De Gulden Passer. Jaargang 40

[p. 145]

Een kleine mededeling omtrent Plantin's Thesaurus theutonicae linguae
door O. de Neve
(Mariakerke bij Gent)

Het is algemeen bekend, dat Christoffel Plantin de Thesaurus Theutonicae linguae, die in 1573 bij hem van de pers kwam, aan ‘Messeigneurs Messieurs les Superintendens, Doyens, et Honorable college de la confrerie de S. Ambroise’ - het Antwerpse schoolmeestersgild - heeft opgedragen en in die voorrede vertelt, hoe het woordenboek tot stand kwam.

Dit verhaal, waarin de koninklijke ‘hooftprinter’ van een zekere achterhoudendheid blijk geeft, laat een gevoel van onvoldaanheid, ja van onbehaaglijkheid na. Slechts aan de hand van Plantin's kantoorboeken konden Max Rooses^1. en, na hem, J. Storme^2. aantonen, wie de samenstellers en welke de bronnen van de Thesaurus waren.

1. Zie: ‘Hoe de woordenboeken van Plantijn en Kilianus tot stand kwamen’ in het Nederlandsch Museum, Gent, 1880, I, blz. 190-208; Christophe Plantin, imprimeur anversois, Anvers, 1882, achtste hoofdstuk, en Le Musée Plantin-Moretus, contenant la vie et l'oeuvre de Christophe Plantin et de ses successeurs les Moretus ainsi que la description du musée et des collections qu'il renferme, Anvers, 1913, blz. 120-125.

2. Zie het uitvoerig verslag van W. de Vreese over het antwoord van J. Storme op de prijsvraag ‘Een critiek op den Schat der Nederduytscher Spraken van Chr. Plantijn’ in Verslagen en Mededeelingen van de Koninklijke Vlaamsche Academie, 1914, blz. 442-454. De verhandeling zelf is nog altijd niet verschenen.

[p. 146]

Uit de onderzoekingen van R. Verdeyen^1. bleek later, dat het besluit, waartoe de eerste twee geleerden kwamen, ten dele aanvechtbaar is.

Max Rooses heeft in zijn Correspondance de Christophe Plantin, dl. III (1911), blz. 289-297, het tweede klad van die opdracht aan het St.-Ambrosiusgild bekend gemaakt - het eerste klad bleef onafgewerkt - en hierbij aangetekend: ‘... la seconde [minute de cette dédicace], écrite sur quatre feuillets détachés (insérés dans le registre VIII, f^o 56), est datée du 31 janvier 1573. Cette dernière, que nous imprimons ici, ne diffère que par des détails de la dédicace imprimée. Celle-ci porte la date du 13 février 1573...’

Zó onbelangrijk lijken die verschillen niet,^2. maar het oordeel verblijve aan anderen.

Het is wellicht minder bekend, dat er in sommige exemplaren van de Thesaurus, behalve de Franse, ook een Latijnse opdracht voorkomt.

Al verheldert dit stuk het verloop van de samenstelling van het woordenboek niet, het kan tot voorzichtigheid in het interpreteren van Plantin's bericht manen en, mocht de filoloog het onbelangrijk achten, de bibliofiel heeft er belang bij te weten, dat niet alle exemplaren van de Thesaurus identiek zijn.

De opdracht luidt als volgt:

Praestantissimis doctissimisqve viris, Ven. Domino Goverio Vevsels, insignis Ecclesiae B. Mariȩ Antuerp. Canonico, & scholarum praefecto: Nobili Domino Martino a ranst: & Domino Gvillelmo schoyt, celeberrimae vrbis Antuerp. Decurionibus,

1. Zie: Colloquia et Dictionariolum septem linguarum gedrukt door Fickaert te Antwerpen in 1616. Opnieuw uitgegeven door R. Verdeyen. Antwerpen en 's-Gravenhage, dl. I, (1925), blz. LXXXIII-LXXXV.

2. Men vergelijke bijv. met de gedrukte tekst de volgende passage in het tweede klad: ‘Peu de mois après l'un comme l'autre pour arres de ses labeurs me délivra les mots latins tournés en flameng lesquels je ne faisois qu'achever d'imprimer y ayant adjouxté les mots grecs et françois quand certaine autre rencontre adverse arresta derechef l'entière course de mes entreprinses de quoy s'ensuivit que depuis je n'ay rien veu de l'un de mesdicts entrepreneurs. Mais chaicun des autres m'ayant quelque temps après raporté son ouvrage je les fis conférer ensemble et ajouxter des autres au plus capable exemplaire les mots qu'ils trouveroyent y défaillir et pouroyent encores adviser y estre convenables’.

[p. 147]

ludimagistrorum & scholarum prȩfectis, Christophorus Plantinus S.P.D.^1.

