De Gulden Passer. Jaargang 43

[p. *2]

[Nummer 2-3-4]

Juffrouw B. Van Regemorter bij de opening van een tentoonstelling (omringd - van links naar rechts - door de heren Frans Smits, Jef Beukeleers en Roger Avermaete).

[p. 59]

In memoriam Berthe van Regemorter

‘De Soroptimisten’, een gekende Dames-Vereniging, hebben in de jongste maanden geen zwaarder verlies geleden dan door het overlijden van Mademoiselle Berthe van Regemorter, één van de sieraden van het intellectuele leven te Antwerpen.

Zij behoorde tot die typische schicht van de stevig gezeten burgerij, waarvan wij de klinkende namen terugvinden in allerlei organismen en cenakels die het geestelijke en artistieke leven van de metropool gedurende jaren en jaren gezag verleenden en het meteen aantrekkelijk maakten. Als dusdanig genoot zij een perfekte opvoeding en werd zij, door huis én scholen én omgeving, een vlotte veeltalige, maar die ook nooit enige minachting voor het eigen Nederlands, als cultuurtaal, heeft aan de dag gelegd, zodat wij allen haar gemakkelijk konden benaderen met de van lieverlede aan haar verschijning aangepaste aanspraakformule ‘juffrouw van Regemorter’, waaraan dan ook niets Hollands verbonden was. Zij was van de eigen stam, kwam daar ook ronduit voor uit en droeg haar familienaam met zekere fierheid.

Als vrouw vertegenwoordigde zij in onze complexe wereld die innerlijke beschaving welke ook een Marie Willems-Gevers ten deel is gevallen, een Mevrouw Mendiaux-Coremans en andere, maar dan op haar eigen zeer specifieke wijze.

Wortelen zij niet allen diep in de eigen familiegeschiedenis en zijn het niet de historisch sociale omstandigheden, die de schijn van enige vervreemding weg van ons culturele bestel zouden kunnen wekken? Want wie haar kende, Juffrouw Van Regemorter, weet hoe trots zij er op ging te Kalmthout zoveel jaren gewoond te hebben in het huis der Van de Velde's, waar ‘Van Nu en Straks’ ontstond! Met hoeveel zorg omringde zij niet de beide coniferen, die er bij de planting de namen August en Prosper meekregen, als toebehorend aan August Vermeylen en Prosper van Langendonck?

Ik zie ze nog voor mij de Dame: rijzig, elegant, intelligent en

[p. 60]

geestig, begaafd met een uitstekend geheugen. Zij kwam in de Stadsbibliotheek om kennis te nemen van de uitgelezen studies of fragmenten van teksten die zij zich van dichtbij, of van héel ver, had laten toezenden, meestal ontoegankelijke zaken zoals dat bij heel bijzondere jagers of specialisten kan voorkomen. Het gesprek, dat zij lang aanhield, kreeg na een grondige detaillering, allicht, zijn werkelijke kleur van het ogenblik af, dat ze opstond, zorgvuldig haar zaken, soms enkele tassen, bijeen nam om, tussen het bureau en de deur van de trapzaal, los te komen over mensen en dingen waarvan zij toch lange rijen langs zich heen had weten gaan in een gevarieerd leven op hoog niveau. Iets heel bijzonders bond haar steeds aan iemand of iets en het detail, dat werd vrijgegeven - dikwijls autobiografisch van kleur - was zo op de kern getroffen, dat blijken mocht hoe critisch zij iedereen tegemoet trad, maar hoe superieur vergoelijkend zij ‘la condition humaine’ had leren benaderen in haar leven: de flikkering in haar klare ogen, de monkel om de dunne lippen nogal strak gespannen op iets of wat geprononceerde tanden, een licht wrijven van de vingeren van de ene hand over de andere, nauw merkbaar, alles verried hoe zij de relativiteit van vele zaken des levens was gaan beschouwen, maar bereid was gebleven lach, humor en vreugde van jong en oud de werkelijke betekenis te geven, die deze positieve elementen inhouden.

