De Gulden Passer. Jaargang 50

[p. 1]

[De Gulden Passer 1972]

Twee zestiende-eeuwse werken, één verreikende strekking
Cassander en Lipsius
door J. Kluyskens
(Antwerpen)

Begrip voor eenieders standpunt, verstandhouding met andersdenkenden, de partijen in een verscheurde christenheid tot verzoening brengen, was de hoofdbekommernis van de doopsgezinde sekte, ‘Het Huys der Liefde’¹.

Vele humanisten, Andreas Maes (ca. 1514-1573), Guillaume Postel (1510-1581), Benito Arias Montano (1527-1598), Justus Lipsius (1547-1606) hadden zich geschaard rond Christoffel Plantin die, naast Hendrik Janssen, genaamd Barrefelt, op het eind van zijn leven als een tweede leider van de sekte was geworden². In hun veelzijdige activiteit hebben allen zich algeheel ingezet om de uiteengerukte christenheid in haar eenheid en integriteit te herstellen. Openlijk kwamen zij voor hun standpunten niet uit: de politieke toestand noopte hen tot uiterste voorzichtigheid. Daarom bleven zij deel uitmaken van de aanvaarde religie naar

1 Cfr. L. Voet, The Golden Compasses. A History and Evaluation of the printing and publishing activities of the Officina Plantiniana at Antwerp, vol. I, Christophe Plantin and the Moretuses: their lives and their world, Amsterdam, 1969, p. 24: ‘It is possible to regard the Family of Love as an Anabaptist sect and it is still classified as such in the history books, but the reality seems to have been less clear cut, however, and less susceptible of precise definition’. Wij verwijzen naar de uitvoerige bibliografie; op. cit., p. 447-471.

2 Cfr. M.A. Nauwelaerts, Humanisten rondom Plantin, in Noordgouw, IV, Antwerpen, 1964, p. 9-26.

[p. 2]

gelang van gegeven omstandigheden. Doch de sympathie van alle Antwerpse sekte-leden is steeds meer uitgegaan naar de roomse kant dan naar het calvinisme³.

Enkele brieven van Plantin, daterend uit het jaar 1567, informeren ons over de gedachtenwereld van deze spiritualisten. In een brief van 31 juli schreef hij aan zijn vriend G. Postel, dat elkeen het recht heeft op vrije meningsuiting en op gewetensvrijheid; vervolgingen om meningsverschillen zijn dan ook volledig zinloos; de uiteenlopende standpunten moeten door de naastenliefde worden overbrugd⁴. Voor de spiritualisten bleef de hoofdzaak het zoeken naar contactpunten om in de algemene verwarring eensdenkend te geraken. Als algemene norm stelden zij, naar wij uit een brief van A. Maes op 31 december 1564 aan Gregorius Cassander⁵ geadresseerd vernemen, een terugkeer tot het geloof der voorouders⁶.

Onder de humanisten van de zestiende eeuw, sekte-leden of geestesgenoten van ‘Het Huys der Liefde’ bekleedt J. Lipsius een uitzonderlijke plaats⁷. Zijn irenisme, op grond van een terugkeer tot het geloof van de eerste kerk, treffen wij herhaaldelijk én in zijn werken én in zijn briefwisseling⁸. In zijn groot werk,

3 B. Rekers, Benito Arias Montano 1527-1598. Studie over een groep spiritualistische humanisten in Spanje en de Nederlanden, op grond van hun briefwisseling, Groningen, 1961, p. 170.

4 Corresp., I, p. 155.

5 Georgius Cassander (Kadzander, van Cadsant) in 1513 te Pittem geboren, studeerde aan de universiteit te Leuven, waar hij in 1533 tot magister artium promoveerde. In 1541 werd hij professor te Brugge tot in 1544. Zijn irenisme bezorgde hem vele moeilijkheden; hij verbleef achtereenvolgens te Rome, Straatsburg, Parijs, ten slotte te Keulen, waar hij in 1566 overleed.

