van 1564 en van de tekst van de Nederlandse vertaling van 1566 en van de Franse vertaling van 1567
Uitgave verzorgd door
Prof. Dr. Leon Voet
(Ere-conservator van het Museum Plantin-Moretus en het Stedelijk Prentenkabinet te Antwerpen)
en Prof. Dr. Guido Persoons
Franse uitgave van 1567
Les emblemes
Vertaler: Jacques Grévin, geneesheer te Parijs en humanist.
In - 16 mo: A - P8; pp. 1-237, [238-240] (vergissingen in paginatie: pp. 214-226 hebben een ten dele foutieve volgorde: pp. 214 - 215 - 214 - 215 - 218 - 219 - 218 - 219 - 222 - 223 - 222 - 225 - 226).
[1]: Titelpagina; [2]: Privilege (gedagtekend Brussel, 24 februari, en ondertekend I. Fabri); 3-6: Voorwoord van Plantin tot de lezer (Christophle Plantin... au lecteur; gedagtekend Antwerpen, 25 oktober 1566); 7-237: Tekst (165 emblemen); [238-240]: Blank.
Illustraties: Emblemata (pp. 7-237): 165 illustraties. Dezelfde als in de Latijnse en Nederlandse uitgaven. Het dubbel in de Latijnse editie werd vervangen door een andere illustratie in de Nederlandse uitgave: dit is hier eveneens het geval. Daarentegen zijn twee emblemen
| |
| |
(illustraties met bijhorende tekst) weggevallen: nr. 3. (in de Latijnse editie: pp. 14-15; in de Nederlandse: pp. 17-18) en nr. 38 (Latijnse editie: p. 53; Nederlandse: pp. 59-60).
Vindplaatsen: Museum Plantin-Moretus (A 469). Verder eveneens: Brussel (Koninklijke Bibliotheek), Parijs (Bibliothèque de l'Arsenal).
Bibliografie: Voet, The Plantin Press, nr 2174 (met verdere referenties).
Voornaamste afwijkingen met de Latijnse editie van 1564:
| 1. | Formaat van in - 8o herleid tot in - 16 mo (vgl. eveneens de Nederlandse editie van 1566). |
| 2. | Tekstgedeelte:
| a. | Zijn weggevallen (zoals in de Nederlandse uitgave van 1566):
| 1. | Het inleidend hoofdstuk ‘De emblemate’; |
| 2. | De sectie van de Romeinse munten met de inleidende opdracht aan Jan Grolier. |
|
| b. | Is nieuw:
Het voorwoord van Plantin tot de lezer. |
|
| 3. | Illustraties;
| a. | 165 embleem-afbeeldingen: twee zijn weggevallen; het dubbel in de Latijnse uitgave werd vervangen (zoals in de Nederlandse editie) (zie hoger). |
| b. | Zoals eveneens in de Nederlandse uitgave van 1566 zijn weggevallen: titelprent, portret van Sambucus, de 23 afbeeldingen van het hoofdstuk over de Romeinse munten; werden eveneens niet meer afgedrukt de kaders in houtsnede binnen dewelke de emblemen in de Latijnse editie waren gereproduceerd. |
|
| |
B. Latere uitgaven door de Officina Plantiniana
Enkel nog uitgaven in het Latijn.
1. Emblemata et aliquot nummi antiqui operis, 1566
Tweede Latijnse uitgave
In 8o: A - P8; pp. 1-288.
Heruitgave van de Latijnse uitgave van 1564 (met inleidende nota van Sambucus en sectie van de Romeinse munten) met belangrijke aanvullingen en enkele wijzigingen:
| 1. | Behoud van de titelprent met de negen Muzen maar vervanging van het portret van Sambucus door een andere - en wat grotere - houtsnede (H. 123 mm. - Br. 85 mm.); |
| 2. | Overname van de 166 illustraties; vervanging van het dubbel in de 1564-editie (zoals eveneens gebeurd in de Nederlandse vertaling van 1566 en de Franse van 1567); toevoeging van 55 emblemen met illustraties, zodat thans in totaal 222 geïllustreerde emblemen; deze em- |
| |
| |
| blemen thans gedrukt niet binnen houtsnede-kaders maar binnen kaders gevormd door typografisch fleurons; |
| 3. | De sectie ‘Nummi veteres’ werd vermeerderd met 22 illustraties, nu 45 afbeeldingen; |
| 4. | Nieuwe opdracht aan J. Grolier als inleiding tot de sectie ‘Nummi veteres’ (gedagtekend Wenen, 13 maart 1565); |
| 5. | Eveneens bijgevoegd een verzameling van - niet geïllustreerde - epigrammata door Sambucus (Epigrammata aliquot Sambuci argumento prioribus non dissimilia).
Exemplaren: o.m. in Museum Plantin-Moretus (R 19.8). |
Bibliografie: Voet, The Plantin Press, nr. 2169.
| |
2. Emblemata et aliquot nummi antiqui operis, 1569
In - 16 mo: A - Y8; pp. 1-352.
Heruitgave van de editie van 1566 maar in kleiner formaat waardoor de titelprent (met de negen Muzen) diende weggelaten, het grote portret van Sambucus moest worden vervangen door het kleiner reeds gebruikt in de editie van 1564, en de embleemillustraties werden afgedrukt als zodanig.
Exemplaren: o.m. in het Museum Plantin-Moretus (A 236; A 468; A 234 [pp. 319-320 ontbreken]; R 5.32 [pp. 289 en volgende ontbreken]).
Bibliografie: Voet, The Plantin Press, nr. 2170.
| |
3. Emblemata et aliquot nummi antiqui operis, 1576
In - 16 mo: A - Y8; pp. 1-352. Heruitgave van de editie van 1569.
Exemplaren: o.m. in het Museum Plantin-Moretus (A 238; R 54.28).
Bibliografie: Voet, The Plantin Press, nr. 2171.
| |
4. Emblemata et aliquot nummi antiqui operis, 1584
In - 16 mo: A - Y8; pp. 1-352. Heruitgave van de edities van 1569 en 1576.
Het werk werd gedrukt in de Officina Plantiniana te Leiden, maar een deel van de oplage kreeg een titelpagina met Plantins Antwerps adres.
Exemplaren: o.m. in het Museum Plantin-Moretus (titelpagina met Leids adres: A 464; titelpagina met Antwerps adres: A 237; A 9192).
