De Gulden Passer. Jaargang 36

[p. 43]

De correspondentie van Simon Verepaeus met de Officina Plantiniana te Antwerpen
door Dr. M.A. Nauwelaerts
(Mechelen)

Simon Verreept of Vereept, die zich Verrepaeus en later Verepaeus noemde, werd geboren te Dommelen bij Valkenswaard (Noord-Brabant) in 1522; hij stierf 10 november 1598 te 's-Hertogenbosch als kanunnik van het kathedrale kapittel van Sint-Jan. Zijn leven en werk stonden in het teken van het humanistisch onderwijs⁽¹⁾. Hij schreef 24 grotere of kleinere werken, waarvan 21 in druk zijn verschenen bij verschillende drukkers in de Nederlanden en daarbuiten, onder meer te Antwerpen, ook bij Christophe Plantin⁽²⁾. Deze boeken waren de vrucht van zijn werkzaamheid als leraar te Hilvarenbeek, Mechelen en 's-Hertogenbosch.

Van de nog bewaarde briefwisseling van Simon Verepaeus zijn er dertien brieven, die betrekking hebben op zijn relatie met de Officina Plantiniana te Antwerpen: drie brieven werden door Plantin en vier door Joannes Moretus aan Verepaeus gericht en zes door Verepaeus aan de drukkerij. Deze correspondentie loopt over de jaren 1587 tot (vermoedelijk) 1593.

Toch moeten de eerste betrekkingen van Verepaeus met Plantin reeds dateren uit 1570. Simon Verepaeus had een bewerking van

(1) Vgl. M.A. Nauwelaerts, Simon Verepaeus (1522-1598), Paedagoog der Contra-Reformatie (Tilburg, 1950); H. de Vocht, History of the Foundation and the Rise of the Collegium Trilingue Lovaniense, 1517-1550, IV: Strengthened Maturity (Leuven, 1955), pp. 406-415.

(2) M.A. Nauwelaerts, Bijdrage tot de Bibliographie van Simon Verepaeus (De Gulden Passer, 25, 1947, pp. 52-90), verder aangehaald als Bibliogr. Verepaeus.

[p. 44]

Joannes Despauterius' Latijnse grammatica laten verschijnen bij Antonius Tilenius Brechtanus te Antwerpen in de zestiger jaren van de 16de eeuw. Wie nu het initiatief heeft genomen, de auteur: Verepaeus, of de drukker: Plantin, het is niet meer uit te maken, doch een opnieuw bewerkte editie van deze Grammatica Despauteriana verscheen in vier delen in-quarto bij Plantin in 1571 en 1572. Het Leuvense exemplaar ervan is verloren gegaan bij de brand van de universiteitsbibliotheek in 1914 en het misschien enig overblijvende exemplaar berust thans in de Bibliothèque nationale te Parijs. Een nieuwe druk van deze bewerking kwam uit, en nogmaals bij Plantin, in 1573 tot 1576; daarvan is een exemplaar aanwezig in de universiteitsbibliotheek te Utrecht⁽³⁾.

Daar Simon Verepaeus in die jaren te Hilvarenbeek in Noord-Brabant verbleef, zal de zaak van het drukken en uitgeven van dit werk voornamelijk schriftelijk zijn behandeld. Van deze correspondentie is echter geen spoor meer over. De enige vermelding van Verepaeus' boek wordt aangetroffen in een brief van Plantin aan zijn kleinzoon, Christoffel van Raphelingen, geschreven 13 september 1575⁽⁴⁾. Grootvader Plantin deelt aan zijn kleinzoon mede, dat hij hem vier exemplaren van de grammatica en vier exemplaren van de syntaxis van Despauterius heeft gezonden; daarmede bedoelde hij ongetwijfeld de door hem gedrukte bewerking van Despauterius door Verepaeus.

Een vermelding van Verepaeus is nog te vinden in het door ‘Jehan Mourentorf’ gehouden kasboek, begonnen in januari 1578 en nagezien door Plantin 1 maart 1578; daar werd geboekt, dat aan Simon Verepaeus, waarschijnlijk als honorarium, 13 gulden werd uitbetaald⁽⁵⁾.

Inmiddels is Verepaeus naar Mechelen teruggekeerd en vanuit die stad schrijft hij, 1 juli 1577, de voorrede van een geheel nieuwe bewerking, ditmaal in vijf delen, van zijn grammatica, die nu bij Plantin uitkomt in 1578 als Noua Grammatices Despauterianae

(3) Bibliogr. Verepaeus, p. 67, nr. V, 4-5.

(4) Correspondance de Christophe Plantin, publiée par J. Denucé, V (Antwerpen, 1915), nr. 650, p. 5, brief van 13 september 1575. Hierna afgekort als: Corr. Plantin.

(5) Museum Plantin-Moretus, Archief, nr. 14, fol. 19 rechts.

[p. 45]

Epitome en waarvoor het privilege was gegeven te Brussel 12 november 1577.

De eerste vier brieven door Plantin en Moretus aan Verepaeus geschreven, gaan dan ook over nieuwe drukken van deze uitgave; deze brieven van 14 april 1587, 20-23 november 1587, 3 maart 1588 en 31 augustus 1588, werden gepubliceerd in de briefwisseling van Plantin⁽⁶⁾.

Ook liet Plantin niet na het veelgebruikte schoolboek van Verepaeus bekend te maken, tot in Spanje toe. Samen met andere grammatica's zond hij een nieuwe druk van Verepaeus' spraakleer, blijkbaar naarmate de delen van de pers kwamen, van eind 1585 tot maart 1586, aan Gabriel de Çayas, secretaris van Filips II, en aan Benitus Arias Montanus, biechtvader van de koning en boekencensor⁽⁷⁾.