Van ‘Juffrouw van Regemorter’ met haar Europese vermaardheid ging een bepaalde doordringende charme uit, niet alleen omdat zij een levensstijl had veroverd en in haar alleen-zijn de eenzaamheid had weten te ontvluchten, ook omdat zij, innerlijk, aan zichzelf, willens, een gestalte heeft weten te geven die eerbied afdwong.

Of was het geen prestatie op zo hoge leeftijd, toen de airroutes voor goed hun mogelijkheden openden, zo maar de werelden te veroveren. En van Ierland tot Egypte over Duitsland, Frankrijk, Italië, Oostenrijk, de Balkan speurtochten in te zetten en van ouds gevestigde theorieën over de geschiedenis van het vroeg-middeleeuwse boek aan het wankelen te brengen, of om soms vereenzaamd opgeborgen en verscholen boekbanden in beroemde of minder bekende opslagplaatsen hun primitieve, originele naaigeheimen te doen prijs geven, zodat werkplaatsverwantschappen revelant begonnen te

[p. 61]

spreken voor geroutineerde bibliothecarissen, leken en geestelijken, die tot dan toe enkel naar uiterlijkheden ja, op den tast hadden geoordeeld. Hoezeer is de polyglotte-begaafdheid van het Vlaamse meisje de met gezag opererende Juffrouw van Regemorter niet te stade gekomen? En bestond zij het niet een specialisten-tijdschrift van hoge erudiete standing als ‘Scriptorium’ binnen te dringen, of sterk gebarricadeerde kluizen van machtige boekenkoningen met haar machtsspreuken open te drijven? Hebt gij haar ooit de naam van Chesterbeatty horen uitspreken: met ontzag in de stem, maar met de vrouwelijke monkel der voldaanheid over de eindzege? De beschrijving van haar ontvangst te Dublin werkte als een sprookje: het was alsof er ver weg muziek ruiste onder haar woorden!

En waarom ging het? Welk was de inzet? Niets meer, maar ook niets minder, dan nauwkeurig op de handen kijken van de ambachtslui, die vóor eeuwen en eeuwen perkament hadden gevouwen, perkament hadden doorstoken, perkament hadden genaaid, zoals de traditie het hun geleerd had, of zoals zij meenden dat het voortaan beter zou gaan... Ofwel ging het er elders om uit te maken, door het bindprocédé, of ja dan neen de codex een begeleidend verschijnsel ís van de eerste eeuw van het Christendom dan wel of deze moderne boekvorm slechts veel later doorbrak, dat is toch een paar eeuwen later!

Onze aristocratische dame, die ook tuinierde, hield van het handwerk als ambacht zoals het uit de oude tijden tot ons gekomen is om het boek niet te laten verwaaien en het van lieverlede te hullen in kleine en ook zware monumenten ter beveiliging van de inhoud, zodat het een voorwerp van schoonheid is geworden, door de boekband, a thing of beauty.

Als vrouw kende Juffrouw van Regemorter immers het onderscheid van steek tot steek en begaafd met een bijzondere flair, gestaald door de eigen ondervinding, omdat ook de grondstof weldra voor haar geen geheimen vermocht te bewaren - zij werd toch één van onze uitstekende boekbindsters in de artistieke betekenis van deze aanduiding? - vermocht zij het hele ‘vak’ te gaan beheersen in zijn diverse aspecten.

