De Gulden Passer. Jaargang 41

[p. 161]

Masius in moeilijkheden
door J.H. Jongkees
(Utrecht)

De semietist Andreas Masius, in 1514 te Lennik bij Brussel geboren, heeft het dubbele leven van geleerde en diplomaat geleid¹. Na een succesvolle studie in Leuven, waar hij vooral in Grieks en Hebreeuws uitblonk, en enkele kleine betrekkingen vestigde hij zich te Rome. Hier kreeg hij weldra verschillende diplomatieke opdrachten te vervullen. In 1551 in dienst gekomen van den hertog van Kleef, fungeerde hij in Rome als agent van dezen vorst. Intussen bewoog hij zich in geleerde kringen: aan zijn grote kennis van het Grieks en het Hebreeuws voegde hij het Arabisch en het Syrisch toe, het laatste door onderwijs van Moses Mardenus. In 1556 verliet hij Rome voorgoed, werd in 1558 raadsheer van den hertog van Kleef, en vestigde zich in Zevenaar, waar hij in 1573 overleed. Hoewel hij zich een grote roep verworven had van geleerdheid in de oosterse talen en in briefwisseling stond met geleerden uit de gehele wereld, kwam hij pas tegen het eind van zijn leven, in 1571, tot het uitgeven van geschriften.

Ofschoon Masius over relaties, eerbewijzen en prebenden niet te klagen had, is hij toch door het Vatikaan steeds met zekere achterdocht bezien. Deze vond voedsel vooreerst in zijn betrekkingen tot den hertog van Kleef, die immers als niet bijzonder betrouwbaar zoon der kerk bekend stond, en in 1542 zich zelfs met protestantse vorsten tegen Karel V verbonden had. Maar anderzijds wekten ook Masius' eigen Talmoedische studiën, die

1 Levensbeschrijving bij M. Lossen, Briefe von Andr. Masius, Publ. d. Ges. f. Rhein. Geschichtskunde II, 1886, p. XVI sq.

[p. 162]

hem soms met het Vatikaan in botsing brachten, een zekere ongerustheid. In 1553, nog te Rome, vinden wij hem tegenover kardinaal Pighini de Talmoed met klem verdedigen tegen het dekreet der Inquisitie.¹ Dit heeft blijkbaar in kerkelijke kringen geen goede herinnering nagelaten.

Toen in 1561 de nuntius Commendone den hertog bezocht, nam hij in diens landen allerlei tekenen van ketterij waar, hoewel hij het met Masius persoonlijk zeer goed kon vinden.² In diezelfde tijd streefde de hertog naar de stichting van een universiteit te Duisburg, en Masius speelde hierbij een grote, zo niet de leidende, rol. Reeds had de Paus de bul gegeven, toen hij deze plotseling terugnam en den procurator van den hertog gevangen zette, een en ander, zegt men, naar aanleiding van verdachtmakingen van de universiteiten van Leuven en Keulen, die de vrees wekten, dat in Duisburg een ketterse universiteit zou komen.³ De reputatie van Masius te Rome zal hier echter wel mede een rol hebben gespeeld. Masius maakt heel duidelijk wat hij van deze pauselijke handelwijze denkt: ‘Profecto non video, quid apud barbarissimos barbaros fieri posset barbarius...’.⁴

Dat er in deze tijd (1561) te Rome inderdaad twijfel bestond aan Masius' orthodoxie, blijkt uit de pogingen van zijn goeden vriend Latinus Latinius om schadelijke geruchten de kop in te drukken. ‘Ego quidem... sedulo operam dedi, ne quid apud quemquam de te non bellae opinionis inolesceret, nec aliquem adhuc inveni, cui non persuaserim de te sancta atque honesta omnia’.⁵ Maar waar Masius aan de Hebreeuwse traditie een, ook in de ogen van Latinius, te grote waarde bleef hechten, bleef ook de achterdocht leven. En misschien niet alleen om deze reden. Zo kon een andere vriend, Stephanus Pighius, in 1567 zich ineens vol onrust afvragen of Masius zich bij de protestantse partij dacht te voegen:

1 Epistolae Palatinae ed. A. Lamey, Acta Acad. Theodoro-Palatinae, VII, 1794, n^o 20; Lossen, o.c., p. 144, n^o 128; L. Perles, Beitr. z. Gesch. d. hebr. u. aram. Studien (1884), p. 223.

2 Lossen, o.c., p. 331.

3 Lossen, o.c., p. 332 sq.

4 Lossen, o.c., n^o. 244, een brief aan kardinaal Morone, die overigens niet ongewijzigd verzonden is.

5 Lossen, o.c., p. 334 sq.

[p. 163]

‘Non enim mihi persuadeo, quod tua sponte temet in aliquam perniciosam factionem conjeceris’.¹ De twijfel berustte dus niet alleen op geleerde controversen, en leefde niet alleen in Vatikaanse kringen, maar ook bij een zo goed vriend als Pighius.