Na de dood van Plantin werden nog brieven gewisseld tussen Moretus en Verepaeus; daarvan zijn er negen bewaard. Echo's van de relatie tussen beide mannen staan genoteerd in het grootboek van de drukkerij: D. Simon Verepeus Canonicus Buscoducensis habuit subnotatos, en dan volgen krabbels over gezonden auteursexemplaren en andere presentexemplaren vanaf 11 november 1590 tot (zonder dagtekening) 1597⁽⁸⁾. Van honoraria geen letter.

Heel de zestiende eeuw door gaat de Officina Plantiniana voort met het drukken en verspreiden van de inmiddels bijna overal ingevoerde grammatica van Verepaeus; de laatste mij bekende druk, die door de Plantijnse drukkerij werd geleverd, is die van 1597; mogelijk zijn er nog latere geweest. In de 17de en 18de eeuw zullen de Verdussens dit schoolboek drukken en uitgeven. Bekend is een privilege, dat voor dit werk werd verleend aan Hiëronymus Verdussen (III) 16 december 1675 en werd hernieuwd tot 22 november 1720⁽⁹⁾. Ook andere uitgevers hebben zich voor dit schoolboek

(6) Corr. Plantin, VIII-IX (Antwerpen, 1918), nrs. 1244, 1325, 1352 en 1400, pp. 204-205, 325-326, 365, 431-432.

(7) Corr. Plantin, VII (Antwerpen, 1918), brieven aan G. de Çayas, nrs. 1056 (21 december 1585), 1065 (9 januari 1586), 1072 (5 februari 1586) en 1079 (15 maart 1586), pp. 244, 256-257, 273, 284.

(8) Museum Plantin-Moretus, Archief, nr. 21, fol. 116.

(9) Bibliogr. Verepaeus, p. 70, nr. V, I, 12.

[p. 46]

geïnteresseerd tot in 1864, wanneer de laatste bewerking het licht ziet te Bergen-op-Zoom⁽¹⁰⁾.

Over andere boeken van Verepaeus is in deze brieven maar heel weinig te vinden en slechts terloops.

De uitgave van de correspondentie, die werd gevoerd tussen Simon Verepaeus en het Plantijnse huis, wordt bemoeilijkt door het feit dat een gedeelte van de brieven niet met zekerheid in chronologische volgorde kan worden gerangschikt.

De brieven, die van de drukkerij uitgaan, zijn van een datum voorzien of wanneer ze geen dag- of jaartekening dragen kan men, uit de plaats waar de minuten in het register staan, tot een benaderende datering komen. Deze minuten komen alle voor in register 10 van het archief van het Museum Plantin-Moretus.

De brieven van Verepaeus zijn later in register 94 gebundeld, maar hun plaats garandeert hun volgorde niet en het is niet meer mogelijk ze te dateren behalve twee: het slot van een brief draagt de dagtekening 18 Septembris 93; op een andere brief, die werd geschreven 21 en 22 september, staat het jaartal niet aangegeven, maar men heeft op de rugzijde bijgeschreven: 1590. De vier overige brieven van Verepaeus hebben geen jaartal naast de vermelding van dag en maand; ze zijn echter gericht aan Joannes Moretus en moeten dus zijn van na de dood van Christophe Plantin (1 juli 1589).

Uit de inhoud van de niet-gedateerde brieven kan wel iets worden afgeleid in is dus getracht ze te rangschikken. Vanzelfsprekend gebeurde dit met het nodige voorbehoud.

Het is best, de teksten zelf te laten spreken; daarom worden ze hier in extenso opgenomen, met uitzondering evenwel van de vier die reeds in de Correspondance de Plantin werden uitgegeven. Toch moge worden gewezen op de vele leerrijke details, die in deze correspondentie verspreid voorkomen en die enig licht kunnen werpen op feiten en toestanden uit de 16de eeuw.

Enkele voorbeelden. De taal, waarin de correspondentie wordt gevoerd, is het Latijn, met uitzondering van één Nederlandse brief (nr. 7). Opvallend is, dat Moretus korter schrijft en dat zijn Latijn niet zo zwierig en zuiver is als dat van zijn schoonvader. Boden

(10) Bibliogr. Verepaeus, p. 79.

[p. 47]

voor het overbrengen van brieven zijn in die tijd moeilijk te vinden of zij lopen gevaar in die troebele omstandigheden (nrs. 8 en 12); daarom worden brieven en boodschappen gaarne met vrienden meegegeven (nrs. 2, 3, 5, 6, 8). Drukkers ondervinden concurrentie op de boekenmarkt en sommigen wagen het een boek over te drukken zonder de minste toelating van auteur of uitgever (nrs. 1, 13); dat wil Plantin echter niet doen (nr. 2). Het papier is duur en soms schaars in die jaren, en men ziet ervan af een voorraad in te slaan (nrs. 1 en 11). De strijd om de handboeken gaat nog steeds, zoals in het begin van de 16de eeuw, zijn volle gang (nr. 12); hetzelfde boek verschijnt ook wel in verschillende formaten (nrs. 4, 8 en 12); nieuwe drukken brengen veranderingen in de tekst mee, soms tot ongenoegen van uitgever en gebruikers (nrs. 5 en 10). Uit de gehele correspondentie blijkt echter, dat de Plantijnse drukkerij zeer gesteld is op verbeteringen van drukfouten en op een correcte tekst. Een langzaam afglijden van de handboeken in het Latijn naar die in de volkstaal is waarneembaar; de veeltalige verklaringen in de Latijnse tekst vormen hierbij een overgangsstadium (nr. 8). Geen enkele brief rept over auteurshonoraria, maar de auteur ontvangt geregeld presentexemplaren, naast zijn auteursexemplaren, ook wel op zijn verzoek (nrs. 4, 8, 9, 11, 13). De humanist priemt bij Verepaeus herhaaldelijk door: belangstelling voor eigen werk blijkt uit iedere brief; hij heeft ook interesse voor de boeken van anderen (nr. 10); vraagt om de catalogus van de Frankforter boekenmarkt (nrs. 9 en 10); vertelt dat hij zelfs tijdens zijn ziekte veel leest ofwel iemand laat voorlezen, en dan is deze lectuur steeds kritisch (nr. 10). Zelfs over ziekten, dokters en chirurgijnen krijgen de lezers een paar aardige bijzonderheden onder de ogen (nrs. 8, 9, 10).