6 Cfr. P. Burman, Sylloges epistolarum a viris illustribus scriptarum, II, Leiden, 1727, p. 285.

7 Adriaan Saravia, professor in de theologie aan de universiteit te Leiden van 1584 tot 1587, verzekerde Richard Bancroft, aartsbisschop van Canterbury, in een brief van 20 oktober 1608, dat Lipsius te Leiden lid van ‘Het Huys der Liefde’ was (cfr. H. Van Crombruggen, Een brief van Adriaan Saravia over Lipsius en ‘Het Huis der Liefde’, in De Gulden Passer, 28, Antwerpen, 1950, p. 110-117).

8 In zijn laatste levensjaar verzekerde Lipsius nog steeds dat hij zich het geloof der voorouders als norm van zijn geloofsovertuiging stelde: ‘..in Religione majorum consto, e qua nec mors depellet’ (P. Burman, Sylloge, II, p. 170). Cfr. J. Kluyskens, Laevinus Torrentius als humanist, wegwijzer van Justus Lipsius, in Bijdragen tot de Geschiedenis, 55, Antwerpen, 1972, p. 77-88.

[p. 3]

Politicorum sive civilis doctrinae libri VI van 1589⁹, raakte hij het delicate probleem aan van de verhouding van Staat en godsdienst. Voorzichtig vatte hij het aan met de stelling, dat een vorst in de religieuze aangelegenheden slechts recht op toezicht had: bescherming van zijn onderdanen was zijn eerste opdracht¹⁰. Dergelijk standpunt verraadt de positie van een middenpartij, die zich noch voor de reformatie noch voor de contrareformatie uitspreken wil. Op ideologisch vlak stond Lipsius een algemeen theïsme voor, aanvaardbaar voor beide partijen. Een wijs vorst kent geen andere heilige verering dan het geloof in één God. Lipsius sprak zich voor een bepaalde confessie niet uit, wanneer hij vervolgde: ‘die verering moet gebeuren naar de oude ritus’¹¹.

In de geest van ‘Het Huys der Liefde’ en van G. Cassander zocht Lipsius naar een godsdienstvorm, vrij van enige roomse of protestanse gebondenheid. Naast andere invloeden, als van Erasmus en Ph. Melanchthon, werd Lipsius' irenisme hem overwegend ingegeven door Cassanders werk, De officio pii ac publicae tranquillitatis vere amantis viri, in hoc Religionis dissidio¹². Voor H.F. Bouchery klinkt dat werk als een beginselverklaring¹³. Schrijver treedt de mening van J. Lindeboom bij, voor wie Cassanders De officio was: ‘een der merkwaardigste onder de vele geschriften die hun ontstaan danken aan de godsdienststrijd der zestiende eeuw’¹⁴.

Hoofdzaak voor Cassander was het zoeken naar een vergelijk tus-

9 J. Lipsius, Politicorum sive civilis doctrinae libri sex, qui ad principatum maxime spectant, Leiden, 1589.

10 J. Lipsius, Politicorum.. libri VI; Opera Omnia, IV, Antwerpen, 1637, p. 46a: ‘..quae sacra religionemque tangit et dirigit, quatenus tamen principis ea cura. Iuste et convenienter sic limito. Quia non Principi liberum in sacra ius. Absit. Sed inspectio quaedam, idque tuendi magis quam cognoscendi caussa’.

11 Ibid., p. 46b: ‘Principi qui sapit, religio et veneratio nulla alia, nisi unius Dei tenenda est. Et tenenda ex ritu veteri’.

12 Het werk werd in 1562 uitgegeven onder het pseudoniem, Veranius Modestus Pacimontanus.

13 Cfr. H.F. Bouchery, Waarom Justus Lipsius gevierd?, in Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België. Klasse der Letteren, XI, nr. 8, Brussel, 1949, p. 67, n. 175.