Bibliografie: Voet, The Plantin Press, nrs. 2172 A en 2172 B.
| |
| |
| |
6. Lijst der emblemen
| 1. | In geen van de uitgaven werden de emblemata genummerd. De cijfers hier gegeven duiden de volgorde aan in de Latijnse editie van 1564 (eveneens gevolgd in de Nederlandse editie van 1566). In de Franse uitgave van 1567 zijn nrs. 3 en 38 weggevallen. |
| 2. | Om een algemeen overzicht te vergemakkelijken worden voor elk van de nummers opgegeven de titel (met eventueel de opdracht) van de Latijnse uitgave van 1564 en de corresponderende tekst in de Nederlandse uitgave van 1566. |
N.B.: in de Franse uitgave werden de Latijnse titels behouden.
| 1. | Maximiliano II imperatori augusto...
Den hooghmogenden ende onverwinlicken Maximiliaen, Keyser... |
| 2. | Memor utriusque fortunae.
Weest ghedachtich beyder fortuynen. |
| 3. | Conscientia integra, laurus.
De lauwerboom, een goede conscientie. |
| 4. | Vera amicitia.
Waerachtighe vrientschap. |
| 5. | Quae prosunt non temeranda.
Dat nut en orboor is, en salmen niet violeren. |
| 6. | Nil omni parte securum.
Niet en isser geheel onschadelijck. |
| 7. | In copia minor error.
Tis beter datter overschiet, dan ghebreck. |
| 8. | Malum interdum simili arcendum.
Het quaet moetmen somtijts met sijns ghelijck verdrijven. |
| 9. | Superstuum inutile.
Ad Vitum Rechnicz.
Te veel is onnut.
Tot Vitum Rechnicz. |
| 10 | Quae sequimur fugimus, nosque fugiunt.
Ad Philip. Apianum.
Dat wy volgen, dat vlieden wy, ende het vliedt ons.
|
| |
| |
| Tot Philippum Apianum. |
| 11. | Universus status, ἢ λαοκρατία.
Het regement der ghemeynten. |
| 12. | Fortuna duce.
Ad Hieron. VVolfium.
Door t'geleyt der fortuynen. |
| 13. | Pietate vis.
De cracht des maechschaps. |
| 14. | Plus quam Diomedis et Glauci permutatio.
Ad Paschasium Hamelium.
Grooter vermangelinge dan Diomedis ende Glauci.
Tot Paschasium Hamelium. |
| 15. | Quae ante pedes.
Dat voor de voeten leyt, oft, niet verder sien dan sijnen nuese lanck en is. |
| 16. | Molestia vana.
Michaëli Sophiano suo.
Ydel quellinge.
Tot sijnen Michael Sophianus. |
| 17. | Nimium sapere.
Te veel wijs zijn. |
| 18. | Οὐ χρἡ παννύχιον ἔυδιειν. etc.
Het en betaemt gheenen prince den heelen nacht over te slapen. |
| 19. | Consilium.
Den raet. |
| 20. | Caussae investigandae.
D'oorsaken moetmen ondersoecken. |
| 21. | Importuna adulatio.
Ongeschickte vleyerie. |
| 22. | Utilitatis ergo, limax.
Om profijts wille, de slecke. |
| 23. | Moderata conditio.
Ad Andream Sbardellatum episcopum.
|
| |
| |
| Een middelbare condicie.
Tot den bisschop Andream Sbardellatum. |
| 24. | Benignitas.
Ad Georg. Drascovith, episcopum Quinquecclesiens.
Mildtheyt.
Tot Georgium Drascovith, bisschop van Quinquecclesien. |
| 25. | Subitae divitiae obliviosae.
Haestige rijcdommen maken vergetelachtiche lieden. |
| 26. | Sobrie potandum.
Soberlick salmen drincken. |
| 27. | Ars deluditur arte.
De schalcke wort door schalckeyt verschalkt. |
| 28. | Sors audaces iuvat.
De fortuyne helpt den stouten. |
| 29. | Minuit praesentia famam.
De tegenwoordicheyt vermindert de fame. |
| 30. | Laus in fine.
Den lof leyt int eynde. |
| 31. | Res humanae in summo, declinant.
Als elck op thoochste is, dan daelt hy. |
| 32. | Remedium tempestivum sit.
In tijts salmen remedie soecken. |
| 33. | Sus lutulenta sequitur.
De soch volcht altijt den moeyer. |
| 34. | Semper ignavus.
Altijt even traech. |
| 35. | Poëtica
ad Dionysium Lambinum.
De const der poëterien.
Tot Dionysium Lambinum. |
| |
| |
| 36. | Πολυπραγοσύνη.
Beschick al, oft Tant à faire. |
| 37. | Divitiae inutiles.
Onnutte rijcdommen. |
| 38. | Docti ignavos reprehendunt.
De gheleerde straffen d'ongeleerde. |
| 39. | In secundis consistere laudabile quoque.
Vande tweede te zijne is ooc prijsen. |
| 40. | Προδοσέ ζαιμος
Verraders worden overal ghehaet. |
| 41. | Industria naturam corrigit.
Door behendicheyt wort de nature verbetert. |
| 42. | Dolus inevitabilis.
Een ontschouwelick bedroch. |
| 43. | Ridicula ambitio.
Belachelijcke eergiericheyt. |
| 44. | Cur sues cancris vescantur.
Waerom de verckenen creeften eten. |
| 45. | Usus, non lectio prudentes facit.
Ad Fulvium Ursinum suum.
De oeffeninge maect wijs, ende niet het lesen.
Tot sijnen Fulvium Ursinum. |
| 46. | Vel minima offendunt.
D'alderminste schaden oock. |
| 47. | Varii hominum sensus.
Ad Franciscum Forgaz Episcop. Var.
De verscheyden sinnen der menschen.
Tot Fransoys Forgaz bisschop van Varnyen. |
| 48. | Temeraria ignorantia.
Ad Bartholom. Marlianum.
Stoute onwetentheyt.
Tot Bartholomeum Marlianum. |
| |
| |
| 49. | Periculum in promptu.
Dc perijckelen sijn allesins tegenwoordich. |
| 50. | Interiora vide.
Besieget inwendich. |
| 51. | Virtus unita valet.
Ad principes Ungariae.
Eendrachtighe stercte vermacht al.