De spanning tussen het Vatikaan en Masius, waarvan de vermelde incidenten symptomen zijn, nam toe, toen Masius laat in zijn leven tot het uitgeven van geschriften overging. Het eerst kwam onder de aandacht de voorrede op zijn commentaar op het boek Jozua, dat als zijn laatste geschrift posthuum zou verschijnen, maar waarvan hij de tekst reeds in 1571 naar zijn vrienden te Rome zond. Hoewel Granvelle zich prijzend erover uitliet, rieden andere kardinalen tot groter voorzichtigheid van uitdrukking, en vriend Latinius schreef brief op brief om Masius ertoe te bewegen zijn tekst te wijzigen, opdat niet ‘vel laevissima suspicionis umbra’ zou overblijven. Blijkbaar nam men te Rome vrij algemeen aanstoot aan Masius' woorden. Tot de eer van onzen geleerde kan gezegd worden, dat hij in hoofdzaak de afkeuring van Rome heeft durven trotseren.²

In hetzelfde jaar 1571 heeft Plantijn de druk van de Biblia Regia voltooid, waarvoor, juist ook wegens de medewerking van Masius, de pauselijke goedkeuring aanvankelijk niet te verkrijgen bleek;³ in aansluiting hierop had hij ook Masius' Syrische grammatica en Syrische woordenboek gedrukt.⁴. Deze werken kwamen onder het bijzonder kritische, en door recente ervaringen ongetwijfeld gescherpte, oog van Pius V, die niet naliet, blijkbaar publiekelijk, zijn afkeuring te doen kennen. Masius, hiervan te Kleef onderricht, haastte zich om de pauselijke toorn te bezweren. Hiertoe wendde hij zich tot den Paus zelf en tot kardinaal Sirletus, dien hij vroeger, in zijn Romeinse tijd, had gekend als secretaris van kardinaal Cervino. Deze laatste brief, die aan het speurend oog van Lossen

1 Lossen, o.c., n^o 271.

2 Lossen, o.c., p. 460 sq., 474 sq.

3 C. Clair, Christ. Plantin (1960), p. 76 sq.

4 Lossen, o.c., p. 453. Het zijn: Syrorum Peculium hoc est Vocabula apud Syros scriptores passim usurpata etc., Antverpiae, Chr. Plantinus, 1572, en: Grammatica linguae Syricae, Antverpiae, Chr. Plantinus, 1573. Het imprimatur dateert resp. van 1 sept. en 2 aug. 1570; zoals uit Plantijns brieven blijkt, werden de werken in 1571 gedrukt.

[p. 164]

is ontgaan, is bewaard gebleven in de correspondentie van den kardinaal, verzameld in een bundel in de Vatikaanse Bibliotheek: Reg. Lat. 2023, fol. 228 en 229 (adres); het is het eigenhandige origineel, en zal in begin 1572 gedateerd moeten worden. De tekst luidt als volgt¹:

1 De afkortingen zijn opgelost, de interpunctie door mij aangebracht.

Reverendissimo atque amplissimo domino domino Wilhelmo Cardinali Sirletio A. Masius salutem.

Non possum, observandissime domine, ullis verbis tibi satis declarare, quanto me dolore affecerit is nuncius, qui nuper attulit, me non satis bene audire apud sanctum dominum nostrum, idque compertum esse, cum oblatis eius Sanctitati iis bibliis, quae iussu regis Catholici Antverpiae nunc typis sunt excusa, illa meum nomen in Grammatica et Vocabulario linguae Syrae conspexisset. Quae res unde nata sit, non possum equidem coniectura consequi. Sum enim mihi coram Deo conscius me inde a puero ad huncusque diem summa observantia, ne dicam pietate, religionem catholicam, hoc est eam quam Romana profitetur et docet ecclesia, coluisse, et hanc saepe etiam cum magnorum virorum offensa pro viribus defendisse defendereque cotidie. Ob cuius studium cultumque quam fuerim olim tuo patrono piae memoriae Cardinali Cervino usque ad eius Pontificatum carus, quam etiam Cardinalibus Maffaeo, Pighino, Tranensi illi, quem Paullus IV felicis recordationis in collegium coöptavit, familiaris atque acceptus, tu non potes ignorare, qui ipse me semper singulari non solum benevolentia, sed etiam amore es prosecutus. Iam vero, quale ego hoc loco, quo nunc sum, officium in tuenda religione catholica sanctaeque apostolicae sedis autoritate faciam, adeo non est obscurum, ut ob eam rem me singulariter esse carum Illustrissimo duci Albano atque universae illi aulae regiae, quae in Belgio nobis finitima est, sentiam.
Memini equidem me citasse Thalmudicos initio Grammaticae Syricae. Atqui id eius sanctitatem ferre aegre non existimo. Quos enim de hebraïcorum elementorum figuris disserens adhibere testes certiores potuissem quam ipsos Hebraeos? Praesertim cum per Concilium Tridentinum non sit Thalmudicis libris interdictum. Egoque alioqui adeo non probem aut defendam Thalmud, ut fortasse inter Christianos hodie pauci sint, aut nulli, in his certe regionibus, qui Thalmudicas aliasque iudaïcas nugas et