14 J. Lindeboom, Georgius Cassander en zijne pogingen tot bemiddeling en verzoening, naar aanleiding van zijn strijd met Lindanus, in Nederlandsch Archief voor Kerkegeschiedenis, N.S. VIII (1911), 's-Gravenhage, 1911, p. I.

[p. 4]

sen de verscheidene partijen, door middel van een openhartig dialoog¹⁵. Hetzelfde verzoeningsideaal bezielde Lipsius. Zo kwam hij in zijn De una Religione van 1590 openlijk uit voor de dringende noodzakelijkheid van een gezonde gedachtenwisseling tussen de bevoegden uit de verscheidene partijen, over filosofische en godsdienstige onderwerpen¹⁶.

Treffend is het parallellisme van Cassanders De officio en van Lipsius' Politica. In hun werken hebben beide humanisten een gelijklopende optiek.

Pijnlijk getroffen door de verscheurdheid van de christenheid, rekenen beiden het zich tot een plicht naar verzoening en vrede te streven. Het rustig toekijken naar de verwarring betekende voor Cassander, lafheid. Naar een uitweg moest men uitkijken, naar een haven uitzien, waar men vredig kon aanleggen¹⁷. Getuige van de onenigheid der gezagvoerders in de christelijke gemeenschap, van de ellende der talrijke slachtoffers, hield Lipsius het verder zwijgen voor onmogelijk¹⁸. Beide humanisten grijpen naar dezelfde methode om hetzelfde doel te bereiken: vrijheid van meningsuiting als waarborg voor gewetensvrijheid. Na Eramus was Cassander een voorvechter van deze geestelijke bevrijding¹⁹.

15 G. Cassander, De officio, p. 8: ‘Quod si sententia aliqua iam omnino recepta et firmata, minus probabilis videatur, de ea tamen non passim et odiose contendendum, sed cum eruditis et moderatis viris placide inquirendum et disceptandum existimo’.

16 J. Lipsius, De una Religione; Opera Omnia, IV, p. 165b: ‘Disputationes ergo damno? Non: si in loco, si inter idoneos, si cum modo usurpatae. Locum censeo, Scholas, Academias, Collegia. Idoneos, rerum sacrarum et Philosophiae item peritos. Modum, ut contentio et nimis subtilitas absint’.

17 G. Cassander, op. cit., p. 3: ‘Non ignoro permultos esse, qui in hoc miserabili Ecclesiae dissidio, quo fere hodie Christianus orbis colliditur, vehementer angantur animi.. Quae cogitatio ipsa me quoque iam olim exercuit, et tamquam procella huc illuc impulit: donec tandem portum aliquem, in quo acquiescam, reperisse mihi videor’.

18 J. Lipsius, Politicorum.. libri VI; Opera Omnia, IV, p. 47a: ‘O melior mundi pars, quas dissidiorum faces religio tibi accendit! Colliduntur inter se Christianae reipublicae capita, et milleni aliquot homines perierunt ac pereunt per speciem Pietatis. Quis hic silebit? Non ego’.

19 G. Cassander, op. cit. p. 8: ‘Quae autem certorum hominum quamvis doctorum, probabilibus disputationibus afferuntur, ita ut alii aliter de iis sentiant, liberam cuique quid velit sequendi potestatem esse constat’.

[p. 5]

In de roomse en in de protestantse kringen was een dergelijke houding voor velen aanvechtbaar, zo niet verdacht. Luthers fundamentele gedachte was de aanvaarding van de verdorvenheid der menselijke natuur, met het volslagen gebrek aan vrijheid om het goede te kunnen kiezen²⁰.

Kernprobleem in de zestiende eeuw: menselijke vrijheid of goddelijke gebondenheid. Cassander had geopteerd voor de ruimere visie van de noodzakelijkheid van de menselijke vrijheid. Lipsius trad Cassanders zienswijze bij. Zich het gevaar van een mogelijke afkeuring of zelfs veroordeling wel bewust, wist hij die harde waarheid zó te omkleden, dat zij niemand kwetste. Hij ontleende een beeldspraak aan de Stoïcijnse wijsgeer Seneca: onze geest wordt, net als voortreffelijke paarden, met grotere zekerheid geleid met een losse teugel²¹.