Tot de princen van Hongarien. |
| 52. | Imperatoris virtutes.
De duechden eens prins. |
| 53. | Physicae ac metaphysicae differentia.
Het verschil tusschen physica ende metaphysica. |
| 54. | Dum potes vive.
Ad Achillem Bochium, tanquam parentem, de sepia.
Leeft so langhe als ghy cont.
Tot Achillem Bochium, als tot sijnen vader,
vanden visch sepia, die swert bloet heeft. |
| 55. | Generosis DD. Marco et Ioanni Fuggeris fratribus.
Den edelen heeren Marco ende Ioanni Fockers ghebroeders. |
| 56. | De oblivione et ferula Baccho dicata.
Odi memorem compotorem.
Van de vergheteltheyt ende birckwortel die Baccho toeghewijdt zijn.
Ick hate eenen ghedachtighen drincgesel. |
| 57. | Spes certa.
Seker hope. |
| 58. | Epidemiae potior caussa.
Ad Ioan. Baptistam Razarium.
Dc principaelste orsake der pesten, oft sterften. |
| 59. | Mens immota manet.
T'herte blijft onberuerlick. |
| 60. | Iniuria gravis est omnibus.
Ad Hadrianum Gulielmum Neapolitanum.
|
| |
| |
| Onrecht is elcken swaer om lijden. |
| 61. | Deum velle, non cogere.
Ad. Ioan. Auratum.
Godt wilt, maer en dwingt niet.
Tot Ioannem Auratum. |
| 62. | Aesculapius.
Ad Volfgangum Lazium polyhistorem.
Esculapius.
Tot Wolfgangium Lazium polihistorem. |
| 63. | Neminem sors continet sua.
Ad se ipse.
Niemant en is metten sijnen te vreden.
Tot sy selven. |
| 64. | Generosa vestigia.
Ad Iulium comitem a Salmis.
Teeckenen eens edelen aerts.
Tot Iulium den grave van Sabinis. |
| 65. | Amor dubius.
Twijffelachtige liefde. |
| 66. | Dulce venenum.
Soet fenijn. |
| 67. | Nullus dolus contra casum.
Ad Stephanum Gentilem, nobilem Genuensem.
Geen loosheyt en helpt tegen den val.
Totten edelen Stephanum Gentilem Genevoiser.
Over Stefano Gentile, Genuees bankier cfr. Guido Persoons, ‘Orlandus Lassus in Antwerpen 1554-1556’ in Orlandus Lassus 1532-1594 (red. I. Bossuyt), Leuven, 1982, pp. 71-80. |
| 68. | Empta dolore voluptas.
Wellust met droefheyt ghecocht. |
| 69. | Necessitas dociles facit.
Ad Ioan. Panithy, sororium.
Den noot maect goede leer kinderen.
Tot sijnen neve Ioan. Panithy. |
| |
| |
| 70. | Sera parsimonia.
Te spade ghespaert. |
| 71. | Sapientia insipiens.
Arnoldo Arlenio suo.
Onwijse wijsheyt.
Tot sijnen Arnoldum Arlenium. |
| 72. | Tempora cuncta mitiora.
Metter tijt worden alle dinghen saechtere. |
| 73. | Versura inextricabilis.
Een onontwerlicke verwisselinge. |
| 74. | Mutua et coniuncta.
Ad Francisc. Robortellum.
D'een en can sonder d'ander niet.
Tot Franciscum Robortellum. |
| 75. | Otium sortem expectat.
Ledicheyt verwacht de fortuyne. |
| 76. | Mixtus status ὀυκ ἄνεν ἄρχοντος πρώτου.
Eenen ghemeynen staet, niet sonder overste. |
| 77. | Non dolo, sed virtute.
Niet met bedroch, maer met deucht. |
| 78. | Stultitiam patiuntur opes.
De rijcdommen zijn der sotticheyt onderworpen. |
| 79. | Partium τῆς οἰκουμένης symbola.
Ad Hubertum Goltzium antiquarium.
De teeckenen der deelen des werelts.
Tot Hubertum Goltzium der antiquiteyt beminder ende ondersoeker. |
| 80. | Quibus respublica conservetur.
Waer mede de ghemeyne welvaert best onderhouden wort. |
| 81. | In morte vita.
Ad Paulum Manutium etc.
Int sterven het leven.
Tot Paulum Manutium, etc. |
| |
| |
| 82. | Praecocia non diuturna.
Vroech rijp en duert niet. |
| 83. | Partes homini.
De deelen des menschs. |
| 84. | Ambitio.
Eergiericheyt. |
| 85. | Musarum, ex antiquis numis Q. Pomponii, verae effigies,
et etymologica vis ex Virgilio.
Ad Hannibalem Cruceium.
Dwarachtich conterfeytsel der Musen, na d'antijcke medalien Q. Pomponii, ende de beteeckenisse ende cracht van haren namen, vvt Virgilio genomen. |
| 86. | Casus interdum natura supplet.
Den val voldoet alternet de nature. |
| 87. | In sponsalia Ioanni Ambii Angli, et Albae Rolleae D. Arnoldi medici Gandavensis filiae.
Op de bruyloft van Ioannes Ambius Engelschman, ende van Alba Rollea, dochter van D. Aernout, medecijn van Ghent. |
| 88. | Μισάνθρωπος Τίμων.
Ad Cardanum.
Timon de menschhater.
Tot Cardanum. |
| 89. | Voluptas aerumnosa.
Cattivigen wellust. |
| 90. | Consuetudo prava.
Quade ghewoonte. |
| 91. | Insignia Mercurii quid?
Ad Adrianum Turnebum.
Wat de teeckenen Mercurii bedieden.
Tot Adrianum Turnebum. |
| 92. | Vita irrequieta.
Een onrastich leven. |
| 93. | Temporis iactura. Ad pilulam.
|
| |
| |
| Tijt verlies.
Totten ketsbal. |
| 94. | Dii coepta secundant.
Godt vordert het begonst werck. |
| 95. | Simul et semel.
Tseffens en van eender tijt. |
| 96. | Tempestiva prosunt.
Errico Memmio.
Tot hunder tijt zijn alle dingen nut. |
| 97. | Interdum requiescendum.
Ad Petrum Ligorium.
Ondertusschen moet men rusten.
