De Gulden Passer. Jaargang 57

[p. 137]

Een kwestie van datering^*
door H.Th. van Veen

In december 1498 schrijft Erasmus aan zijn vriend Willem Hermans: ‘Boschius a Cornelio literas accepisse se scribit; tua carmina petit; intelligo de me nihil scripsisse. Cornelium subiratum suspicor, nec mihi quidem scripsit unquam; miror quid sit. Amo hominem, dum te modo amet; nam de me non laboro’¹.

De Gentse Carmeliet Arnoldus Bostius had dus een brief van Erasmus' vriend Cornelius Gerard ontvangen en Erasmus hiervan op de hoogte gesteld. P.S. Allen oppert de mogelijkheid dat Bostius Cornelius wellicht geantwoord heeft met zijn brief, die P.C. Molhuysen heeft afgedrukt aan het slot van zijn artikel over Cornelius Aurelius². Als argument hiervoor voert Allen aan dat Bostius er in deze brief blijk van geeft op de hoogte te zijn met de gespannen verstandhouding tussen Erasmus en Cornelius die uit bovenstaand citaat spreekt: Bostius verzekert Cornelius dat Erasmus een zeer hoge dunk van Cornelius' dichterschap heeft met het oogmerk de verhouding tussen beide vrienden weer in het rechte spoor te krijgen. Verder volgt, aldus Allen, ook uit ‘internal evidence’ dat de brief omstreeks dezelfde tijd moet zijn

* Met dank aan prof. dr. E.H. Waterbolk.

1 Opus Epistolarum Des. Erasmi Roterodami. P.S. Allen ed. Tom. I. Oxonii, MCMVI. Ep. 81, r. 83.

2 P.C. Molhuysen, ‘Cornelius Aurelius’. In: Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis. Nwe serie, 2e deel,. 's-Gravenhage, 1903, 23, 24.

[p. 138]

geschreven als die van Erasmus aan Hermans, dus eind 1498³.

Deze zelfde brief van Bostius aan Cornelius speelt een belangrijke rol in de argumentatie die Reedijk aanvoert in zijn artikel ‘Verdwenen poëzie van Erasmus’⁴. De ‘terminus ante quem’ van de brief geeft hem weinig problemen: op 4 april 1499 blies Bostius zijn laatste adem uit. In verschillende passages van de brief vindt Reedijk verder houvast voor een preciesere vaststelling van de datum. Allereerst de opmerkingen van Bostius over de ‘Mariade’ van Cornelius. Bostius schrijft dat hij dit gedicht nog niet gelezen heeft, maar zich er veel van voorstelt. Wel is het Bostius bekend dat de ‘Mariade’ in drie decaden is verdeeld, uit welke kennis Reedijk concludeert dat op het moment dat Bostius zijn brief schreef, Cornelius' gedicht reeds voltooid was, d.w.z. ‘in één der laatste jaren van de 15e eeuw, in ieder geval vòòr 4 april 1499 en waarschijnlijk niet zo heel lang voor die datum’⁵.

Een belangrijker hulpmiddel bij de datering van Bostius' brief ziet Reedijk in de verzuchting die Bostius tegenover Cornelius slaakt: ‘doleo quod tantum terrarum, tantumque maris inter nos est’. Tussen Gent, waar Bostius woonde, en Parijs, de tijdelijke residentie van Cornelius, ligt geen zee. Indien echter Bostius zijn brief naar Holland verzonden heeft zou zijn klacht betrekking kunnen hebben op de Zeeuwse wateren die Vlaanderen en Holland van elkaar scheiden. Reedijk komt dan ook tot de conclusie dat de brief geschreven is in de periode dat Cornelius, teruggekeerd uit Parijs, weer in Holland woonde: ‘we zullen de bewuste brief wel mogen plaatsen tussen de herfst van 1498 en de 4e april 1499’⁶.

Een andere, eveneens ongedateerde brief van Bostius doet mij echter twijfelen aan de juistheid van deze conclusie. Deze brief is gericht aan een zekere Johannes Aermlerius en wordt door Allen aan de hand van de passage ‘frater Cornelius Gerardus Goudensis, regularis canonicus, nunc Parisiis residens...’ gedateerd

3 Allen, Opus Epistolarum, I. Ep. 81, n. 83.

4 C. Reedijk, ‘Verdwenen poëzie van Erasmus’. In: Het Boek, 31, 1952-1954. 116-117.

5 Ibidem, 117.

6 Ibidem.

[p. 139]

tussen november 1497 en 16 augustus 1498⁷. Om verschillende redenen, die ik hieronder zal geven, is het waarschijnlijk dat de brief van Bostius aan Cornelius (voortaan brief A genoemd) eerder gedateerd moet worden dan die van Bostius aan Aermlerius (voortaan brief B).

I.