In de toen netelige zaak van de vormen van de eredienst zijn de punten van overeenkomst tussen Cassanders en Lipsius' denken opvallend. Cassander was van mening dat in deze omstreden vraag de gelovige een ruime vrijheid moest worden toegekend, zo niet vervalt de Godsverering, die tot vrijheid moet leiden, in tal van slaafse lasten²². Op Cassanders optie heeft Lipsius doorgedacht. De vormen van eredienst leken hem vrij bijkomstig: belangrijk was, de praktijk van het leven, de morele houding van een christen²³. In navolging van Eramus²⁴, wendt Lipsius zich af van het bijkomstige in het christendom om volledig op te gaan in de inner-

20 Cfr. E. Fromm, De angst voor vrijheid, Utrecht, 1952, p. 61.

21 J. Lipsius, Politicorum.. libri VI; Opera Omnia, VI p. 48a: ‘Ingenia nostra, ut nobiles et generosi equi, melius facili fraeno reguntur’ (cfr. L.A. Seneca, De Clementia, 1, 24).

22 G. Cassander, op. cit., p. 12: ‘.. quia religionem quam Christus liberam esse voluit, servilibus oneribus premunt’.

23 J. Lipsius, Politicorum.. libri VI; Opera Omnia, IV, p. 19a: ‘In Culto ipso, ad interna semper praevertere.. Aureum tibi dictum imprimo: “Optimus animus, pulcherrimus dei cultus est”.. ad facta abi: quia Christianorum omnis religio, sine scelere et sine macula vivere’.

24 Cfr. Erasmus' brief van 14 augustus 1518 aan P. Volz: ‘Et tamen nullius non refert bene vivere, ad quod Christus omnibus aditum facilem esse voluit, non inexplicabilibus disputationum labirynthis, sed fide syncera, charitate non ficta, quam comitatur spes quae non pudefit’ (P.S. Allen, Opus epistolarum Des. Erasmi, III, Oxford, 1913, p. 363, ep. 858, r. 60-63).

[p. 6]

lijkheid van de christelijke beleving. Lipsius' keuze gaat naar de morele implicaties van een geloofsovertuiging.

Na Erasmus²⁵, leggen beide humanisten de vinger op de wonde plek van hun tijd: de twistzucht en de woordenkraam, die de mensen afleiden van hun morele verplichtingen²⁶.

Treffend is tevens het parallellisme tussen beide humanisten in de toen brandende kwestie van de bestraffing der ketters. Gelet op de implicatie van de religieuze en de politieke problemen in de zestiende eeuw, was het optreden tegen de andersdenkenden niet zo zeer een vraagstelling naar de wenselijkheid van de verdraagzaamheid, dan wel naar de werkelijke bevoegdheid van de gezagvoerders²⁷.

Ter benadering van de omstreden vraag maakte Cassander een duidelijk onderscheid tussen twee soorten van afgedwaalden: zij die op vernieuwing waren gesteld zonder hierom van de traditionele standpunten af te wijken. Vrede en eendracht was hun hartewens en hun kommer. De anderen braken met het verleden af, in niets om verzoening en eendracht bekommerd. Met deze onruststokers kon niemand tot een akkoord komen; zij moesten derhalve als vijanden worden veroordeeld. De doodstraf der ketters had, voor Cassander, geen bestaansrecht. Dergelijke bestraffing gaf aanleiding tot, of was oorzaak van een nieuwe tweedracht²⁸. Een vastberaden optreden der overheid manifesteert zich vooreerst in haar onverwrikt pogen door overredingskracht de falenden tot een nieuw inzicht te brengen²⁹.