Aan de humanistisch geïnteresseerde lezer kan ik nog maar één ding zeggen: Tolle, lege et fruere.

1. Christoffel Plantin aan Simon Vereept.

Antwerpen, 14 april 1587.

Plantin zendt verschillende nieuwe boeken door hem gedrukt, ook de herdruk van Vereepts Grammatica, die evenwel klaar was vóór de nieuwe voorrede en de verbetering aankwamen. Weldra hoopt hij een nieuwe druk uit te geven, waarin

[p. 48]

deze verbeteringen zullen worden opgenomen. Het drukken van de Grammatica te Keulen, Leuven en elders, schaadt aan de verkoop van Plantins uitgave. Hij wacht op papier, dat zeer duur is. Hij wil de werken van Granada wel drukken, op verzoek van Vereept, als deze wil zorgen voor een correcte tekst.

Corr. Plantin, VIII-IX, nr. 1244, pp. 204-205.

2. Christoffel Plantin aan Simon Vereept.

Antwerpen, 20-23 november 1587.

Plantin zendt nieuwe editie van het eerste en tweede boek der Grammatica en een stuk van het derde, volgens de nieuwe verbetering. Hij zal het boek van C. Vladeraccus spoedig ter perse leggen. De jezuïeten van St. Omer zonden hem Verepaeus' De Epistolis conscribendis, met verzoek dit te willen drukken; hij zal het slechts doen met goedvinden van Vereept en de vorige drukker, A. Tilenius.

Corr. Plantin, VIII-IX, nr. 1325, pp. 325-326.

3. Jan Moerentorf aan Simon Vereept.

Antwerpen, 3 maart 1588.

Zijn schoonvader, Chr. Plantin, die thans ziek is, zal zorgen voor een spoedige druk van [Canisius'] Manuale en voor de figuren in de tekst. Hij zendt de eerste bladen van Vereepts Epistolicae. Weldra zal Vladeraccus' Polyonyma volgen; verzoekt hem dit mede te delen.

Corr. Plantin, VIII-IX, nr. 1352, p. 365.

4. Christoffel Plantin aan Simon Vereept.

Antwerpen, 31 augustus 1588.

Plantin zendt exemplaren van P. Canisius' Manuale Catholicorum, en andere werken. Verzoekt om desiderata betreffende het Manuale, want hij zal ook een uitgave in kleiner formaat laten verschijnen.

Corr. Plantin, VIII-IX, nr. 1400, pp. 431-432.

[p. 49]

5. Jan Moerentorf aan Simon Vereept.

Antwerpen, (augustus 1589).

Domino Simoni Verepeo .S.

Reverende admodum Domine, gratissimȩ tuae traditae fuere in taberna nostra me absente. Cum easdem aper[u]issem dolui, quandoquidem Rudimentorum grammaticȩ tuȩ mentionem facerent, nec quis cum accipiat vbi hospitaretur intellexisset, quod me tangit prȩcipuè quia nouam Rudimentorum editionem parare cogitamus et festinandum nobis est quia exemplaria breui deficient; si quid in reliquis partibus obseruaueris, significabis aut mittes aliquando commodius recudendis ista exemplaria in quibus notata quae corrigenda erunt; sequemur in omnibus ordinem tuum. Hoc tarnen dicam: si toties mutetur librorum grammaticalium ordo pueris confusionem nonnunquam parari cum libros quibus vtuntur non conuenire dicant.

Minuut: Arch. Plantin, 10, fol. 252 v^o.

6. Jan Moerentorf aan Simon Vereept.

Antwerpen, (december 1589).

Domino Simoni Verepȩus (sic) S.

Accepi tuas vir Reverende, quas mihi Dominus Vligerus⁽¹¹⁾ tradidit simul cum Etymologia et Syntaxi. Dolui cum de incommoda tua valetudine intelligerem. Mortales tamen omnes tam infirme quam firmiori subiecti sumus. Deum precor vt optimam et salutarem tibi concedere dignetur.

Minuut: Arch. Plantin, 10, fol. 265.

(11) Aegidius de Vlieghere, magister artium van Leuven (1565), secretaris van Adolf van Cortenbach (heer van Helmond), vriend van Verepaeus; was van september 1566 tot december 1567 leraar (hypodidascalus) aan de kapittelschool van Sint-Donatianus te Brugge. A.C. de Schrevel, Histoire du Séminaire de Bruges, I (Brugge, 1895), pp. 82, 233.

7. Jan Moerentorf aan Simon Vereept.

Antwerpen, 11 juli (1590).

Domino S. Verepȩo, S. den 11n Julij.