Tot Petrum Ligorium. |
| 98. | Nullum malum solum: vel, uno bono sublato, mille existunt.
Geen quaet alleen. Oft, als een goed man wech is, so comender duysent in stede. |
| 99. | Neglecta virescunt.
Ad Hadrian. Iunium, medicum clarissimum.
Ongheachte dingen groeyen wel.
Tot Adranum Iunium den seer vermaerden medecijn. |
| 100. | Grammat. Dial. Rhetor. Historiae differentia.
Ad Carolum Sigonium.
T'verschil van Grammatica, Dialectica, Rhetorica en Historia. |
| 101. | Pulchritudo vincit.
Ex Anacreonte.
Schoonheyt verwint.
VVt Anacreonte. |
| 102. | Tarde venere bubulci.
Spaey zijn de verckenherders gecomen. |
| 103. | Imprudens facinus.
Een onwijs feyt. |
| 104. | Tolerantia.
Lijdtsaemheyt. |
| |
| |
| 105. | Persei fabula.
De fabule van Perseus. |
| 106. | Physica et Ethica.
Ioan. Aicholz medico.
Physica ende Ethica, dat is, 't verschil tusschen d'ondersoeckinge der naturen, ende de leeringhe van goede manieren.
Tot Io. Aicholz medecijn. |
| 107. | In spe fortitudo.
Inde hope is de stercte. |
| 108. | Iudicium Pandis.
Tvonnis van Paris. |
| 109. | Dum vivo prosum.
So lange ic leve ben ic profijtelick. |
| 110. | Apta recipiunt.
Carolo Clusio.
Alle dingen en sijn allesins niet even bequaem toe.
Toe Carolum Clusium. |
| 111. | Felicitas indigna, vel superflua.
T'geluc is onweerdich oft overtollich. |
| 112. | Conscia conditio.
Kennisse sijns staets. |
| 113. | Curis tabescimus omnes.
Ad Ioan. Hartungum, etc.
Van sorge verdwijnen wy alle.
Tot Ioannem Hartungum, etc. |
| 114. | Publica privatis potiora.
T'gemeyn profijt gaet voor eygen baet. |
| 115. | Mathiae Corvini symbolum,
Symbolo Ioan. Regis auctum.
Het devijs van Mathias Corvinus,
vermeerdert metten devijse des conincs Ioannis. |
| |
| |
| 116. | Alterius indigens perpetua ope.
Adamo Fumanno.
Altijt eens anders hulp van doen hebbende.
Tot Adam Fuman. |
| 117. | Fidei canum exemplum.
Exempel vande getrouwicheyt der honden. |
| 118. | Preciosum quod utile.
Ad Achillem Maphaeum.
Dat profijtelic is, cost veel. |
| 119. | Tirnaviae patriae meae arma.
De wapenen van mijn vaderlicke stadt Tirnavia. |
| 120. | Heroës divini.
Godlicke capiteynen. |
| 121. | Studium et labor vincit.
Ioan. Baptistae Pignae Ferrar.
Liefde verwint met arbeyt. |
| 122. | Voluptatis triumphus.
Den triumph der wellust. |
| 123. | Dulcia cum amaris.
T'soet is met t'suere gemengt. |
| 124. | Tori reverentia.
D'eerweerdicheyt des bedts. |
| 125. | Frontis nulla fides.
Achilli Statio Lusitano.
T'voorhooft en is niet te betrouwen.
Tot Achilles Statius van Portugael. |
| 126. | Degeneres.
D'ontaerdende. De luytekoker spreect. |
| 127. | Tyrannus.
Een tyran. |
| 128. | Divina humanis non temere miscenda.
Godtlicke dingen en zijn niet lichtveerdelick met de menschelicke te mengen. |
| |
| |
| 129. | Virtute duce.
Ad Barth. Marantham.
Met de hulpe der deucht.
Tot Bartholomeum Marantham. |
| 130. | Canis queritur nimium nocere.
De hond claecht dat te veel schadelic is. |
| 131. | Nusquam tuta fides.
Ad Petrum Sambukii parentem suum.
Niet en isser te betrouwen.
Tot Petrum Sambucum sijnen vader. |
| 132. | Alchimiae vanitas.
D'ydelheyt der alchimisterien. |
| 133. | Expediens impedior bombyx.
Ontwerrende worde ick sy worm selve verwert. Oft, ontwerrende verwerre ick syworm my selven. |
| 134. | Aequitas.
Ghelijckicheyt. |
| 135. | Discors concordia.
Tweedrachtige eendrachticheyt. |
| 136. | Pro ignotis sumere laborem.
Georgio Tanner.
Voor den onbekenden arbeyden.
Tot Georgium Tanner. |
| 137. | Antiquitatis studium.
Ad G. Schirletum.
D'ondersoecken der antiquiteyt.
Tot. G. Schirletum. |
| 138. | Cedendum, sed non adulandum.
Ad Nicolaum Istuansi, etc.
Men hoort te wijcken, maer niet te vleyen.
Tot Niclaes Istuansi, etc. |
| |
| |
| 139. | Sola culpa praestanda.
De Antiphonte poëta a Dionysio damnato.
Men sal alleen de schult schouwen.
Vanden Poëte Antiphontes van Dionysio verwesen. |
| 140. | Epitaphium Lotichii S.
D'opschrift des grafs Lotichii S. |
| 141. | In delectu copia.
Marco Laurino Brugensi.
Inden kuer is overvloedicheyt.
Tot Marcum Laurinum heere van Watervliet. |
| 142. | Avaritia huius saeculi.
Ad Anton. Muretum.
De giericheyt van deser tijt.
Tot Antonium Muretum. |
| 143. | Fictus amicus.
Een gheveyst vrient. |
| 144. | Tempestive cavendum cuique aetati.
Men moet in tijts roesten. |
| 145. | In labore fructus.
In den arbeyt liggen de vruchten. |
| 146. | Amicitia sordida.
Ad Octavianum Ferrarium Mediolanensem.
Vuyle vrecke vrientschap.
Tot Octavianum Ferrarium van Milanen. |
| 147. | Simile a simili non laeditur.
Ghelijck en wort van gelijc niet beschadicht. |
| 148. | Sors ingeniosa.
Een ingenieuse cause. |
| 149. | Caelum, non animum mutant.
Den hemel veranderense, maer niet hen sinnen. |
| 150. | Nihil negligendum.