G. Cassander behoort tot die humanisten in wie de ‘toleranticus’ en de ‘irenicus’ verenigd zijn. Als ‘toleranticus’ kwam hij op

25 Ibid., r. 36-37: ‘Quis hodie non versatur in quaestionibus theologicis? aut quid aliud agunt gymnasiorum examina?’.

26 G. Cassander, op. cit., p. 32: ‘Non est igitur, quod quis vel inquietorum hominum contentiones, vel rerum credendarum et faciendarum difficultates et perplexitates, ignaviae et impietati suae praetexat’; J. Lipsius, Politicorum.. libri VI; Opera Omnia, IV p. 19a: ‘In verbis etiam aut quaestiunculis ne nimium mihi pruri.. Moysem illum Aegyptium audi: qui'de fide cuiusque magis oculis quam auribus credit'’.

27 Met Th. Beza's werk, De haereticis a civili magistratu puniendis, Genève, 1554, was de probleemstelling dringend actueel geworden.

28 Cfr. G. Cassander, op. cit., p. 16-17.

29 Ibid., p. 36-37.

[p. 7]

voor de vrijheid van meningsuiting, als ‘irenicus’ streefde hij naar een verzoening tussen de partijen³⁰.

Hoort Lipsius tot dezelfde strekking? Hoe stond hij tegenover het door Cassander ingenomen standpunt inzake de bestraffing der ketters? Ongetwijfeld was de vrijheid van geest hem een kostbaar goed, dat hij zuiver wilde bewaren. Net als voor Cassander, had ook voor hem het vrijheidsrecht der staatshoofden grenzen. Al moeten de staatsburgers die door een afwijkende houding, door een bedenkelijke dissidentie de staatsgemeenschap in gevaar brengen, worden gestraft, toch blijft het na te streven ideaal, de overreding³¹. Hierin is Lipsius een trouwe discipel van Cassander. Doch in zijn Politica, die duidelijk Cassanders geest weerspiegelde, week hij van 's meesters irenisme af, waar hij meende dat in uitzonderlijke omstandigheden de zwaarste straf gerechtigd was. Zijn ongenadige houding motiveerde Lipsius: Beter is het immers dat er één omkome, dan dat de eendracht in een gemeenschap te loor gaat³².

Voor een juister begrip van Lipsius' standpunt bedenke men dat in de zestiende eeuw het nijpend staatkundig probleem gelegen was in het handhaven of het herstellen van rust en orde. De enige mogelijkheid daartoe, bestond in een machtig en onbesproken gezag³³. Lipsius had meer oog voor de ermee betrokken politieke problemen, voor de interferentie van godsdienst en politiek, dan de theologisch georiënteerde Cassander. Voegen wij eraan toe dat een vorstelijk gezag zijn motivering vond in een geloofsoptiek, en dat religieuze dissidenten derhalve staatsgevaarlijk waren. Steunend op het zelfverdedigingsrecht van de gemeenschap, innoveerde Lipsius geenszins³⁴. Naast zijn irenisme lag het beogen van

30 Cfr. M.E. Nolte, Georgius Cassander en zijn oecumenisch streven, Nijmegen, 1951, p. 116-117.

31 J. Lipsius, Politicorum.. libri VI; Opera Omnia, IV, p. 48a: ‘Fides suadenda est, non imperanda’.

32 Ibid., p. 47b: ‘..ut membrorum potius aliquod, quam totum corpus intereat’.

33 Cfr. H. Wansink, De tolerantiegedachte in de politiek, in Tolerantie in de 16e eeuw, Den Haag, 1966, p. 33.

34 Cfr. M.T. Cicero, In M. Antonium Philippica octava, 15: ‘.. in reipublicae corpore, ut totum salvum sit, quicquid est pestiferum amputetur’. Cfr. ook; De legibus, III, 8: ‘Salus populi suprema lex esto’.

[p. 8]

rust en orde in de lijn van zijn gedachtenwereld in de Politica. Een ordelijke staat waarborgde het best een stevige bevordering van de eendracht.