Eerweerdigh heere, Voor antwoorde op uwen brief zoo laete ick uwe E. weten hoe dat ick Jan Scheffer wel gescreuen hebbe dat als ick sijn exemplar soude hebben dat ick tselfste soude drucken zoo haest alst mij eenichsins soude moge-

[p. 50]

licken wesen, maer noyt aen sekeren tijt verbinden, ende dat ter oorsaken dat op onse persse sijn veel boeken begost, die teghen de merckt uijt moeten wesen, zoo ick hem hebbe gescreuen, zoo dat ick dencke hij onse schaden oock niet en soude begheren, ende zal beghinnen soo haest mij mogelijken zal wesen, want ick oock het papier niet en hebbe willen aanveerden voor dat ick gereet en waer te beghinnen, het welck ick ter liefden van uwe E. als oock om sijnen twille zal doen, zoo haest alst mij eenichsins mogelijcken zal wesen. Ik hopen dat het corts wesen zal. Supplementum hebbe ick ontfanghen ende zal dienen tot de eerste editie⁽¹²⁾.

Minuut: Arch. Plantin, 10, fol. 277.

(12) Het door Simon Verepaeus klaargemaakte exemplaar bevindt zich in de bibliotheek van het Museum Plantin-Moretus (nr. R 13. 29). Het in handschrift bijgevoegde slot van de voorrede is gedateerd: Silue-Ducis Anno parte salutis, CIƆ IƆ LXXXX, 7 Idus Iunias (7 juni 1590).

8. Simon Vereept aan Jan Moerentorf.

's-Hertogenbosch, 21 en 22 september (1590).

S.P. Optime Morete, Nuper cum primos tres Etymologiȩ quaterniones Scoeffero misisses, admonuj te secutum non esse postremam nostram recognitionem⁽¹³⁾. Quȩ res quamuis nos male haberet idque eo magis, quod in librj fronte addj curauimus, huic editionj summam nunc additam esse manum⁽¹⁴⁾, quod procul abest a vero, et falsitatis nos arguit. Interim cum id quod factum est infectum fierj nequeat, quĵ possit hic error corrigj certa aliqua ineunda ratio. Sic igitur facias velim vt absoluta hac editione pro Scoeffero, Tu pro Scholis alijs denuo excudas in 8^o et ibj postremam sequaris, quam istuc misj recognitionem, omissis sj ita tibj probatur Vocabulis, nam ea ego non adiecj nec adijcienda existimauj⁽¹⁵⁾. Sed vnus id fecit huius nostrȩ Scholȩ Prȩceptorum, vt placeret collegis suis, quj in priorj Despauterio, per multos iam annos vocabulorum significationes explanare

(13) Over deze quarto-uitgave zie brief 8. Een dergelijke editie van het Huis Plantin uit 1593 is nog bekend; Bibliogr. Verepaeus, p. 68, nr. 9. - De Bossche drukker Jan Schoeffer ontving het getuigschrift van meester-drukker vanwege Plantin, 6 juli 1570. Vgl. Ph. Rombouts, Certificats délivrés aux imprimeurs des Pays-Bas par Christophe Plantin et autres documents se rapportant à la charge du Prototypographe (Uitgaven der Antwerpsche Bibliophilen, nr. 10, Antwerpen/ Gent, 1881), pp. 2-3.

(14) Op de latere edities van Verepaeus' grammatica staat inderdaad op het titelblad: cui summa nunc manus addita.

(15) Misschien zijn die aanvullende vertalingen het werk van Christophorus Vladeraccus, collega te 's-Hertogenbosch van Verepaeus, die ook wordt vermeld in brieven 2 en 3. De Etymologia, of deel II van Verepaeus' grammatica, verscheen bij Plantin in 1590 met de vermelding op de titelpagina: cum explicatione Vocabulorum; Bibliogr. Verepaeus, p. 71, nr. V, II, 4.

[p. 51]

consueuerunt. Et sj addj quis malit, non tantum Teutonicè aut flandricè id fierj deberet, sed etiam Gallicè. Nam iam breuj litteras accepj ex Casleto flandriȩ, jn generalj Capitulo Societatis Tornacj celebrato, decretum esse a Patribus, vt Grammatica nostra in omnibus Collegijs totius Prouinciȩ prȩlegeretur⁽¹⁶⁾. Quamobrem velim modis omnibus editionem hanc vltimam fore quam perfectissimam, quam talem nunc fore magnopere sperabam. Quȩ huius erroris caussa extiterit, scripsistj fortassis Scoeffero, cum postremos mitteres quaterniones. Sed scito eas litteras non esse redditas, dicebat enim nuncius, eas litteras, quendam suorum comitum habere, qui easdem vel eo ipso die redderet, vel proximè sequentj. Sed nihil allatum, nec venit quisquam comitum. Sunt eȩ litterȩ igitur denuo describendȩ. Iam illud te monitum volo. Sj fortasse videar in postrema hac recognitione intricatior, quam vt operȩ satis mentem nostram assequantur, age sic facito priusquam denuo incipias. Remittes ad me semel omnia, quȩcunque ad postremam hanc editionem pertinere videantur, et ego accepto alio Etymologiȩ exemplarj scribam in eo omnia apertissimè vt errorj nihil reliquatur locj. Idque sj ita velis vel intra triduum et cum primo tunc occurrente nuncio, ad te remittam nec tuam hic fidem, aut expectationem nullo modo fallam. Mea certe interest, nec ad minus tua, vt editio hȩc postrema, cuj summa scribitur addita manus, sit quam politissima.