Ongetwijfeld heeft de onmiddellijke nabijheid van het Plantijnse huis, alhier te Antwerpen, zijn aandeel gehad in de determinering

[p. 62]

van wat wij zouden durven heten haar roeping te zijn, maar even zeker is het, dat de brillante en overtuigende schoonheidsgenieter, die de tintelende Prosper Verheyden was, haar mede tot de overtuiging heeft gebracht, van wat zij te doen had: te binden. De atmosfeer reeds vóór 1914 was hier gunstig voor de ontluiking van het nieuwe ambacht: naast het werken met eigen persen, werd de esthetische boekverzorging, onder invloed van Morris gepropageerd door namen die ons lief zijn: Max Rooses, Emmanuel de Bom, Herman Teirlinck. De verdwijnende grootheden en de nieuwe drijvers ijverden voor een mooiere, misschien nog individualistisch getinte wereld, en zo kwam - daarna gesecundeerd door Maurits Sabbe en Roger Avermaete - Juffrouw Berthe van Regemorter tot haar bestemming, zelfs tot leeropdrachten.

Het is nog te vroeg om de geborgen briefwisseling met Prosper Verheyden - par respect de la personne in het Frans gevoerd - te publiceren; het is echter niet te vroeg om de inzameling van dergelijke documenten op bescheiden wijze verder te zetten, want zij houden zaken in die ons aller kennis van de boekband in al zijn aspecten nuttig kunnen blijven. Overigens is het nodig, dat wij op speurtocht gaan, willen wij het oeuvre-zelf van de begenadigde artieste, die zij was, in zijn geheel kennen en onder de hand houden. De Stadsbibliotheek en het Archief en Museum van het Vlaamse Cultuurleven en zeker het Museum Plantin-Moretus te Antwerpen kunnen menig werkstuk tonen; ook de Koninklijke Bibliotheek te Brussel bergt banden hetzij met haar naam getekend of zeker gemerkt door haar factuur. Zullen de scholen waar zij haar kunde en kundigheden ten beste heeft gegeven, tot zeer kort vóór haar plots verscheiden, geen banden kunnen nawijzen: de vakschool voor Kunstambachten, waar zij onmiddellijk na 1918 de vernieuwingspogingen mede heeft ingezet; het Hoger Instituut van Ter Kameren; het Plantin-Genootschap of de leerlingen die zij heeft gevormd? Want het erge is: wat geraakte in jaren van een vruchtbaar leven, verspreid, van haarzelf, of werd bestemd voor anderen o.a. werk voor bibliofielen uitgevoerd, adressen ter gelegenheid van plechtigheden geleverd, huldealbums klaargemaakt, etc. etc. Het is, zo menen wij, de tijd om het werk in te zetten en allicht is het Museum Plantin-Moretus, dat naast het Oude boek ook het Mo-

[p. 63]

derne in zijn uitvoering zo genegen is, bereid de verzameling op te vangen van een stadgenote-bibliofiel-metterdaad, die bovendien door de bestudering van het door haar zo geliefd ‘métier’ oft ‘handicraft’ de kennis van het oude ustensiel op merkwaardige wijze heeft verruimd en verdiept.

Het stemt ons dankbaar, dat Juffrouw van Regemorter hierdoor universele bekendheid en waardering heeft mogen verwerven, zoals het bij haar heengaan als grande Dame ons verheugt, dat zij deze erkenning in vele oorden van een daartoe bewust Europa met de glimlach heeft aanvaard, telkens gereed, wanneer er over gesproken werd, de arbeid, de boeiende speurtocht verder te zetten. Rust kende zij niet, tot zij er, helaas, toe gedwongen werd.

Wellicht biedt ‘De gulden Passer’ voldoende ruimte om haar bibliografie een plaats te gunnen. Kon een catalogus van haar werk er aan toegevoegd worden, het ware nog beter.

Het was de ‘Vereeniging der Antwerpsche Bibliophielen’, waarvoor zij nog vóór een paar jaar van haar opzienbarende bevindingen verslag uitbracht, een plicht haar met eerbied en dankbaarheid te gedenken tijdens de eerste Jaarvergadering volgend op haar heengaan. Zij heeft Antwerpen, als Centrum van het Boek, alle eer bijgebracht.

Ger Schmook.

19.11.1965.