Ad Ioan. Listhium secretarium Caesar.
|
| |
| |
| Niet en isser te verachten.
Tot Ioannem Listhium secretaris der K.M. |
| 151. | Intestinae simultates.
Inwendigen twist ende nijdt. |
| 152. | Periculum authori nocens.
T'perijckel schaeyt sijnen meester. |
| 153. | Poena sequens.
De straffe volcht. |
| 154. | Levitas secura.
Lichticheyt is sonder sorghe. |
| 155. | Defensio publica.
Bescherminge der gemeynder welvaert. |
| 156. | Noctuae cur platano abigantur.
Natali de Comitibus.
Waarom den platanus d'uylen veriaecht.
Tot Natalum de Comitibus. |
| 157. | Οὐκ ἔζι μθάσματος γῆρας.
Ad Petrum Ramum.
Een boos feyt en versterft niet.
Tot Petrum Ramum. |
| 158. | Principum negligentia.
D'onachtsaemheyt der princen. |
| 159. | Cura publica.
Petro Victorio.
Ghemeyne sorge.
Tot Petrum Victorium. |
| 160. | Ordo.
Ordene. |
| 161. | Ius et philosophia.
Ad Aon. Palearium.
T'recht en philosophie.
Tot Aon. Palearium. |
| |
| |
| 162. | Virtutem honor sequitur.
Ad ampliss. Anthonium Verancium Episcopum Agriensem.
Ecrc volcht de deucht.
Totten eer. Antonium Verancium bisschop van Agrien. |
| 163. | E fisco ne viscum.
Vanden fisc en maect gheenen vogellijm. |
| 164. | Foeminei sexus querela.
De clacht des vrouwelicken gheslachts. |
| 165. | Conscius ipse sibi.
Die hemselven schuldich kent. |
| 166. | Epitaphium generosi adolescentis Georgii Bonae Transylvani, et tanquam fratris, qui obiit M.D.LIX, aetatis suae XX. VI Septemb.
D'opschrift des grafs vanden edelen iongelinc Georgius Bona van Transylvanien, ende als broeder, die gestorven is int iaer 1551. den 6 septembris. |
| 167. | Fides non apparentium.
Ad Michaelem Brutum.
Men gelooft datmen niet en siet.
Tot Michaelem Brutum. |
| |
| |
| |
7. De concordanties tussen de verschillende uitgaven
|
Latijnse uitg. 1564 |
Nederlandse uitg. 1566 |
Franse uitg. 1567 |
| 1. |
pp. 9-12 |
pp. 11-15 |
pp. 7-10 |
| 2. |
p. 13 |
pp. 16-17 |
pp. 11-12 |
| 3. |
pp. 14-15 |
pp. 17-18 |
(ontbreekt) |
| 4. |
p. 16 |
p. 19 |
pp. 13-14 |
| 5. |
p. 17 |
p. 20 |
pp. 14-15 |
| 6. |
p. 18 |
p. 21 |
pp. 15-16 |
| 7. |
p. 19 |
p. 22 |
pp. 16-17 |
| 8. |
pp. 20-21 |
pp. 23-24 |
pp. 17-19 |
| 9. |
p. 22 |
p. 25 |
p. 20 |
| 10. |
p. 23 |
p. 26 |
p. 21 |
| 11. |
pp. 24-25 |
pp. 27-28 |
pp. 22-23 |
| 12. |
p. 26 |
pp. 28-29 |
pp. 24-25 |
| 13. |
p. 27 |
pp. 30-31 |
pp. 25-26 |
| 14. |
pp. 28-29 |
pp. 31-32 |
pp. 26-27 |
| 15. |
p. 30 |
p. 33 |
pp. 28-29 |
| 16. |
p. 31 |
p. 34 |
pp. 29-30 |
| 17. |
p. 32 |
pp. 35-36 |
pp. 30-31 |
| 18. |
p. 33 |
pp. 36-37 |
pp. 32-33 |
| 19. |
p. 34 |
pp. 37-38 |
pp. 34-35 |
| 20. |
p. 35 |
p. 39 |
pp. 36-37 |
| 21. |
p. 36 |
pp. 40-41 |
pp. 37-38 |
| 22. |
p. 37 |
p. 41 |
p. 39 |
| 23. |
p. 38 |
pp. 42-43 |
pp. 40-41 |
| 24. |
p. 39 |
pp. 43-44 |
p. 42 |
| 25. |
p. 40 |
p. 45 |
pp. 43-44 |
| 26. |
p. 41 |
pp. 46-47 |
pp. 45-46 |
| 27. |
p. 42 |
p. 47 |
pp. 46-47 |
| 28. |
p. 43 |
pp. 48-49 |
pp. 47-48 |
| 29. |
p. 44 |
pp. 49-50 |
pp. 48-49 |
| 30. |
p. 45 |
pp. 50-51 |
pp. 49-50 |
| |
| |
| 31. |
p. 46 |
pp. 51-52 |
pp. 50-51 |
| 32. |
p. 47 |
pp. 52-53 |
p. 52 |
| 33. |
p. 48 |
p. 53 |
pp. 53-54 |
| 34. |
p. 49 |
p. 54 |
pp. 54-55 |
| 35. |
p. 50 |
pp. 55-56 |
pp. 55-56 |
| 36. |
p. 51 |
pp. 56-57 |
pp. 56-57 |
| 37. |
p. 52 |
pp. 57-58 |
pp. 58-59 |
| 38. |
p. 53 |
pp. 59-60 |
(ontbreekt) |
| 39. |
pp. 54-55 |
p. 61 |
pp. 59-60 |
| 40. |
p. 56 |
pp. 62-63 |
pp. 60-61 |
| 41. |
p. 57 |
pp. 63-64 |
pp. 61-62 |
| 42. |
pp. 58-59 |
pp. 64-65 |
pp. 62-63 |
| 43. |
p. 60 |
pp. 66-67 |
p. 64 |
| 44. |
p. 61 |
pp. 67-68 |
p. 65 |
| 45. |
pp. 62-63 |
pp. 68-69 |
pp. 66-67 |
| 46. |
p. 64 |
p. 70 |
pp. 67-68 |
| 47. |
p. 65 |
pp. 71-72 |
pp. 68-69 |
| 48. |
pp. 66-67 |
pp. 72-73 |
pp. 69-70 |
| 49. |
p. 68 |
p. 74 |
pp. 71-72 |
| 50. |
p. 69 |
p. 75 |
pp. 72-73 |
| 51. |
pp. 70-71 |
pp. 76-77 |
pp. 73-74 |
| 52. |
pp. 72-73 |
pp. 77-78 |
p. 75-76 |
| 53. |
pp. 74-75 |
pp. 79-80 |
pp. 77-78 |
| 54. |
pp. 76-77 |
pp. 81-82 |
pp. 78-79 |
| 55. |
pp. 78-79 |
pp. 82-83 |
pp. 80-81 |
| 56. |
p. 80 |
p. 84 |
p. 82 |
| 57. |
p. 81 |
p. 85 |
p. 83 |
| 58. |