Prȩpositus Casletensis Langecrucius⁽¹⁷⁾, scripsit ad me se misisse tibi Quadragesima superiorj librum quendam abs te excudendum et se nihil abs te accepisse litterarum ex quibus intelligere posset, quid de hoc libro egisses, immo an librum hunc etiam accepisses, metuens ne casu forte quopiam liber interierit. Velim igitur vt per primum huc venientem tabellarium ad me scribas, quid eo de libro actum. Tum etiam aliquid ad ea quȩ nunc et aliâs de Grammatica scripsj. De nuper missis Vitis Sanctorum Franciscj Harȩj⁽¹⁸⁾ ingentes et immortales ago gratias,

(16) Nadat de jezuïeten in hun colleges van de Zuidelijke Nederlanden een tijdlang de grammatica van hun ordesgenoot Alvarez hadden gebruikt keerden zij in 1586 terug naar het handboek van Verepaeus. Doch reeds in 1593 drukte Moretus een editie van Alvarez op last van de jezuïeten en dit handboek werd dan door de provinciaal, pater Olivier Manare, opgelegd, terwijl Moretus zelf het monopolie ontving voor het drukken van de schoolboeken voor de jezuïetencolleges. Vgl. A. Poncelet S.J., Histoire de la Compagnie de Jésus dans les anciens Pays-Bas. Établissement de Compagnie de Jésus en Belgique et ses développements jusqu'à la fin du règne d'Albert et d'Isabelle, II: Les oeuvres (Brussel, 1926), pp. 46, 49.

(17) Jan Langecruys, geboren te Hilvarenbeek, was in 1568 proost geworden van het Sint-Pieterskapittel te Kassel, † 1604. Vgl. Biographie Nationale de Belgique, XI (Brussel, 1890-1891), kol. 267-268.

(18) Frans Verhaer (Haraeus) was een vriend van Verepaeus; hij maakte hun beider grafschrift. Vgl. J.F. Foppens, Bibliotheca Belgica, I (Brussel, 1739), pp. 294-295; L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het Bisdom 's Hertogenbosch, IV (St.-Michiels Gestel, 1873), pp. 274-275; uitvoerig: B.A. Vermaseren, De Katholieke Nederlandsche Geschiedschrijving in de XVIe en XVIIe Eeuw over den Opstand (Maastricht, 1941), pp. 223-246. Haraeus' boekje Vitae Sanctorum, een verzameling heiligenlevens, getrokken uit Laurentius Surius, verscheen voor het eerst bij Plantin in 1588; Corr. Plantin, VIII-IX, pp. 347-348. Een vermeerderde druk werd uitgegeven in 1590 en nadien nog in 1594. In Moretus' Grootboek, reg. 21 van het Museum Plantin-Moretus, fol. 116, staat opgetekend, dat 10 november 1590 aan Simon Vereept werden gezonden: 1 Panis quotidianus, 1 Vitȩ Sanctorum Harȩi, 12 Verrep[ȩi] Etymologia nova. Hoe kan Verepaeus voor deze boeken bedanken in september? Of zijn er data die niet kloppen?

[p. 52]

relaturus sj liceat viuere gratiam suo tempore. Nunc iterum conflictor catarrho morbo mihj admodum familiarj. Bene vale candidissime Morete, ex nostro Museo, festo B. Matthȩj.

Tuus ex asse totus

Simon Verepȩus.

Domj me continuj dies aliquot afflictus catarrho, quj in maximum incidens, intolerabilj cruciatu mihj denuò affligit, is nunc [------] nunc paulo est mitior. Has igitur litteras cum domj scripsissem et adolescentem quendam expectarem, quj istuc perferret, ecce hac hora accurrit ad me Scoefferus, et tuas ad se et me afferens litteras, quibus lectis, exilij gaudio [cum] intelligerem te etiam alteram meditarj editionem in 8^o atque in ea te postremam nostram ȩditionem per omnia sequi. Istud sanè quod volebam et superioribus his litteris scripsj. Vnum est quod huic postremȩ recognitionj adhuc add[am.] Fol. 159, versu 7. Pro hoc versu Vm Quarto, reliquis V casibus optat Iesus, Hunc versum delebis & eius loco hunc substitues.

Iesvs vt Vm Quarto, Reliquis sic casibus V dat⁽¹⁹⁾.

Et infra p. 9 versus XI, vbj Iesvs declinatur, Sic scribes:

Iesvs ex doctissimorum sententia dictio est disyllaba potius quam trisyllaba, et primam producit syllabam.

Iterum vale mj Morete, 22 Septembris.

Amico sincero et percaro

Joannj Moreto In officina

Plantiniana Bibliopolȩ

In die camer straet

Tot Antuerpen.

francq

(andere hand:) Verrepeus ad 24n Nouemb. R. 1590.

Arch. Plantin, 94, fol. 301-303.

(19) Deze verbetering werd inderdaad uitgevoerd: zij komt nog in de 18de-eeuwse drukken geregeld voor. Als voorbeeld: de uitgave te Antwerpen gedrukt door de weduwe van Hendrik Verdussen in 1728, p. 108.

9. Simon Vereept aan Jan Moerentorf.

's-Hertogenbosch, 9 april (1591?).

S.P. Recte et amice fecistj mj Morete, quj ad Verepȩum Breuarium maioris litterae misistj, etenim illius iam oculj incipiunt caligare, et vel prorsus illj cȩcutiendum, vel huiusmodi occurendum remedijs. Quamobrem magnum hic tuum agnosco beneficium, Deumque precor vt tibj istuc remuneretur donis suis coele-

[p. 53]

stibus. Conualuj iam fere ex vulnere tibj⁽²⁰⁾, quam initio Quadragesimȩ ex leuissimo casu ita afflixeram, vt ferme ad Pascha vsque lecto mihj fuerit decumbendum. Sed Dej magna gratia et opera optimj chirurgj sum restitutus, vt templum denuo adeam aliquando. Hȩc mi Morete quod tam diu ad te literarum nihil. Vbi ex Francforto nouorum librorum catalogum acceperis, accipiam rogo eius exemplar vnum. His bene vale optime Morete. Siluȩducis, 9 Aprilis.

