De Gulden Passer. Jaargang 56

[p. 169]

Boekbesprekingen

Aloïs Gerlo, ‘Tekstkritische bijdrage tot de levensbeschrijving van Justus Lipsius’, Mededelingen van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België, Klasse der Letteren, Jaargang XXXIX (1977), nr. 3, 13 p.; Prijs: 100 B.F.

Bij het persklaar maken van 100 Lipsiusbrieven voor deel I van het corpus I L E, deed Prof. Dr. A. Gerlo enige vaststellingen, die meer helderheid werpen op Lipsius' Leidse jaren en meer bepaald op de periode die onmiddellijk voorafgaat aan het cruciale jaar 1586, toen hij bij de Leidse Universiteit om ontslag vroeg en van het hiervoor in de plaats bekomen verlof gebruik maakte voor het ondernemen van een poging om het Noorden definitief vaarwel te zeggen. Deze ‘vlucht’ van 1586, die evenwel op een mislukking uitliep, bleef tot voor een 15-tal jaren een loutere hypothese van de Lipsiusbiografen. Sindsdien hebben Van Dorsten en Sué deze veronderstelling met de nodige bewijzen kunnen vestigen als een vaststaand feit. De bijdrage die Prof. Gerlo nu brengt met onderhavig artikel tot de Lipsiusbiografie is het feit dat Lipsius op het ogenblik van het persklaar maken van zijn brieven voor de beroemde Centuriae epistolarum Justi Lipsi, die te Leiden en te Antwerpen bij Plantin vanaf 1586 verschenen, nl. in 1585, reeds plannen had opgevat voor een terugkeer naar de Spaanse Nederlanden.

Prof. Gerlo kwam tot de bevinding van dit nieuwe gegeven door een tekstkritische studie van een aantal Lipsiusbrieven uit de jaren 1582-1583, waarvan de bewaarde originelen of kopieën konden vergeleken worden bij de uitgave van deze brieven door Lipsius bezorgd in de bovenvermelde Centuriën. Systematische vergelijking bracht menigvuldige correcties, aanpassingen en vervolledigingen van de hand van Lipsius aan het licht, die steeds bestonden in het wegschrabben of nuanceren van passages die een katholiek en Spaansgezind lezerspubliek een doorn in 't oog konden zijn.

Zijn aanvankelijke anti-Spaanse stellingname, zijn vriendelijkheid betoond t.o.v. fervente calvinistische predikanten als een Lambert Daneau onder meer, die nog duidelijk waarneembaar zijn in de originele versies van de brieven uit 1582-1583, heeft Lipsius behendig omfloerst bij de voorbereiding van zijn Centuriën in 1585. Ook zijn uitgesproken anti-Franse gezindheid van 1583 heeft hij bij de publikatie liefst verdoezeld, dit om redenen die de auteur later wenst te behandelen aan de hand van de Lipsiusbriefwisseling uit volgende jaren.

Van deze sprekende tekstaanpassingen heeft Prof. Gerlo enkele treffende en overtuigende voorbeelden naar voren gebracht, die inderdaad duidelijk aantonen dat Lipsius het anti-Spaanse masker, dat hij nog in 1582 droeg, en de calvinistische gezindheid, waarvoor hij nog in 1583 openlijk uitkwam, in 1585 weg wou werken

[p. 170]

waar het hem ook mogelijk was. De bedoeling die hem vanuit deze handelswijze wordt toegeschreven door Prof. Dr. A. Gerlo, nl. dat hij toenmaals nieuwe bruggen wenste te leggen met het Zuiden en dat hij op deze wijze zijn vlucht uit Leiden heeft voorbereid, kunnen we dan ook volledig onderschrijven, des te meer daar Lipsius ook voor zijn vriend Plantin, veilig teruggekeerd in het katholieke Antwerpen van oktober 1586, een bezwarend passage uit zijn briefwisseling heeft gelicht. ‘Amici causa’ - of op Plantins eigen initiatief - is alleszins uit de Lipsiusbrief van 11 november 1582 aan Lernutius de compromitterende aanschaf van een prachtige woning te Leiden, waar Plantin zijn drukkerij zou onderbrengen en zich vestigen, verdwenen bij de publikatie van 1586. Terwijl de Leidse uitgave van de Centuriën dan nog spreekt van de aankoop van een bescheiden huis, blijkt het in de gelijktijdige Antwerpse editie slechts in huur te zijn genomen. Ook om het katholieke aureool van zijn vriend Plantin te redden is Lipsius tot verdraaiing van de waarheid overgegaan!

Met zijn bekende scherpzinnigheid heeft Prof. Dr. A. Gerlo met onderhavig artikel een essentiële bijdrage geleverd tot de kennis van de moeilijk te doorgronden Lipsiusfiguur. Zijn overgang van Leiden naar Leuven, voorwerp van reeds vele controverses in het verleden, is hiermee weer een stap verder verklaard. Als dusdanig draagt deze jongste publikatie van Prof. Dr. A. Gerlo een waardevol steentje bij in de opbouw van de definitieve Lipsiusbiografie.

