De Gulden Passer. Jaargang 48

[p. 107]

Drukte Willem Silvius te Antwerpen ca. 1565 ‘de maniere van bouck houden ghemaect by Jan Wadington ende Noel N.’? werd het leerboek ‘l'art de l'arithmetique’ van François de Berry uit Arras (ca. 1595) gedrukt?
door Henry L.V. de Groote
(Antwerpen)

De Heer M. Baelde publiceerde in dit tijdschrift¹ een belangrijke bijdrage over de toekenning van drukkersoctrooien door de Geheime Raad in de zestiende eeuw, die ons een verrassing bezorgde. Er wordt een octrooi vermeld² voor Willem Silvius te Antwerpen, ‘gezwoeren drucker van zijn majesteyt’ voor de volgende boeken:

[i]	‘deen geintituleert in Italiaensche taele Commentarii de Lodovico Guicardini de tutti le cose piu notabili...
[ii]	een ander geintituleert Instruction christienne pour les enffans
[iii]	ende noch een andere geintituleert De maniere van bouck houden ghemaect by Jan Wadington ende Noel. N.,

verleend te Brussel de 20ste november 1564 voor de duur van zes jaar. Bij visitatie van de vermelde boeken werd bevonden, dat ze geen kwade leringen tegen het Christen geloof inhielden; aldus het octrooi.

Van het sub nr. [i] vermelde boek zijn exemplaren aanwezig in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel (Rés. p. 1794) en in de Gentse

1 Antwerpen, 40ste jg., 1962, blz. 19-58.

2 Op. cit., blz. 50, onder nr. 88.

[p. 108]

Universiteitsbibliotheek (A 12054). Het werd in 1565 gedrukt. Aan de keerzijde van de titel komt een uittreksel voor van het privilege, nu in het Italiaans, gegeven te Brussel op 4 januari 1565, ondertekend J. de la Torre en H. Boot. De opdracht van het boek is gedateerd Antwerpen, de 1ste januari 1565.

Het sub nr. [ii] vermelde boek is ons onbekend. Is het een herdruk van het in 1562 te Lyon door J. Robert Granjon in civilité-letter gedrukte werk Instruction chrestienne pour la jeunesse de France³ met licht gewijzigde titel?

Maar nr. [iii] stelt problemen.

Vooreerst, waar de titel van het werk van L. Guicciardini in het Italiaans voorkomt en die van de Instruction in het Frans, wordt de titel van het werk voor boekhouden in het Nederlands vermeld, wat zou doen vermoeden dat het handschrift, aan de Geheime Raad voorgelegd, in die taal was gesteld. En die handleiding heeft twee auteurs: de ons bekende John Weddington⁴ en een Noel N. die in de vakliteratuur onbekend is. Weddington, burger van Londen, is de auteur van A breffe instrvction, and manner, hovve to kepe, Marchantes Bokes, of Accomptes...⁵, gedrukt in 1567 door Peter van Keerbergen te Antwerpen - dus niet door Willem Silvius - waarvoor deze te Brussel op 6 maart 1566 octrooi bekwam voor zes jaar; dit octrooi komt in het Engelse werk in het Nederlands voor. De titel is gezet in dezelfde lijst, die Willem Silvius tijdens hetzelfde jaar gebruikte voor de Franse uitgave van L. Guicciardini's Description de tout le Païs-Bas.

Men kan de vraag stellen: waarom drukte Silvius het Engelse leerboek van Weddington niet? Hij bezorgde nochtans Engels werk: zo in 1566, The parliament of Chryste avouching and declaring the enacted and receaued truth of the presence of his bodie and bloode in the blessed Sacrement... Als boekdrukker valt de vergelijking met

3 J.Ch. Brunet, Manuel du Libraire, 5de uitg., III, (Parijs, s.d.), blz. 443, 1e kolom.

4 Oskar de Smedt deed Weddington, een Engelsman die te Antwerpen met tussenruimten verbleef van 1549 tot 1575, kennen in: Bijdragen voor de Geschiedenis der Nederlanden, II, 1948, blz. 75-77 en in: De Engelse Natie te Antwerpen in de 16^e eeuw, Antwerpen, 1950-54, II, blz. 488-489.