[p. 165]

deliramenta tam acriter insectentur exagitentque atque ego per omnem occasionem facio. Nam si quid apud illos est, quod nostra dogmata confirmet, ipsorum convellat (ut tute scis esse plurima), cur id in nostram vertere utilitatem nefas fuerit? Cum hostem suis conficere armis sit pulcherrimum.
Porro an eorum, qui haereseos damnati sunt autorem aliquem citaverim, non satis memini, neque habeo apud me exemplar aut antigraphum. Hoc tamen scio talium me hominum autoritate uti non solere umquam, nisi aut in re grammatica, dum Theologiam non attingunt, aut in disputationibus, si quas adversus ipsos instituo.
Quapropter abs tua dignitate vehementer peto, mi Sirleti Cardinalis amplissime, ut si quid huiusmodi a me fert aegre illius sanctitas, tu velis pro tua prudentia proque summa qua apud illam es gratia, hoc crimen ita diluere re ipsa explicata, ut ne id succenseat, quod neque malo studio, neque cum ullo religionis incommodo a me factum est. Sin autem de aliis rebus meum istic nomen ab iniquis meis est in suspicionem adductum, per veterem meam erga te observantiam, perque communes literas oro, ut me certiorem fieri cures, cuiusmodi illae res sint. Ego enim ita mihi bene conscius sum, ut confidam me bonis rationibus meam innocentiam esse illius sanctitati in omnibus facile probaturum. Ego istic in hac certe mea gravissima caussa, cuius opem utiliorem possim implorare, habeo neminem. Quare te iterum atque iterum obtestor per meam innocentiam, ut quod ex fama mea tibi esse videbitur, id mihi quam potes optime efficias.
Scripsi etiam humilime paucos versus ad illius sanctitatem.
Vale, observandissime domine. Clivis, die...
(Adres) Reverendissimo atque amplissimo domino domino Vilhermo Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinali Sirletio, domino et patrono suo observandissimo.

Deze brief, waarop een antwoord niet te vinden is,¹ werd blijkens de stijl zorgvuldig ontworpen, maar is na het afschrijven bij vergissing ongedateerd en niet ondertekend verzonden. De datum is uit de inhoud op te maken.

Masius' verklaring, dat hij trouw zoon van Rome is gebleven, klinkt ernstig genoeg. De argumenten die hij aanvoert, zijn echter

1 Het minutenbock van Sirletus (Vat. Lat. 6946), dat diens gehele kardinalaat beslaat, bevat geen enkele brief aan Masius.

[p. 166]

niet zo sterk. Het feit alleen reeds, dat hij zich tot Sirletus richtte, met wien hij in vijftien jaar geen contact had gehad, spreekt van Masius' geringe relaties met hoge Vatikaanse kringen. Wel is het waar, dat Sirletus medewerkte aan de Biblia Regia.¹ Zijn herinnering aan de goede omgang in die betrekkelijk verwijderde tijd, toen Sirletus nog secretaris van Cervino was,² maakt niet veel indruk, vooral wanneer men ziet, dat hij zich overigens op overledenen beroept;³ ietwat komisch is, dat hij zich de naam van den, overigens zeer machtigen en pas drie jaar tevoren overleden, kardinaal van Trani zelfs niet weet te herinneren! Dat Masius zich zou hebben ingespannen ter verdediging van de Roomse kerk blijkt nergens; dat hij niet zou hebben afgelaten de Joden en hun ‘nugae et deliramenta’ met eigen wapenen te bestrijden, is ronduit onwaar.

Wel is het juist, dat Masius bij het Spaanse hof en bij den hertog van Alva een geziene figuur was. Kort tevoren had hij van den Spaansen koning een gouden keten gekregen, waarschijnlijk voor zijn medewerking aan de Biblia Regia.⁴ Toen in het begin van 1571 onderhandelingen met Alva nodig waren, was dan ook Masius hiervoor uitgezonden.⁵ Hier althans bestond dus inderdaad geen twijfel aan zijn orthodoxie.