Dr. F. de Nave

G.G. Gorissen, Bertholol Fototypes E 1, H. Bertholol AG, Berlijn, s.d., 500 p. 111-4^o, 68 DM.

De beste manier om dit omvangrijke werk dat nuttige informatie bevat voor al wie met fotozetten en de keuze van aangepaste letters te maken heeft, is volgens ons een inzicht te geven in de indeling van het boek en duidelijk te maken welke informatie het verschaft.

Op het eerste gezicht lijkt het boek inderdaad wel onoverzichtelijk en misschien ware het beter geweest de verschillende onderdelen te scheiden door b.v. inkepingen om het de gebruiker gemakkelijker te maken. Wat het ook niet overzichtelijker maakt is het gebruik van 5 talen voor de verklarende tekst (Duits, Engels, Frans, Spaans en Italiaans) Nederlands is er niet bij. Anderzijds werkt dit natuurlijk wel de internationale verspreiding in de hand.

Na een korte inleiding wordt de systematiek voor het opzoeken van tekst- en titelletters uitgelegd. Begonnen wordt met het bepalen van de corpsgrootte van de tekstletter in Didot-punten en in mm, met voorbeelden. Dan volgt de interlinie; het gebruik van een speciale meetlat wordt aangeleerd en ook hier worden voorbeelden gegeven van teksten met verschillende interlinie. De onderlinge afstand tussen de letters wordt afzonderlijk besproken voor de tekstletter en voor de titels. In fotozet zijn de mogelijkheden hier onbegrensd. Verder worden de mogelijkheden tot vervormen en rasteren van de letters besproken en de filets. Een kort overzicht wordt gegeven van de fotozetapparaten van Berthold (Ministar, Staromat, Superstar - titelzetapparaten, Diatype Headliner voor tijdschriften en kranten), Diatype en Diatronic gewone fotozetapparaten).

[p. 171]

Op dit vaktechnisch gedeelte volgen de verschillende methodes die men kan toepassen voor het opzoeken en kiezen van een letter. Eerst wordt de keuze benaderd via de ‘Typefinder Headlines’; hier worden de verschillende lettertypes afgebeeld (in éénzelfde woord ‘Hamburgefons’) volgens de indeling DIN 16519. De groepen 1, 2 en 3 evenals 7 en 9 worden hier samengevoegd. Verder worden de groepen 11 (gestruktureerde letters) en 12 (technische letters) eraan toegevoegd. Binnen deze groepen geldt weer een bepaalde volgorde; eerst de rechtopstaande letters met normale breedte, dan de rechte smalle letters, vervolgens de cursieve smalle, de rechte brede en tenslotte de cursieve brede. In deze groepen zijn de letters dan nog eens gerangschikt volgens de dikte van de lijn (‘Strichstärke’) van zeer licht tot extra-vet. Het betreft hier een nieuwe indeling, die, alhoewel onkonventioneel, ons inziens toch een grote praktische waarde heeft.

Dezelfde indeling wordt ook gebruikt voor de ‘Typefinder Bodytypes’; hier gaat het om de keuze van een tekstletter. Om de optische waarde van een tekstletter beter te kunnen beoordelen staat hier telkens een tekstkolom van 4 regels afgedrukt.

Hierna worden de 380 elementen van de ‘Diatype’-ornamentsschijven afgebeeld. De klassieke ornamenten worden gevolgd door de moderne.

Volgt dan de alfabetische index die dient als leidraad voor het bestellen van letterschijven; deze index is trouwens herkenbaar aan de grijze kleur van het papier. Hierna volgt uitleg over de tekens, aksenten enz. die op de schijven voor de fotozetapparaten voorkomen.

Van blz. 177 tot 431 volgt dan de lettercatalogus met meer dan 1200 alfabetten! Van elke letter worden onder- en bovenkast en de cijfers getoond. De letters zijn hier bewust alfabetisch op hun naam geklasseerd. Kent men de naam van een letter dan is het opzoeken zo gebeurd.

Tenslotte worden op de volgende bladzijden 20 lettertypes getoond die de firma Berthold aanbiedt onder de vorm van uit te knippen bladen. Elke letter wordt in een tekstkolom van een 12-tal regels getoond in een 6 tot en met 12-puntsletter, met twee verschillende interlinies, ruim, minder ruim en eng gezet. Aan de hand van deze tekstproeven kan men zich een goed idee vormen van de optische verhoudingen en de leeskwaliteiten van een letter. Deze ‘Berthold Typotext’ kan men verkrijgen onder de vorm van bandjes in zakformaat.

W. Onzea