pp. 82-83 |
pp. 86-87 |
pp. 84-85 |
| 59. |
p. 84 |
pp. 87-88 |
p. 86 |
| 60. |
pp. 85-86 |
pp. 89-90 |
pp. 87-88 |
| 61. |
pp. 87-88 |
pp. 90-91 |
pp. 89-90 |
| 62. |
pp. 89-90 |
pp. 92-93 |
pp. 90-91 |
| 63. |
pp. 91-92 |
pp. 94-95 |
pp. 92-93 |
| 64. |
pp. 93-94 |
pp. 96-97 |
pp. 94-95 |
| 65. |
pp. 95-96 |
pp. 98-99 |
pp 96-97 |
| |
| |
| 66. |
p. 97 |
p. 100 |
p. 98 |
| 67. |
pp. 98-99 |
pp. 101-102 |
pp. 99-100 |
| 68. |
p. 100 |
pp. 102-103 |
p. 101 |
| 69. |
p. 101 |
pp. 103-104 |
p. 102 |
| 70. |
p. 102 |
pp. 104-105 |
p. 103 |
| 71. |
p. 103 |
pp. 105-106 |
p. 104 |
| 72. |
p. 104 |
p. 107 |
pp. 105-106 |
| 73. |
p. 105 |
p. 108 |
pp. 106-107 |
| 74. |
p. 106 |
p. 109 |
pp. 107-108 |
| 75. |
p. 107 |
p. 110 |
pp. 108-109 |
| 76. |
pp. 108-109 |
pp. 111-112 |
pp. 109-110 |
| 77. |
pp. 110-111 |
pp. 112-113 |
p. 111 |
| 78. |
p. 112 |
p. 114 |
p. 112 |
| 79. |
p. 113 |
p. 115 |
pp. 113-114 |
| 80. |
pp. 114-115 |
pp. 116-117 |
pp. 114-115 |
| 81. |
p. 116 |
p. 118 |
pp. 116-117 |
| 82. |
p. 117 |
pp. 119-120 |
pp. 117-118 |
| 83. |
p. 118 |
pp. 120-121 |
p. 119 |
| 84. |
p. 119 |
pp. 121-122 |
p. 120 |
| 85. |
pp. 120-121 |
pp. 122-123 |
pp. 121-122 |
| 86. |
pp. 122-123 |
pp. 123-124 |
pp. 123-124 |
| 87. |
pp. 124-125 |
pp. 125-126 |
pp. 124-126 |
| 88. |
pp. 126-127 |
pp. 127-128 |
pp. 127-128 |
| 89. |
p. 128 |
p. 129 |
pp. 128-129 |
| 90. |
p. 129 |
p. 130 |
pp. 129-130 |
| 91. |
pp. 130-131 |
pp. 131-132 |
pp. 130-132 |
| 92. |
p. 132 |
p. 133 |
p. 132 |
| 93. |
p. 133 |
pp. 134-135 |
pp. 133-134 |
| 94. |
p. 134 |
p. 135 |
p. 135 |
| 95. |
p. 135 |
p. 136 |
p. 136 |
| 96. |
p. 136 |
p. 137 |
pp. 137-138 |
| 97. |
p. 137 |
p. 138 |
pp. 138-139 |
| 98. |
pp. 138-139 |
pp. 139-140 |
pp. 139-140 |
| 99. |
pp. 140-141 |
pp. 140-141 |
pp. 141-142 |
| 100. |
pp. 142-143 |
pp. 142-143 |
pp. 142-143 |
| |
| |
| 101. |
p. 144 |
p. 144 |
p. 144 |
| 102. |
p. 145 |
p. 145 |
pp. 145-146 |
| 103. |
p. 146 |
p. 146 |
p. 146 |
| 104. |
p. 147 |
p. 147 |
pp. 147-148 |
| 105. |
pp. 148-149 |
pp. 148-149 |
pp. 148-149 |
| 106. |
p. 150 |
pp. 149-150 |
pp. 150-151 |
| 107. |
p. 151 |
pp. 151-152 |
pp. 151-152 |
| 108. |
pp. 152-153 |
pp. 152-153 |
pp. 152-153 |
| 109. |
pp. 154-155 |
p. 154 |
pp. 154-155 |
| 110. |
p. 156 |
p. 155 |
pp. 156-157 |
| 111. |
p. 157 |
p. 156 |
pp. 157-158 |
| 112. |
p. 158 |
p. 157 |
p. 159 |
| 113. |
p. 159 |
p. 158 |
pp. 160-161 |
| 114. |
p. 160 |
p. 159 |
pp. 161-162 |
| 115. |
pp. 161-162 |
pp. 160-161 |
pp. 162-163 |
| 116. |
p. 163 |
p. 162 |
p. 164 |
| 117. |
pp. 164-165 |
pp. 163-164 |
pp. 165-166 |
| 118. |
p. 166 |
pp. 164-165 |
pp. 166-167 |
| 119. |
pp. 167-168 |
pp. 165-166 |
pp. 167-168 |
| 120. |
p. 169 |
pp. 166-167 |
pp. 169-170 |
| 121. |
pp. 170-171 |
pp. 167-168 |
pp. 170-171 |
| 122. |
pp. 172-173 |
pp. 169-170 |
pp. 171-172 |
| 123. |
pp. 174-175 |
pp. 170-171 |
pp. 173-174 |
| 124. |
p. 176 |
p. 172 |
pp. 174-175 |
| 125. |
pp. 177-178 |
pp. 173-174 |
pp. 175-176 |
| 126. |
p. 179 |
pp. 174-175 |
p. 177 |
| 127. |
p. 180 |
p. 176 |
p. 178 |
| 128. |
p. 181 |
pp. 177-178 |
p. 179 |
| 129. |
p. 182 |
p. 178 |
pp. 180-181 |
| 130. |
p. 183 |
p. 179 |
pp. 182-183 |
| 131. |
p. 184 |
pp. 180-181 |
pp. 183-184 |
| 132. |
p. 185 |
p. 181 |
pp. 184-185 |
| 133. |
p. 186 |
p. 182 |
pp. 185-186 |
| 134. |
p. 187 |
p. 183 |
p. 187 |
| 135. |
p. 188 |
p. 184 |
p. 188 |
| |
| |
| 136. |
pp. 189-190 |
pp. 185-186 |
pp. 189-190 |
| 137. |
p. 191 |
pp. 186-187 |
pp. 190-191 |
| 138. |
p. 192 |
pp. 187-188 |
pp. 191-192 |
| 139. |
p. 193 |
pp. 188-189 |
pp. 192-193 |
| 140. |
pp. 194-195 |
pp. 190-191 |
pp. 194-195 |
| 141. |
p. 196 |
p. 192 |
pp. 196-197 |
| 142. |
p. 197 |
pp. 193-194 |
pp. 198-199 |
| 143. |
p. 198 |
pp. 194-195 |
p. 200 |
| 144. |
p. 199 |
pp. 195-196 |
pp. 201-202 |
| 145. |
p. 200 |
p. 197 |
pp. 202-203 |
| 146. |
p. 201 |
p. 198 |
pp. 204-205 |
| 147. |
p. 202 |
p. 199 |
pp. 205-206 |
| 148. |
p. 203 |
p. 200 |
pp. 206-207 |
| 149. |
p. 204 |
p. 201 |
pp. 208-209 |
| 150. |
p. 205 |
p. 202 |
pp. 209-210 |
| 151. |
pp. 206-207 |