H(umanitati) T(uae) deditissimus

S. Verepȩus.

Eersamen ende vorsienighen Jehan

Moretus boeckuercoper

Inden Pesser

Tot Antuerpen

Arch. Plantin, 94, fol. 287.

(20) Tibj: lees tibie.

10. Simon Vereept aan Jan Moerentorf.

's-Hertogenbosch, 19 juni (1591 of 1592?).

S.P. Optime et integerrime Morete, Quod tam diuturno temporis interuallo, ad te nihil Litterarum miserim, non obliuituj⁽²¹⁾, aut id nostrȩ tribuendum negligentiȩ cum tuj nostra memoria ob oculos pȩne semper nobis obseruetur, sed in ijs menses amplius quinque iam vixj miserijs vt ex dolore dextrj cruris fere extrema timerem; vsus sum doctore medico ad menses duos, Chirurgis vero, fere semper duobus, interdum tribus, etiam foris vno aut altero interdum accersito. Lecto decubuj toto hoc fere tempore. Caro nunc fere restituta, et cutis non nihil subducenda, per domum quo libet obambulo; die vt spero nunc D. Ioannis⁽²²⁾, ad templum etiam egressurus. Deo sit gratia, cuius me virga et baculus sunt consolata. Sȩpe in hoc morbo Canisij tuj sum vsus precibus⁽²³⁾, aut easdem per alium mihi prelegj curauj, easque perspexj esse tales, quȩ ferent aetatem, nec aliorum eas facile obscurabunt; sunt piȩ et doctȩ ȩquo ferè prolixiores, quo nomine displicent nonnihil, sed alioquj selectȩ ipsius Gratensis⁽²⁴⁾, sed istȩ duȩ auctoris suj prȩstantiam et eruditionem vbique redolent. Quapropter hortamur, vt quod coepistj in ijsdem exornandis vt pergas. Annotauimus in ijs errorem vnum, aut

(21) Obliuituj: lees oblituj of obliuionj tuj.

(22) Feest van Sint-Jan Baptist, 24 juni.

(23) Het boekje Manuale Catholicorum van Petrus Canisius, uitgegeven bij Plantin, waarover sprake in brief 1. Vermelding hiervan, met aanduiding van de bijdrage van Simon Vereept, in een brief van 1 augustus 1588, door Plantin geschreven aan de jezuïet Franciscus Costerus: ‘... uti nuper feci Exercitiis Rev. P. Canisii quae jam praelo sub figuris ex descriptione D. Verepaei’; Corr. Plantin, VIII-IX, nr. 1389, p. 416.

(24) Gratensis: lees Granatensis. Bedoeld wordt: Luis de Granada, wiens Sermones door Plantin werden gedrukt, en over dewelke nog sprake is in brief 1.

[p. 54]

fortassis alterum, quj editione proxima restituantur. Pagina 283, versu 17, loco, Carnes, leges, Canes. Vna est dictio restituenda, sed neglexj notare locum, vt nequeam nunc inuenire. Prȩterea pagella 10, an ibj erratum sit aliquod, ipse iudicabis. Nam vbj vsum ostendis epactarum, quȩ ibj reperj non videntur mihi respondere, sequentj ibj tabulȩ temporariȩ de inuenienda littera Dominicalj, de festis mobilibus, Paschȩ, Pentecostes etc. Fierj potest vt oculj in hoc morbo mihj caligarint, aut ex eius reliquijs adhuc caligent, si quid huiusmodi fortasse fuerit, id manus tua medica absterget spero.

In ipsa etiam Grammatica nostra erratulum occurrit vnum aut alterum, quod citra cuiusque offensam facile restituetur. In Rudimentis⁽²⁵⁾. Pagina 27, versu 20, loco Musa scribe Mensa, vt alias emendauj et valde id placuit Frischlino⁽²⁶⁾. In Etymologia⁽²⁷⁾, pag. 99, versu 3, loco Arbor, substitue Herba; pag. 100, versu 10, lege disyllabum; pag. 118, versu vltimo, pro Hic lege His; pag. 177, versu pȩnultimo malim Potiuntur legere, quemadmodum prima habet editio et versus 23 paginȩ 190; pag. 185, versus 6 (sextuplicia) expungatur. Plura non notauj, et hȩc minutula.

Vidj Grammaticam Emmanuelis Aluarj, quam videntur prȩlecturj Professores Societatis⁽²⁸⁾. Sed mirabor. Legj proximè a Scoeffero mihj missum nouorum librorum catalogum ex proximis nundinis Francfordensibus, et in eo reperj excusum apud Nicolaum Bassȩum opinor, Grammaticam Latinam ex recentioribus rej Grammaticȩ scriptoribus methodo paulo accuratiore pro Casselana et inferioris Hassiȩ Scholis⁽²⁹⁾, eam sj mihj semel inspiciendam posses mittere magnj id beneficij loco ducerem, vt quid in nostra desideret aliquis, ex illa perspicerem.