Tot de aan Masius overgebriefde bezwaren behoorde ook, dat hij in zijn voorrede op de gewraakte geschriften een veroordeelden ketter zou hebben geciteerd. Men kan zich gemakkelijk genoeg indenken, dat onze geleerde hiervan niets begreep. Blijkbaar had de Paus op J.A. Widmanstetter gedoeld, die weliswaar dertig jaar tevoren zich tegen verdenking van ketterij te verdedigen had gehad, maar die vervolgens toch wel duidelijk getoond had de kerk niet ontrouw te zijn geworden.⁶

1 M. Rooses-J. Denucé, Corr. de Chr. Plantin, III, p. 97.

2 J.H. Jongkees in Med. Ned. Hist. Inst. te Rome, 3, VIII, 1954, p. 131.

3 Marcello Cervino (Paus Marcellus II) stierf in 1555, Bernardino Maffei en Sebastiano Pighini in 1553, en Giov. Bern. Scotti, aartsbisschop van Trani, op hoge leeftijd in 1568.

4 Rooses-Denucé, o.c., III, p. 83; Lossen, o.c., p. 468, 472, 474; H. de Vocht, St. V. Pighii epistolarium, p. 11, n. 2. De keten is al in September 1571 onderweg en heeft dus met de Jozua niets uitstaande.

5 Lossen, o.c., p. 475-478.

6 Riezler in Allgem. Deutsche Biographie, 42 (1897), 357 sq.

[p. 167]

Pius V heeft dus wel zeer kritisch gelezen, en het zal veeleer Masius' reeds lang bestaande twijfelachtige reputatie¹ zijn geweest die hem tot zijn uitlating heeft gebracht, dan aanwijsbare zonden in het boek zelf.

Alles loopt met een sisser af, wanneer de Paus, tot Masius' onverholen vreugde,² reeds op 1 Mei 1572 komt te overlijden. Zijn opvolger, Gregorius XIII, is wat minder streng. Toch moet Aria Montanus nog in Juni 1572 naar Rome reizen om de goedkeuring op de Biblia Regia te verwerven,³ maar door tussenkomst van kardinaal Sirletus wordt deze zaak bevredigend geregeld.⁴ Daarmee zal ook de bedreiging voor Masius zijn overgewaaid; onze geleerde voelde zich althans sterk genoeg om de geïncrimineerde passage in de voorrede van zijn Jozua te handhaven: ‘Neque enim, quin multi in multis a me dissentiant recusare aut possum aut volo, sed meum judicium, in quo magnam esse infirmitatem ingenue confiteor, omnium doctorum judicio et praesertim sacrosanctae Ecclesiae ejusque summo Pontifici Romano submitto.’ Deze zin van den geleerde, die het niet met Rome kon vinden, klinkt beter dan het wat valse geluid van de brief aan Sirletus.

1 Latini waarschuwt hem, dat al sinds Julius III (1550-1555) de pausen bezwaren hadden tegen Masius' opvattingen (Lossen, o.c., p. 474).

2 Hij corrigeerde zorgvuldig een virulent pamflet op den Paus, dat hem door J.A. de Taxis uit Rome was toegezonden (Lossen, o.c., p. 483).

3 Rooses-Denucé, o.c., III, p. 99 sq.; Lossen, o.c., p. 486.

4 Het eind van deze zaak is het bedankbriefje van Sirletus aan den koning van Spanje voor het hem door Plantijn toegezonden exemplaar (Vat. Lat. 6946, 182 vo., van 5 Mei 1573).

Masius in trouble

The Semitic scholar Andrew Masius (1514-1573) in 1551 became the Duke of Cleves' agent in Rome, and in 1558 his councillor; he then lived at Zevenaar. His relations with this prince, whose orthodoxy was not above suspicion, as well as his own partiality to Talmudic studies created an unfavourable impression in Vatican circles. His friends, too, were not entirely sure of his orthodoxy. In 1571 Masius sent the ms. of his commentary on Josuah to his

[p. 168]

friends in Rome and received warning remarks. When in the same year Plantin had finished printing the Polyglot Bible, in which Masius had collaborated, as well as Masius' Syriac Grammar and Syriac Dictionary, difficulties arose; Pope Pius V, who had not yet given his approval to Plantin's undertaking, made some critical remarks on Masius' two publications. In the letter to Cardinal Sirletus published here (no date; beginning of 1572), Masius defends himself and protests his orthodox faith. The Pope's death in May of the same year changed the situation, and Arias Montanus succeeded in obtaining the approval of his successor Gregory XIII. In his commentary on Josuah, which was posthumously printed by Plantin, Masius maintained his position, although it had been criticised in Rome.