pp. 203-204 |
pp. 211-212 |
| 152. |
p. 208 |
pp. 204-205 |
p. 213 |
| 153. |
p. 209 |
pp. 205-206 |
p. 214 |
| 154. |
p. 210 |
p. 206 |
p. 215 |
| 155. |
p. 211 |
p. 207 |
* p. ‘214’ |
| 156. |
pp. 212-213 |
pp. 208-209 |
* pp. ‘215’-218 |
| 157. |
pp. 214-215 |
pp. 209-210 |
* pp. 219-‘218’ |
| 158. |
pp. 216-217 |
pp. 211-212 |
* pp. ‘219’-222 |
| 159. |
pp. 218-219 |
pp. 212-213 |
* pp. 222-223 |
| 160. |
p. 220 |
p. 214 |
* pp. ‘222’-225 |
| 161. |
pp. 221-222 |
pp. 215-216 |
pp. 226-227 |
| 162. |
p. 223 |
p. 217 |
pp. 228-229 |
| 163. |
p. 224 |
p. 218 |
pp. 229-230 |
| 164. |
p. 225 |
pp. 219-220 |
pp. 231-232 |
| 165. |
pp. 226-227 |
pp. 220-221 |
pp. 233-234 |
| 166. |
pp. 228-229 |
pp. 221-222 |
pp. 235-236 |
| 167. |
p. 230 |
p. 233 |
pp. 236-237 |
* paginatie pp. 214-224 foutief.
| |
| |
| |
8. De emblemen met opdrachten
Een aantal emblemen zijn in de oorspronkelijke Latijnse editie opgedragen aan familieleden, vrienden, kennissen of hoge persoonlijkheden.
Twee van de emblemen zijn in feite rechtstreekse huldebetuigingen (nr. 1: aan keizer Maximiliaan II; nr. 55: aan de gebroeders Marcus en Joannes Fugger).
Bij de overige emblemen is het eerbetoon beperkt tot het vermelden van de naam van de betrokkene in het opschrift bovenaan. Soms nochtans, doch zeer uitzonderlijk, worden in de tekst zelf enkele details verstrekt betrekking hebbend op de gehuldigde persoonlijkheid.
In de Nederlandse vertaling werden de meeste van deze opdrachten overgenomen; enkele werden nochtans weggelaten om redenen die niet duidelijk zijn.
In de Franse vertaling werd in de beginne een aantal opdrachten weggelaten, maar naderhand werden ze eveneens opgenomen.
In de lijst die volgt worden aangegeven:
| 1. | met drie asterisken vooraan de opdrachten voorkomend zowel in de Latijnse als in de Nederlandse en Franse edities; met twee asterisken vooraan de opdrachten voorkomend in de Latijnse en Nederlandse uitgaven (en niet in de Franse editie); met één asterisk vooraan de opdrachten voorkomend in de Latijnse en Franse edities (en niet in de Nederlandse uitgave); zonder asterisk de opdrachten enkel voorkomend in de Latijnse editie; |
| 2. | met twee asterisken achteraan de emblemen waarbij in de tekst zelf de gehuldigde eveneens wordt vernoemd. Nrs. 1 (aan Maximiliaan II) en 55 (aan de gebroeders Fugger) werden in de lijst weggelaten. |
| ** 9. Vitus Rechnicz. |
| ** 10. Philippus Apianus. |
| 12. Hieronymus Wolfius. |
| ** 14. Paschasius Hamelius. |
| ** 16. Michael Sophianus. |
| ** 23. Andreas Sbardellatus, episcopus. |
| ** 24. Georg. Drascovith, episcopus Quinquecclesiensis. |
| *** 35. Dionysius Lambinus. |
| ** 45. Fulvius Ursinus **. |
| ** 47. Franciscus Forgaz, episcopus Var. |
| ** 48. Bartholomeus Marlianus. |
| ** 51. Principes Ungariae (Prinsen van Hongarije)**. |
| |
| |
| ** 54 Achilles Bochius. |
| * 58. Joannes Baptista Razarius. |
| * 60. Hadrianus Gulielmus Neapolitanus |
| *** 61. Joannes Auratus. |
| *** 62. Volfgangus Lazius, polyhistor **. |
| *** 64. Julius, comes a Salmis. |
| *** 67. Stephanus Gentilis Genuensis. |
| *** 69. Joannes Panithy, sororius (neef). |
| *** 71. Arnoldus Arlenius. |
| *** 74. Franciscus Robortellus **. |
| *** 79. Hubertus Goltzius, antiquarius. |
| *** 81. Paulus Manutius. |
| * 85. Hannibal Cruceius. |
| *** 88. Cardanus [in de Nederlandse en Franse vertalingen; in de originele Latijnse uitgave vermeld via de Errata]. |
| *** 91- Turnebus Adrianus **. |
| * 96. Erricus Memmius. |
| *** 97. Petrus Ligorius. |
| ** 99. Hadrianus Junius, medicus **. |
| * 100. Carolus Sigonius. |
| *** 106. Joannes Aicholz, medicus. |
| *** 110. Carolus Clusius. |
| *** 113. Joannes Hartungus. |
| *** 116. Adam Fumanus. |
| * 118. Achilles Maphaeus. |
| * 121. Joannes Baptista Pigna Ferrariensis **. |
| *** 125. Achilles Statius Lusitanus. |
| *** 129. Bartholomeus Marantha. |
| *** 131. Petrus Sambukius, parens suus (vader). |
| *** 136. Georgius Tanner. |
| *** 137. G. Schirletus. |
| *** 138. Nicolaus Istuansis. |
| *** 141. Marcus Laurinus Brugensis [heer van Watervliet]. |