De dringende noodzaak van een sterke organisatie van de Staat had zijn tijdgenoot, de politieke theoreticus Jean Bodin (1530-1596) reeds enkele jaren vroeger behandeld³⁵. Voor hem gold het belang dat elkeen in een wel georganiseerde Staat had, alsmede de veiligheid die hem meteen verzekerd was, als voornaamste motieven voor het absolutisme van de vorst. Net als Lipsius, zag Bodin in de godsdienst de veiligste waarborg voor een geordende Staat³⁶. Dergelijk utilitarisme trad Lipsius bij, doch vóór alles bleef hij een humanist. Zijn grootmoedige visie op het gezag van een staatshoofd heeft hij in zijn Politica kernachtig uitgedrukt met een aanhaling van Plinius' Panegyricus Traiano Augusto dictus: ‘Waarom zoudt u met uw medeburgers niet omgaan als een vader met zijn kinderen?’³⁷.

In zijn Politica worstelt Lipsius, evenzeer als Cassander in zijn De officio, met de problemen van zijn tijd: de vrijheid van meningsuiting, de gewetensvrijheid, het pluralisme in de geloofsovertuiging, het gezagsrecht.

In de jaren van tragische verdeeldheid van de christelijke wereld en van het Europese vasteland, trekt de humanist Lipsius, bekommerd om de eendracht en de vrede, de lijn door van zijn theologisch gerichte voorganger G. Cassander. Gegroeid in dezelfde verzoeningsdrang zijn hun beider werken toonaangevend geweest in de zestiende eeuw voor de irenisch georiënteerde humanisten in hun oprecht streven naar het herstel van de godsdienstige eendracht in een confessioneel en politiek verscheurde wereld.

35 Cfr. J. Bodin, Les six livres de la République, Parijs, 1576, alsmede zijn Latijnse vertaling, De republica libri sex, Parijs, 1586.

36 J. Bodin, Les six livres de la République, p. III: ‘.. il (Polybe) recommande la religion sur toutes choses, comme le fondement principal de toutes Républiques..’; J. Lipsius, Politicorum.. libri VI; Opera Omnia, IV, p. 33b: ‘.. nec ulla res vehementius rempublicam continet, quam Fides. Itaque eam magnopere censemus conservandam’.

37 Ibid., p. 52b: ‘Quid, ni “ita cum civibus tuis, quasi parens cum liberis vivas”?’ (cfr. C. Plinius, Panegyricus Traiano Augusto dictus, 21: ‘Quod quidem nomen qua benignitate, qua indulgentia exerces! ut cum civibus tuis, quasi cum liberis parens, vivis!’.

[p. 9]

Beide werken duiden een weg aan. Een overeenkomst kon slechts worden bereikt door zich bij één feitelijkheid neer te leggen: de aanvaarding van de diversiteit der opinies. Beter een akkoord tussen de uiteengegroeide partijen op grond van enkele geloofspunten, dan een nog rampzaliger verdeeldheid³⁸.

Waar hij de godsdienstige problemen benaderde, gaf Lipsius kernachtig het standpunt van zijn verzoeningscampagne aan: een overhaastig optreden tegen een afwijkende gezindheid is doorgaans een vergissing, daar het samenleven met de anderen soms wenselijker lijkt, dan ontijdig olie in het vuur gieten³⁹.

Lipsius' woorden hielden een heilsboodschap in. Heeft men zich een juist begrip van de zienswijze der anderen gevormd, dan zal men geen scheef oordeel vellen en tot eendracht komen, daar ‘wij allen burgers zijn van een en dezelfde stad’⁴⁰.

Niet slechts in een confessionele controverse maar tevens op het politieke vlak, moet de voorkeur gegeven worden aan een overeenkomst, eerder dan aan de overwinningszucht van de ene partij op een andere⁴¹. In deze woorden drukte Lipsius zijn hartewens en zijn levensdroom uit.