Aliquid succurrat ad ornandum Manuale. Habet Bellerus in fronte nostrj Enchiridij precationum, Bona est oratio, cum Ieiunio et Eleemosyna, quȩ ibj tribus includuntur circulis. Quid sj tu in fronte Manualis ita includas tribus circulis hȩc 3^a verba, Emendemus Oremus et Vincemus, quȩ et prȩsentj conueniunt temporj, et gratiam haberent sj elegantioribus includerentur circulis, quod fecit Bellerus pag. 46 Enchiridij⁽³⁰⁾, quj crassius sunt depictj quam sunt quj in fronte eius librj.

(25) Rudimenta heet het eerste deel van Verepaeus' grammatica; Bibliogr. Verepaeus, pp. 67-71.

(26) Nicodemus Frischlinus (1547-1590), auteur van een Grammatica Latina compendiose scripta et in octo libros distributa, Frankfort 1586. Vgl. Allgemeine deutsche Biographie (Leipzig), VIII, pp. 96-104.

(27) Etymologia is de titel van het tweede deel van Verepaeus' grammatica; Bibliogr. Verepaeus, pp. 71-73.

(28) De Portugese jezuïet Emmanuel Alvarez publiceerde in 1572 een Grammatica Latina, die tot in de 19de eeuw als handboek in vele jezuïetencolleges werd gebruikt. Zie noot 16.

(29) Deze uitgave heb ik niet gevonden in Collectio in vnum corpus, omnium librorum hebraeorum, graecorum, latinorum... qui in nundinis Francofurtensibus ab anno 1564. usque ad nundinas Autumnales anni 1592. ... venales extiterunt... (Frankfort, N. Bassaeus, 1592).

(30) Het Precationum piarum Enchiridion van Simon Verepaeus verscheen voor het eerst bij Jan Bellerus te Antwerpen in 1565; het werd herhaaldelijk opnieuw uitgegeven en vertaald. Vgl. Bibliogr. Verepaeus, pp. 61-66.

[p. 55]

Prȩterea posses curare depingendum vnum illum ante Crucifixj imaginem, quem habet Bellerus pagina 70, sed vna cum vxore et liberis. Ne huiusmodi adijciam plura charta, vt vides, admonet. Valebis igitur, ex lecto 19 Iunij.

Tuus S. Verepȩus.

[Eersam]en gheleerden en voersienigen

[Iohannj] Moreto Inden pesser

[Boeck]uercoper

Tot Antuerpen

Arch. Plantin, 94, fol. 295.

11. Simon Vereept aan Jan Moerentorf.

's-Hertogenbosch, 8 augustus (1592?).

S.P. Humanissime D. Morete, Postremas tuas accepj cum magnifico munere, Tomo scilicet 3 Soranj⁽³¹⁾, et Precibus Costerj⁽³²⁾. Quo nomine non habeo quod digne rependam, nisj meipsum accipias totum, quo cum vsus inciderit pro tuo vtaris arbitratu, et mihj sj vires suppetent et se remiserit non nihil hȩc temporis malignitas conspiciemus aliquid spero quo nos gratos exhibebimus. Hȩc raptissime, cum audissem hic affuturum tabellarium, qui an venturus adhuc incertum. Bene vale optime Morete, et Verepȩum quod facis amare pergito. Ex museolo nostro 8 Augustj.

Tuj Cupidissimus

S. Verepaeus.

Eersamen en voersienighen Joannes Moretus Boeckuercoper Inden pesser franq

Arch. Plantin, 94, fol. 297.

(31) Derde boekdeel van de Annales ecclesiastici van Kardinaal Caesar Baronius (Sora 1538-Rome 1607). Vgl. H. Moretus, L'édition plantinienne des Annales ecclesiastici du Cardinal Baronius (z.p., z.j.).

(32) Frans de Coster (Franciscus Costerus; Mechelen 1532-Brussel 1619), provinciaal van de jezuïeten, schrijver van tientallen theologische, apologetische en asketische werken. Hier doelt Verepaeus op het Libellus Sodalitatis, uitgegeven te Keulen in 1575; Plantin gaf er reeds een druk van uit in 1586. Vgl. Biographie Nationale de Belgique, V (Brussel, 1876), kol. 12-16; C. Sommervogel, Bibliothèque des écrivains de la Compagnie de Jésus, II (Brussel/Parijs, 1892), kol. 1510-1534; A. Poncelet, Histoire de la Compagnie de Jésus..., I, passim; R. Hardeman, Franciscus Costerus. Een Vlaamsche Apostel en Volksredenaar (Alken, 1933).

[p. 56]

12. Simon Vereept aan Jan Moerentorf.

's-Hertogenbosch, 7 oktober (1592?).

S.P. Humanissime Morete, Silentij nostrj tam diuturnj caussa fuit Tabellariorum solito multo rarior oportunitas, quj vel Beca⁽³³⁾ hue excurrere vix ausj fuere. Sed nunc denuo incipiunt sperare melius, viamque propediem fore paulo tutiorem. Nunc ad scribendum me impulerunt querelȩ potissimùm nostrȩ Scholȩ. Multi ita queruntur Grammaticam non excudj in 4^to, prȩsertim Rudimenta et Sijntaxim, vt simul cum Etymologia Scoefferj in 4^to(34) compingj possint, vt nisj sic illa excudantur, vt minentur bibliopegj se Scholȩ Despauterij Grammaticam denuo administraturos, idemque et Prȩceptoribus ferme persuaserunt; quod sj fiat, etiam aliȩ Campiniȩ et Taxandriȩ scholȩ horum exemplum sequentur⁽³⁵⁾. Huiusmodj multorum motus sopieris, sj priores Grammaticȩ nostrȩ libres Scholis multis in 4^to excuderis. Quemadmodum Despauterius a nonnullis in 8^to, ab alijs in 4^to vendj consueuit. Quamobrem sj citra tuum incommodum magnum fierj posset rogarem vt hac in re Scholis certè multis gratificeris. Quod ad Societatis scholas attinet, sparsit hic institor quidam, Coloniȩ loco nostrȩ, prȩlegj nunc aliam⁽³⁶⁾. Id sj verum sit scire velim, et quis sit, eiusque primo quoque tempore vnum mittj exemplar mihj, vt gustem. Sj verum narrauit ille, suspicor esse compendium Emmanuelis Aluarj Societatis in Lusitania, quod tamen compendium nondum vidj⁽³⁷⁾. Sed ipsa eius Grammatica et longior est, et difficilior quam vt paruulorum conueniat Scholis. Peruelim eius videre compendium. Vale feliciter. 7 Octobris.