| *** 142. Antonius Muretus. |
| *** 146. Octavianus Ferrarius Mediolanensis **. |
| |
| |
| *** 150. Joannes Listhius secretarius Caesariensis [secretaris van de keizer]. |
| *** 156. Natalis de Comitibus. |
| *** 157. Petrus Ramus. |
| *** 159. Petrus Victorius **. |
| *** 161. Aon. Palearius. |
| *** 162. Antonius Verancius, episcopus Agriensis. |
| *** 167. Michael Brutus. |
| |
| |
| |
9. De emblemen en hun inspiratiebronnen
Aan de specialisten en belangstellenden het overlatend om het probleem grondig uit te diepen, vergenoegen we ons hier met enkele vluchtige bemerkingen.
| 1. | De essentie van het embleem is een zedeles te geven. Dit is inderdaad het geval met de overgrote meerderheid van de emblemen van Sambucus, maar tussen de eigenlijke emblemen door zijn er enkele geslopen die min beogen de lezer een spiegel voor te houden, als wel hoge persoonlijkheden of vrienden, eventueel hun nagedachtenis, te eren, of nog zich zelf, het eigen geslacht of de eigen geboortestreek in de bloemetjes te zetten.
Aldus: nrs. 1 (opdracht aan Maximiliaan II), 55 (lof aan de gebroeders Fugger), 87 (lofzang op het huwelijk van de Engelsman Joannes Ambius met Alba Rollea, dochter van de Gentse geneesheer D. Arnout), 115 (het devies van Mathias Corvinus en van koning Jan van Hongarije), 117 (lofzang van Sambucus op zijn honden), 119 (de wapens van de geboortestad van Sambucus, Tirnau), 140 (opschrift van het graf van de geneesheer Lotichius), 145 (het blazoen van het geslacht Sambucus), 166 (opschrift van het graf van Georgius Bona van Transylvanië [Hongarije], gestorven op 6 september 1551). |
| 2. | De emblematiek is in de grond een Spielerei van humanisten. Als zodanig staat heel vooraan in hun gedachtenpatroon de klassieke Oudheid. Aan de mythologie en de geschiedenis van de klassieke Oudheid zijn dan ook de thema's ontleend voor een zeer groot aantal van de emblemen van Sambucus, waarbij vanzelfsprekend de goden en helden en andere figuren van de Oudheid de visuele uitbeelding van deze emblemen hebben bepaald.
Aldus: nrs. 2, 3, 4, 5, 8, 13, 16, 18, 19, 21, 28, 30, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 50, 56, 58, 65, 83, 88, 89, 91, 98, 102, 105, 108, 113, 114, 120, 122, 124, 128, 136, 157, 158, 162. Een speciaal geval wordt gevormd door nr. 85 waar Sambucus beoogt een ‘warachtich conterfeytsel’ te geven van de Muzen naar een antieke medaille. |
| 3. | De gedragingen der dieren hebben sedert de fabels van Aesopus talloze zedelessen ingegeven - en de dieren en hun gedragingen vormen eveneens een voorname inspiratiebron voor Sambucus.
Aldus: nrs. 6, 7, 9, 11, 15, 22, 23, 27, 32, 33, 34, 36, 44, 46, 48, 49, 54, 64, 66, 67, 68, 69, 76, 77, 86, 96, 101, 103, 116, 130, 131, 133, 138, 139, 156, 159. |
| 4. | Wat we zouden kunnen samenvatten als ‘natuur’ (de elementen, planten, enz) heeft Sambucus veel minder aangesproken.
Aldus enkel: nrs. 29, 31, 51, 59, 60, 72, 82, 109, 110, 123, 144, 150. |
| |
| |
| 5. | Sambucus heeft eveneens beduidend geput uit wat we kunnen heten de ‘eigentijdse ervaringen’ (met nochtans eventueel in de tekst verwijzingen naar de Oudheid en uitbeeldingen waarbij de personages rondlopen in kostuums die aan de Oudheid herinneren). Numeriek vormen deze emblemen de meerderheid.
Aldus: nrs. 10, 12, 14, 17, 20, 24, 25, 26, 43, 47, 52, 57, 63, 70, 71, 73, 74, 75, 78, 80, 81, 84, 90, 92, 93, 94, 95, 97, 99, 104, 107, 111, 112, 118, 121, 125, 126, 127, 129, 134, 135, 141, 142, 143, 146, 147, 148, 149, 151, 152, 153, 154, 155, 160, 163, 164, 165. |
| 6. | De ‘wetenschap’ (poësie, physica, metaphysica, geografie, enz.) heeft niet zoveel te betekenen in het geheel van de emblemen, en de ‘zedenlessen’ die ze inspireren beperken zich in feite tot vluchtige uiteenzettingen en vergelijkingen.
Aldus: nrs. 35, 45, 53, 62, 79, 100, 106, 132, 137, 161. |
| 7. | Het minst van al heeft de christen godsdienst Sambucus tot zedelessen geïnspireerd.
Enkel nrs. 61 en 167 kunnen in deze kategorie worden ondergebracht. |
Prof. Dr Leon Voet
|
|
Auteursrechtelijk beschermd