De Gulden Passer. Jaargang 27

[p. 36]

Het handschrift der zogenaamde ‘refereynen van C. Crul’
door A. van Elslander (Gent) en L. Roose (Mechelen)

Het is de verdienste geweest van D^r J.A. Goris, in aansluiting bij zijn belangwekkende Bio- en Bibliographische nota's over Cornelis Crul⁽¹⁾, de aandacht van de literatuurhistorici te hebben gevestigd op een handschrift met Rederijkersgedichten dat te Londen in het British Museum wordt bewaard⁽²⁾.

Het zal wel niemand verwonderen dat de eerder middelmatige Rederijkerspoëzie, die het bevat, den fijnzinnigen dichter en criticus slechts weinig heeft kunnen bekoren en hij dezen bundel veeleer heeft beschouwd als een literaire curiositeit. Het is dan ook bij een vrij oppervlakkige kennismaking gebleven: een eigenlijke beschrijving van het handschrift en een opgave van den inhoud ontbreken; wat verder over den inhoud wordt meegedeeld is erg algemeen en niet altijd juist⁽³⁾. We hebben het daarom wenselijk geacht, bij wijze van aanvulling op de in 1926 in dit tijdschrift

(1) D^r J.A. Goris, Bio- en Bibliographische nota's over Cornelis Crul, in De Gulden Passer, 2^e jg (1924), blz. 159-.

(2) London, British Museum, hs. Sloane, n^r 1174. Zie: D^r J.A. Goris, De ‘Refereynen’ van Cornelis Crul, in De Gulden Passer, 4^e jg (1926), blz. 120-. Een beknopte beschrijving bij K. De Flou en Edw. Gailliard, Beschrijving van Middelnederlandsche Handschriften die in Engeland bewaard worden, in VMA, 1897, blz. 64-. Onzen oprechten dank aan den heer Wormald, Conservator van de handschriften, die onze opzoekingen in het British Museum ten zeerste vergemakkelijkte.

(3) Zie ook de bespreking van het artikel van D^r J.A. Goris door D^r W. Van Eeghem, in Paginae Bibliographicae, 2^e jg (1927), blz. 761.

[p. 37]

gepubliceerde bijdrage van D^r J.A. Goris, terug te komen op dit als bron tot de kennis van onze Rederijkersliteratuur niet onbelangrijke handschrift, waarvan we hier vooreerst een beknopte beschrijving met volledige inhoudsopgave laten volgen.

Het handschrift bestaat uit 145 bladen papier, 100 mm. hoog bij 145 mm. breed. Van de eerste 24 bladen, die het ABC van C. Crul bevatten, is enkel de voorzijde beschreven. Dit is ook het geval met fol. 42 en fol. 140. Fol. 141 is blank. Vooraan en achteraan komen telkens 3 schutbladen voor. Het derde schutblad vooraan is van ouderen datum en werd in een vroegere foliëring met bruinen inkt van 1 tot 145 meegerekend, echter niet in een latere nummering van de bladen met roden inkt van 1 tot 144. In beide foliëringen werd fol. 141, dat niet beschreven is, niet meegeteld. Er staan 10 tot 20 - gemiddeld 15 - regels aan iedere foliozijde.

Het geschrift is niet overal van dezelfde hand. Aldus krijgen we van fol. 1 tot fol. 82^v een meer hoekige en gestileerde en van fol. 83 tot fol. 114 een meer vlotte en gebonden cursieve Gotische letter. Fol. 114^v tot fol. 139^v en wellicht ook fol. 144^v tot fol. 145^v is dan weer de eerste hand aan de beurt. Van fol. 140 tot fol. 144 menen we nog twee verschillende handen te kunnen aanwijzen: een derde hand die de Retrograde van C. Crul en Salomons ghebet (fol. 140 en fol. 144) en een vierde die het Register schreef (fol. 142 tot fol. 143^v).