Cvm viginti abhinc annis linguae Theutoniae addiscendae studio flagrarem, & ob negotia domestica alicui disciplinae aut institutioni me submittere ex animi sentētia non possem, neque Dictionarium vllum satis amplum, & ad hanc linguam ediscendam accommodum eo tempore inuenirem; non tulit ardor ille qui me magis ac magis incendebat, quin prima alicuius futuri aedificij lineamenta inter discendum ducerem, ac veluti rude fundamentum iacerem. Verùm dum Dictionarium istud animo concipio; ac vndique, amicorum ope, immensam vocabulorum supellectilem cōquiro; nuntiatur mihi, esse quosdam non vulgaris eruditionis viros qui nō infeliciter hunc laborem suscepissent; atque adeò Gabrielem Meurier in linguis vernaculis imbuenda iuuentute tum temporis clarum, eumq́ue ad maturi sui foetus editionem iam properare. id quod non multo pòst accidisse compertum est. Quae quidem res ab instituto me absterruit, ita vt huius operis construendi feruorem remitterem; sperans futurum, vt aliquando excitarētur aliqui, aliarum nationum exemplo prouocati, qui suae linguae Grammaticam nondum hactenus certis regulis comprehensam, vnà cum Dictionario, cum posteritate communicarent. Verumenimuerò postquam meam spem esse vanam comperi, me frustrà expectare, nec in hac re quempiam promouere: calor diu consopitus coepit in me reuiuiscere, adeò vt, licèt continuis nostrae Typographiae impedimētis essem astrictus, meus in me conquiescere non potuerit animus, quin meis sumptibus alerem qui Flandrico-gallicum Dictionarium, nouis vocabulis vndique conquisitis, congereret, & nonnullis loquēdi formulis familiaribus locupletaret. Caeterùm longè aliter quàm opinabar, mihi cecidit alea. dum enim eiusmodi hominē quaero, omnes quotquot offendebam, in instituēdi operis ratione inter se mutuò dissentire comperiebam. itaque plures eligere satius

1. Over de drie in de aanhef genoemde personen, Goverius Veusels, Martinus a Ranst en Guillelmus Schoyt, kan ik geen bijzonderheden mededelen, behalve dat de eerste en kanunnik Vuesels (sic), ‘een slachtoffer der calvinistische reactie, die door het lange beleg in geldnood verkeerde’ en wiens goederen in 1584 in beslag werden genomen (zie het artikel van J.A. Goris, ‘Twee kleine zestiendeeeuwsche bibliotheken te Antwerpen (1584) in Het Boek, 13^e jg. (1924), blz. 255-257) vermoedelijk één en dezelfde persoon zijn.

[p. 148]

esse duxi, quorum cuique separatim lampadem traderem: vt illi pro suo quisque arbitrio eum quem vellent ordinem & methodum sequerentur: interim tamen illorum singulis mei instituti rationem notam esse nolebam. quo sperabam fore, vt cùm suos quisq; labores vicissim ad me retulisset; quȩdam certa incepti aedificij forma cōflaretur. Hi igitur cùm, collatis inter se consiliis, quicquid pretium operae esse ducebant, in commune symbolum retulissent; opus totum mox praelo committere coepimus; eiusq́ue aliquot folia cum amicis cōmunicauimus, quae illis magis quàm nobisipsis placebant. qui in dies nouorum vocabulorū congeriem in commune istud symbolum adferri posse videntes, folia ipsa iam impressa ad inuoluendas merces condemnauimus; & totū opus denuò describi curauimus; sperantes eo pacto tandem hoc Dictionarium reddi posse locupletius. Verùm reapse istud esse verum didici; nimirum fieri nequaquam posse, vt quis opus primùm instituere, idq́ue omnibus numeris absolutum vna eademq́ue opera dare queat. Ego itaque tandem mecum capto consilio delibero hoc opus antea toties inceptum nostris characteribus exprimere: quo qui vellēt, vice aduersariorum vti possent: vt in eo & superuacua tollerēt, necessaria supplerent, atque ea ratione ex opere adhuc imperfecto perfectum posteris relinquerent. Interim praelo committitur, iamq́ue non pauca folia excuduntur; cùm mihi iniungitur Regiorum Bibliorū prouincia: quam quidem adeò grauē & arduam vbi meis humeris incumbere sentirem; ab opere toties incepto & intermisso destiti; donec à mole illa, quae me fatigabat, planè liberarer. Itaque non paucis abhinc mensibus Regiis illis Bibliis ad finem perductis; coepi de sua huic Dictionario trilingui coronide imponenda mecum cogitare; ne foliorum iam ante aliquot annos excusorum expensae non exiguae perirent. Nec etiam interim commisi, vt nouorū vocabulorum accessione à quoquam meorum, quibus curam demandaueram, iam opus feruente praelo progrediens retardaretur. Quamobrem nunc Dei opt. max. auxilio hoc Triglotton absolutum, non potui mihi persuadere, cuiquam debere offerri, nisi Ludimagistrorum & Scholarū Praefectis; iisq́ue ipsis Praeceptoribus, quibus iuuētutis erudiendae cura incumbit: quò, interim dum ipsi Praeceptores (quae eorū muneris est industria, & reip. litterariae promouendae cupiditas) ex hoc rudi exemplari