Uit brief A blijkt dat Bostius de ‘Mariade’ van Cornelius nog niet gelezen had^8. Uit het feit dat Bostius op de hoogte was met de indeling van dit werk in drie decaden volgt nog niet vanzelfsprekend dat Cornelius dit ook al voltooid had. Het is heel goed denkbaar dat Bostius (b.v. van Erasmus) gehoord had van Cornelius' plan zijn ‘Mariade’ in drie decaden te verdelen^9. In brief B weet Bostius te melden dat Cornelius in zijn ‘Mariade’ de heilige Joachim zeer aanprijst^10, een verdienste van het gedicht waarmee Bostius ten tijde van brief A klaarblijkelijk nog niet op de hoogte was. Bostius gold immers als een vurig vereerder en ‘propagandist’ van de in zijn tijd omstreden heilige Joachim^11. De wetenschap dat Cornelius deze heilige in zijn verzen had geroemd zou voor Bostius zeker aanleiding geweest zijn hiervan in zijn brief aan de auteur melding te maken. Nog een argument verband houdend met de Mariade om brief B later te plaatsen dan brief A is dat in brief B expliciet een eind wordt gemaakt aan de onzekerheid omtrent het al dan niet voltooid

7 P.S. Allen, ‘Letters of Arnold Bostius’. In: English Historical Review. XXXIV, 1919. L.X. 236.

8 Molhuysen, ‘Cornelius Aurelius’, 23.

9 R.B. Drummond, Erasmus his life and character as shown in his correspondence and works. Londen, 1873. I, 27.
Zie ook Allen, Opus Epistolarum, I. Ep. 40, inleiding.

10 Allen, ‘Letters’, X. 236.

11 Zie o.a.: H. de Jongh, l'Ancienne Faculté de Théologie de Louvain au premier siècle de son existance (1432-1540). Leuven, 1911. 107.
J.P. Massaut, Josse Clichtove, l'Humanisme et le Réforme du clergé. Parijs, 1968. I, 264.
L. Delaruelle, Guillaume Budé, les origines, les débuts, les idées maitresses. Parijs, 1907. 20.
Ch. Schmidt, Histoire littéraire de l'Alsace à la fin du XVe et au commencement du XVIe siècle. Nieuwkoop, 1966.

[p. 140]

	zijn van het gedicht die brief A bij ons te weeg brengt: ‘Cornelius, nunc Parisiis residens, Mariada... in libros XXX absoluit’^12.
II.	Dat brief A stamt uit een eerdere fase in de vriendschap tussen Bostius en Cornelius dan brief B begrijpen we uit de zin ‘gratissime suscipio has amoris in me tui primitias’^13. Deze ‘eerstelingen’ doen vermoeden dat Bostius nooit eerder werk van Cornelius had ontvangen, laat staan dat Cornelius hem ooit te voren met opdrachten had vereerd. In brief B lezen we daarentegen dat de heilige Joachim ook een belangrijke plaats heeft in twee boeken van Cornelius getiteld ‘De Morte’ ‘quos et mihi dicavit’^14.
III.	Zoals Massaut reeds opmerkte begaat Bostius in brief A de fout zijn correspondent Petrus Cornelius Aurelius te noemen. In brief B weet hij beter en noemt hem Cornelius Gerardus Goudensis^15.

Aangenomen dat brief A inderdaad vroeger gedateerd dient te worden dan brief B is het onmogelijk dat Bostius' klacht over de zee die hem van zijn vriend scheidt, betrekking heeft op de periode na Cornelius' terugkomst uit Parijs. Waarschijnlijker is het dat deze klacht slaat op de tijd voor het vertrek van Cornelius naar Parijs, toen deze eveneens in Holland verbleef. Daarmee kan een datum in november 1497 als ‘terminus ante quem’ van de brief beschouwd worden. Deze datering zou nog aan nauwkeurigheid winnen, wanneer het tijdstip vastgesteld kan worden waarop Guillaume Bibaut is ingetreden in de orde der Kartuizers. Bostius schrijft immers in brief B: ‘Epigrammata Guilhelmi Bibaucii, nunc Carthusiani’¹⁶.

De plaatsing van brief A tussen herfst 1498 en 4 april 1499 stelt Reedijk in staat Bostius' mededeling ‘Gloriatur magnopere Herasmus vir omnium nostrae aetatis facile doctissimus de tua eruditione

12 Allen, ‘Letters’, X, 236.

13 Molhuysen, ‘Cornelius Aurelius’, 23.

14 Allen, ‘Letters’, X, 236.

15 Massaut, Josse Clichtove, I, 265, n. 36.

16 Allen, ‘Letters’, X, 236.

[p. 141]

et amicitia nec Egidium Delium poetam tibi scribit comparabilem, et optimam scribendi venam te habere fatetur’, als oorzaak aan te wijzen van een literaire ruzie tussen Aegidius van Delft (Delius) en Erasmus. Reedijk leidt dit geschil o.a. af uit een brief van Erasmus gedateerd 2 mei 1499¹⁷. Het gevolg van Bostius' uitlating zou zodoende niet lang op zich hebben laten wachten. Als de brief van Bostius aan Cornelius echter inderdaad minstens een jaar eerder geschreven is dan Reedijk veronderstelt, wordt een oorzakelijk verband tussen deze door Bostius overgebriefde opmerking van Erasmus over Delius en een eventueel geschil tussen de laatste en Erasmus onaannemelijk.

Aan het vermoeden van Allen dat Bostius in brief A probeert iets te doen aan de wrijving die in de herfst van 1498 tussen Cornelius en Erasmus was ontstaan, wordt door de voorgestelde datering van de brief - november 1497 of eerder - elke grond ontnomen.

17 Reedijk, ‘Verdwenen poëzie’, 117.