Tuus ex animo S. Verepȩus.

Viro doctissimo humanissimoque Iohanni Moreto In officina Plantiniana Antuerpiae.

Arch. Plantin, 94, fol. 299.

(33) Beca = Hilvarenbeek (bij Tilburg).

(34) Deze uitgave wordt niet vermeld bij Ch. C.V. Verreyt, Het Geslacht Schoeffer, later Scheffer en Scheffers, te 's-Hertogenbosch van 1541-1796, in betrekking tot de Boekdrukkunst ('s-Gravenhage, 1888).

(35) Tot de Latijnse scholen van de Kempen mogen worden gerekend die van Oirschot, Hilvarenbeek, Eindhoven, Breda, Hoogstraten, Brecht, Turnhout, Lier, Diest e.a.

(36) De Keulse jezuïeten hebben eerst de Latijnse grammatica van Verepaeus gebruikt in het Gymnasium Tricoronatum; daarna hebben zij die van Emmanuel Alvarez ingevoerd; 12 maart 1595 maakten ze bij de facultas artium te Keulen bezwaren tegen het werk van Verepaeus, omdat het te uitgebreid was. Vgl. J. Kuckhoff, Die Geschichte des Gymnasium Tricoronatum. Ein Querschnitt durch die Geschichte der Jugenderziehung vom 15. bis zum 18. Jahrhundert (Veröffentlichungen des Rheinischen Museums in Köln, I, Keulen, 1931), pp. 195-196, 353-354, 470, 497.

(37) Alvarez gaf een korte Latijnse spraakleer uit onder de titel: De constructione octo partium orationis (Venetië, 1571); C. Sommervogel, Bibliothèque..., I (1890), kol. 224. Wordt dit werkje door Verepaeus gevraagd? Zodra Moretus de grammatica van Alvarez had gedrukt in 1593 (zie noot 16), zond hij een exemplaar aan Vereept, 3 september 1593; Archief Museum Plantin-Moretus, nr. 21, fol. 116.

[p. 57]

13. Simon Vereept aan Jan Moerentorf.

's-Hertogenbosch, 18 september 1593.

Humanissime Domine Morete, nescio quas tibj gratias agam pro tam ingentj librorum fasciculo, a quorum lectione vix queo tantisper auellj, vt debitam gratiarum actionem tibj perscribam. Interim prȩstat tibj animus quod potest, gratissimam omnium beneficiorum tuorum memoriam, vultque tibj debere quam plurimum. Mitto tibj nostram Sciagraphiam cum vacabis a grauioribus denuo excudendam, vel in annum proximum, quo vt confidimus Scholȩ denuo aperientur et instaurabuntur⁽³⁸⁾. Adiecj illj libellorum [no]strorum catalogum, quod nonnullos conquestos audierim vbi eorum non [nulli] venales habeantur⁽³⁹⁾. Hunc si videbitur licebit addere Sciagraphiȩ. [Sed] hȩc omnia arbitratuj tuo commissa sunto. Hȩc raptissimè, quod aurigȩ discessum metuam. Bene vale, charissime Morete. Ex edibus nostris, 18 Septembris 93.

Addictissimus vestrȩ humanitati

S. Verepȩus.

Spectatissimo humanissimoque

viro Iohannj Moreto

ad signum Circinj Bibliopolȩ

Antuerpiȩ

franq

Arch. Plantin, 94, fol. 289.

(38) Verepaeus' Scholae Latinae et Christianae Sciagraphia was in 1588 verschenen als een samenvatting van zijn Institutionum Scholasticarum libri tres (Antwerpen, Bellerus, 1573). Een tweede druk is mij niet bekend. Vgl. Bibliogr. Verepaeus, p. 81.

(39) De bijlage van deze brief, de Catalogus van Verepaeus' geschriften, is hier niet opgenomen; hij staat met bibliografische aantekeningen in Bibliogr. Verepaeus, pp. 58-90.

[p. 58]

Résumé français
La correspondance de Simon Verepaeus avec la maison Plantin a Anvers

Une partie de la correspondance de l'humaniste néerlandais Simon Verepaeus ou Vereept (1522-1598) est conservée aux archives du Musée Plantin-Moretus à Anvers. Il s'agit de treize lettres échangées entre 1587 et 1593 (?); elles traitent des publications de Verepaeus qui ont été éditées par l'Officina Plantiniana. Trois lettres sont écrites par Plantin, quatre par son gendre et successeur Jean Moerentorf ou Moretus, six par Verepaeus. Les quatre premières lettres ont été publiées dans le dernier volume de la Correspondance de Plantin; la publication des neuf autres lettres est faite ici avec quelques notes explicatives. La plupart de ces lettres renferment des détails très intéressants relatifs à la vie des lettres et des livres au XVIme siècle.

M.A. Nauwelaerts.