5 Het enig bekend exemplaar werd in 1957 weergevonden in de bibliotheek van Blairs College, Aberdeen, Schotland.

[p. 109]

Peter van Keerbergen in zijn voordeel uit. Geboren ca. 1520⁶ te 's-Hertogenbosch⁷, komt hij bepaald sedert 4 oktober 1559 te Antwerpen voor⁸, en alhoewel hier geen spoor van poorterschap gevonden werd, is hij toch al vroeg stadsdrukker en werd hij door de stad tot in 1579 bezoldigd. In 1561 werd hij opgenomen in het St.-Lukasgild. In akten wordt hij meestal vermeld als Mr. Willem Silvius, zo in de doopakten van sommige van zijn kinderen en in een proces, waar zijn niet-gelatiniseerde naam wordt vermeld: ‘Mr. Willem Verwilt diemen heet Silvius’⁹. In 1562 kocht hij een deel van het drukkersmateriaal van Plantin aan, waarvoor de stad hem op 6 mei 1563 een lening toestond van 1600 gld. In de Antwerpse schepenakten komt hij meermalen voor in verband met leningen en schulden. Zijn financiële toestand was doorgaan slecht: in 1575 en in 1576 kon hij geen borg vinden. In de kerkrekeningen van O.-L.-Vrouw¹⁰ wordt vermeld dat zijn goederen werden aangeslagen en in de eerste maanden van 1579 werd inventaris van zijn bezit opgemaakt. In 1567/68 verbleef hij verscheidene weken in de Antwerpse gevangenis het Steen onder beschuldiging van beeldstormerij¹¹. Rond 1580 verhuisde hij naar Leiden, waar hij eind augustus-begin september van hetzelfde jaar 1580 overleden is. Waren schulden of een nakend faillissement de oorzaak van zijn vertrek uit Antwerpen? Van Kerstmis 1559/60 huurde hij van de

6 Op 20 juli 1575 was hij ongeveer 54 jaar oud.

7 ‘Buscoducensis’ in de voorrede van zijn uitgaaf der Epitome Colloquiarum van Erasmus, 1565.

8 Stadsarchief Antwerpen, SB 273, f^o 73 v^o.

9 W. Silvius was gehuwd met Lynken (Catharina) Jacquet, dochter van Mafoy Jacquet. De parochieregisters van de Antwerpse O.-L.-Vrouwekerk vermelden volgende dopen van kinderen: op 23 juli 1560, Elisabeth; op 5 maart 1564, Jacoba; op 10 maart 1566, Agnes; op 1 januari 1568, Anna; op 18 oktober 1571, Lynken. - Op 16 maart 1574 werd zijn dochter Pauline gedoopt in St.-Andrieskerk te Antwerpen. Wij weten dat hij ook een zoon had, Carel, waarvan wij de doopakte niet weervonden; waarschijnlijk werd hij gedoopt vóór het aanleggen van de parochieregisters. In een tekst van 1568, een processtuk i/z Jan Jacquet, zijn zwager, waarmede hij in een aanslepend rechtsgeding was betrokken, komt zijn niet-gelatiniseerde naam voor. Deze laatste inlichting, en verscheidene andere, Silvius betreffend, werden ons verstrekt door Dr. L. Van den Branden, die wij hiervoor onze hartelijke dank betuigen.

10 1578-1579, f^o 37 (Antwerpen, archief der Kathedraal).

11 Antwerpsch Archievenblad, Antwerpen, X, s.d., vnml. blz. 17-64.

[p. 110]

kerkfabriek van O.-L.-Vrouw tot Kerstmis 1571/72 en weder van Kerstmis 1578 tot Kerstmis 1579. Hij woonde aanvankelijk aan de Cammerpoortbrugge¹², in Den Gulden Engel, verhuisde echter in 1572 naar de Sleutelstraat met hetzelfde uithangbord, dat hij ook te Leiden zal behouden. Na zijn verblijf aan de Sleutelstraat heeft hij in maart 1579 aan de Pandstraat gewoond en waarschijnlijk, voor korte tijd, aan de Korte Klarenstraat. De op zijn drukken voorkomende leus is Scrutamini¹³. Als boekdrukker kan hij de vergelijking met Plantin niet doorstaan. Tijdens de eerste twee jaren van zijn werkzaamheid deed hij voor zijn uitgaven meermaals een beroep op de persen van deze laatste. Hij bekleedt echter een voorname plaats onder de Antwerpse boekdrukkers van de zestiende eeuw¹⁴.