[p. 149]

insigne & absolutum ȩdificium extruant & erigāt, meo qualicunque labore & beneficio omnes ij qui huius vel illius idiomatis veram & genuinam interpretationem, & nonnullas magis familiares phrases addiscere voluerint, aequo animo & ab omni maleuolentia alieno vtantur fruantur.

Het stuk staat tussen het titelblad en de Franse opdracht en beslaat twee volle bladzijden. Het blad heeft de signatuur §. De signaturen van de Franse opdracht, die 4½ bladzijden beslaat, zijn § 2 en § 3.

Tot nu toe is gebleken, dat de volgende exemplaren de Latijnse opdracht hebben: 1^o) Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, R. 46.16 - 2^o) Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, R. 8.14 - 3^o) Brussel, Koninklijke Bibliotheek, Van Hulthem 23325 (4^o) - 4^o) Utrecht, Universiteitsbibliotheek, Moltzer 4B7.

Om nutteloze nasporingen te vermijden moge hier vermeld worden, dat die opdracht niet te vinden is in de exemplaren: Amsterdam, Univ. Bibl., 967 J 19 - 1307 J 19 - 966 H 8; Gent, Univ. Bibl., 34 E 3; Leiden, Univ. Bibl., 708 B 2 - 1178 A 8 - 1111 B 35 - Leeskamer voor Ndl. Philologie IV Taalk. Oudere w. 20; Utrecht, Univ. Bibl., B. qu. 119; Brussel, Kon. Bibl., II 93476 (4^o); Antwerpen, Mus. Plantin-Moretus, A 1167 - A 3831²; Antwerpen, Stadsbibl., 924 a.

Een ander exemplaar van de Thesaurus kon indertijd niet ingezien worden: Brussel, Kon. Bibl. Van Hulthem 23324.^1.

Zijn nog meer exemplaren van de Thesaurus met de Latijnse opdracht in openbare of private bibliotheken in de Nederlanden of daarbuiten aanwezig? In voorkomend geval moge de belangstellende lezer dit mededelen, liefst in het tijdschrift, dat de Gulden Passer in zijn schild voert. Hem zij bij voorbaat dank gezegd.

Ten slotte zij hier nog vermeld, dat F. Halma in zijn Voorberegt (dd. 30/8/1703) voor het Lexicon Latino-Belgicum novum van Samuel Pitiscus, Amsterdam, 1704, spreekt van ‘de Opdragt van den Aartsdrukker Christoffel Plantijn, voor zijnen Schat der

1. Volgens een mondelinge mededeling (a^o 1938) van de heer J. Verlant, conservator aan de Kon. Bibl. te Brussel, zou dit laatste in het jaar 1861 aan de boekhandelaar Heussner verkocht zijn. Het schijnt in de Kon. Bibl. inderdaad niet aanwezig te zijn (25/4/1961). Zijn verdere lotgevallen zijn mij onbekend.

[p. 150]

Nederduitsche Taale, nu meer dan eene eeuwe gedrukt, en den Burgermeesteren en Raad der stad Antwerpen opgedraagen’. Deze opdracht is mij onbekend.

Quelques remarques concernant le ‘Thesaurus theutonicae linguae’ de Plantin

L'épître dédicatoire, mise en tête du Thesaurus Theutonicae Linguae, que Plantin adresse aux membres de la confrérie de S. Ambroise est archiconnue.

Par contre, on ne fait mention nulle part - autant que nous sachions - d'une autre dédicace, en latin, précédant l'épître française, dont elle ne reproduit pas tous les détails.

Il se peut que cette dédicace soit d'un intérêt mineur pour le philologue qui reprendra l'examen de l'élaboration du Thesaurus. Elle intéressera toutefois le bibliophile, car elle ne se trouve que dans quelques exemplaires de ce dictionnaire.

C'est pourquoi nous avons cru utile de la communiquer et nous serions heureux d'apprendre si d'autres exemplaires que ceux que nous signalons ont cette même dédicace latine.

N.B. In de Latijnse tekst werd korte s gedrukt voor lange s; i en j, u en v werden behouden, evenals ȩ; de verkortingen werden niet opgelost.