38 G. Cassander, op. cit., p. 3: ‘Rogatos autem volo eos qui in hoc scriptum incident, ut quo animo eos fero qui a me in nonnullis rebus dissident, modo in fundamentis Religionis nostrae consensio sit, eodem animo me quoque ferant..’.

39 J. Lipsius, Politicorum.. libri VI: Opera Omnia, IV, p. 47b: ‘Tu iterum iterumque vide, an non convivere interdum melius, quam “intempestivis remediis, delicta accendere”?’ (cfr. C. Tacitus, Annales, XII, 54).

40 J. Lipsius, Physiologiae Stoicorum libri III; Opera Omnia, IV, p. 575b: ‘Omnes unius urbis cives sumus’.

41 J. Lipsius, Politicorum.. libri VI; Opera Omnia, IV, p. 115b: ‘Finitur civilis discordia dupliciter, Pactione aut Victoria. Illam eligo. Et omnino melius “Sapientia id potius extingui, quam armis et ferro rem in discrimen adducere”’ (cfr. M.T. Cicero, In M. Antonium Philippica quinta, 14).

Résumé
Deux oeuvres du XVIe siècle, un même but: Cassandre et Juste Lipse

De nombreux humanistes s'étaient groupés autour de Christophe Plantin, qui, après Barrefelt, était devenu, vers la fin de sa vie, le chef de la ‘Famille de la Charité’. Tous se sont appliqués à rétablir l'unité du monde chrétien. Comme point de ralliement ils préconisaient un retour à

[p. 10]

la foi des ancêtres. Parmi eux Juste Lipse (1547-1606) occupe une place importante. Dans ses oeuvres de même que dans sa correspondance, il insiste sur la nécessité d'un retour au credo de l'église primitive, comme trait d'union entre les partis. En plus de la pensée d'Érasme et de Melanchthon, Lipse s'inspire abondamment de l'oeuvre de G. Cassandre (1531-1566), De officio pii ac publicae tranquillitatis vere amantis viri, in hoc Religionis dissidio. Le parallélisme entre cette oeuvre et le Politicorum sive civilis doctrinae libri sex, qui ad principatum maxime spectant de Lipse est manifeste, e.a. en ce qui touche à la liberté d'opinion, la liberté de conscience, et l'importance toute relative des rites. Cependant dans la question, épineuse entre toutes, du châtiment des hérétiques, Lipse défend une opinion divergente de celle de Cassandre. Pour Lipse, la sécurité de l'état justifie en certains cas, la peine de mort.

J. Lipse et G. Cassandre se sont employés à rétablir l'unité du monde chrétien et d'une Europe divisée, en affirmant la nécessité de l'acceptation des divergences d'opinions et du respect de l'opinion d'autrui.

Summary
Two sixteenth century writings with the same purpose: Cassander and Justus Lipsius

Many Humanists gathered around Christopher Plantin, who, succeeding Barrefelt, became at the end of his life head of ‘The House of Charity’. They all engaged in restoring unity among the Christians. They agreed on a common basis: the old faith of the ancestors. Among them Justus Lipsius (1547-1606) held an important role. In all his writings he insisted on the necessity of returning to the creed of the Primitive Church, that should link all parties. Lipsius underwent the influence of the ideas of Erasmus and Melanchton but abundantly drew his inspiration from G. Cassander's (1513-1566) work, ‘De officio pii ac publicae tranquillitatis vere amantis viri, in hoc Religionis dissidio.’ It's evident that there is a parallelism between this work and the ‘Politicorum sive civilis doctrinae libri sex, qui ad principatum maxime spectant.’ of J. Lipsius, i.a. concerning freedom of opinion, freedom of conscience, and the relative importance of rituals. In the ticklish question however about the punishment of heretics, Lipsius holds a different view. Unlike Cassander, Lipsius holds that, in certain cases, the security of the state may justify capital punishment. Both J. Lipsius and G. Cassander engaged in restoring unity in a divided Christian world as well as in a divided Europe, stressing the necessity not only of tolerating different opinions but of respecting them as well.