Wie kan inlichtingen verschaffen over hogergenoemde De maniere van bouck houden ghemaect by Jan Wadington ende Noel N.?

_**_*

Op een ander werk, door Heer M. Baelde terloops vermeld¹⁵, wensen wij insgelijks de aandacht te vestigen. Op 8 mei 1595 verzocht een inwoner van Atrecht (Arras), François de Berry (of de Berny) de Geheime Raad om octrooi, voor de duur van tien jaar, voor een ‘librum arithmeticum... l'art de l'arithmetique...’ met gemakkelijke regels ten dienste van kooplieden die met verscheidene landen handel dreven, en toestemming om het te doen drukken

12 Dit gedeelte van de Kammerstraat, begrepen tussen de Steenhouwersvest en de overzijde van het Kopstraatje. Komend van de Steenhouwersvest, was de Gulden Engel het derde huis aan de linkerzijde van de Kammerstraat, voorbij de hoek van de Steenhouwersvest.

13 Onvolledige, maar onmisbare bibliografie der drukken van W. Silvius (door Aloïs de Backer S.I.) in: Bulletin du Bibliophile belge, Brussel, XVIII, 1862, blz. 122-159, aangevuld door Colin Clair in The Library, 5th Series, XIV, N^o 3, Londen, september 1959, blz. 192-205.

14 Cfr. M. Schneider, De voorgeschiedenis van de ‘Algemeene Landsdrukkerij’, 's-Gravenhage, 1939, blz. 1 e.v., en de aanvullingen of terechtwijzingen van H. de la Fontaine-Verwey in: Het Boek, 's-Gravenhage, XXVI, 1940-1943, blz. 111-125 en 222.

15 In zelfde nummer van dit tijdschrift, blz. 29, n. 1 (Brussel, Algemeen Rijksarchief, C.P.E., 1276, f^o 220-221-222).

[p. 111]

door een boekdrukker naar zijn keus. Bij dit verzoekschrift was een getuigschrift gevoegd, afgeleverd te Brussel op 2 mei 1595 door een pater Jezuïet met een onleesbare handtekening, waarbij deze in het Latijn verklaarde dat hij het boek had onderzocht en dat het niets bevatte wat indruiste tegen het katholiek geloof of de goede zeden.

Of het octrooi verleend werd, is ons onbekend; wij weten evenmin of het gedrukt werd en de auteur vonden wij in geen ons bekende bibliografieën vermeld. Ook hier doen wij een beroep op de welwillende lezer.

Summary
Did W. Silvius print at Antwerp, c. 1565 ‘de maniere van bouck houden ghemaect by Jan Wadington ende Noel N.’? Has the manual ‘l'art de l'arithmetique’ by Francois de Berry from Arras been printed?

John Weddington's manual on bookkeeping, ‘A breffe instrvction, and manner, hovve to kepe, Marchantes Bokes, of Accomptes...’, was printed at Antwerp by Peter van Keerberghen in 1567; the royal privilege for this work had been obtained at Brussels on the 6th of March, 1566 (= 1567 n.s.). - Three years earlier, on the 20th of November, 1564, a privilege was granted to the Antwerp printer Willem Silvius for a Flemish work, whose title runs De maniere van bouck houden ghemaect by Jan Wadington ende Noel N. Has this last work been printed? Is there any copy of it extant or included in bibliographical lists?

On the 8th of May, 1595, a citizen of Arras, François de Berry - or de Berny - sollicited a privilege for a ‘librum arithmeticum... l'art de l'arithmetique...’. Is there any copy of this work extant, supposed it has been printed?