De versiering bestaat onder meer uit de 25 sierlijk getekende, 70 mm. tot 90 mm. hoge, gekleurde initialen bij het ABC van C. Crul (fol. 1-fol. 25) en 6 andere eveneens gekleurde initialen van kleiner formaat (25 mm. tot 45 mm. hoog) fol. 27, fol. 32^v, fol. 43, fol. 45^v, fol. 57 en fol. 76^v. Daarnaast zijn talrijke op- en onderschriften en andere aanduidingen - acrostica, Bijbelplaatsen in den rand links -, woorden in den tekst, alsook het vierregelig stukje fol. 124^v in rood. Verder zijn ook sommige beginletters in rood of met een rood likje en een bruin, een enkele maal met een groen of blauw vlekje versierd. Talrijke woorden, en ook hele verzen, zijn rood of zwart onderstreept. Als interpunctie komt enkel het vraagteken en de schuine streep voor. De afkortingen zijn weinig talrijk.

[p. 38]

Bruinlederen moderne band met op den rug, in goud: Religious Poetry, in Dutch, 1539. Brit. Mus. Sloane Ms. 1174.

Het handschrift is moeilijk met nauwkeurigheid te dateren. Het geschrift wijst in ieder geval naar de tweede helft van de xvi^e eeuw. In de initialen van het ABC van C. Crul en elders in den tekst komen volgende data voor: 1539 (fol. 4), 17-11-1539 (fol. 9), 1650 (fol. 15), 1534 (fol. 26^v) en 10-11-1549⁽⁴⁾ (fol. 124^v). Niets verzet zich dus tegen de datering van D^r J.A. Goris⁽⁴⁾ - derde kwart van de xvi^e eeuw -, ook niet het voorkomen van den datum 1650, afkomstig van een latere hand.

Was de schoolmeester N. Knibbe één van de afschrijvers? Het is niet onmogelijk. Minder waarschijnlijk is de veronderstelling van D^r J.A. Goris als zou het afschrift van het ABC van de hand van C. Crul zijn, wat overigens in strijd zou zijn met zijn datering van het handschrift. Over de herkomst van het manuscript weten we enkel met zekerheid dat het tot de collectie van G.E. Sloane heeft behoord. Na diens dood, op 11 Januari 1753, werd deze verzameling door den Staat aangekocht en vormde, samen met de Cottonian Library, den grondslag van de collectie handschriften van het British Museum⁽⁵⁾. Het manuscript is in goeden staat tot ons gekomen. Enkel de buitenranden hebben enigszins geleden van de vochtigheid.

Bij het overzicht van den inhoud, dat nu volgt, hebben we getracht beknopt maar tevens volledig te zijn. Bij ieder Refrein werd het aantal strophen en regels per strophe, de stok, de beginregel en verder de auteur - waar dit in het handschrift werd vermeld of op een andere manier kon worden uitgemaakt - aangegeven⁽⁶⁾; bij de andere gedichten werd telkens het eerste vers en tussen haakjes het aantal verzen - eventueel strophen - aangeduid. Slechts een drietal stukken werden in hun geheel meegedeeld. We hebben tenslotte, aan de hand van het ons bekende materiaal,

(4) D^r J.A. Goris, a.w., blz. 122.

(4) D^r J.A. Goris, a.w., blz. 122.

(5) Zie: Edw. Edwards, Lives of the Founders of the British Museum..., dl I, London, 1870, blz. 301-.

(6) Wanneer het auteurschap niet volledig zeker was, werd de naam tussen rechte haakjes geplaatst.

[p. 39]

verwezen naar andere verzamelingen uit de xvi^e eeuw waar dezelfde Refreinen of andere stukken voorkomen.

-	(fol. 1) C. Crul, Anhoort doch heere dynen diener belast... (ABC gedicht van 25 strophen van 13 verzen). (Antwerpen, Plantijn Museum, hs. N^r 170, fol. 1-^(7); Refreinenbundel van Jan De Bruyne, N^r 11; K. Ruelens, N^r 41^(8); Brussel, Koninklijke Bibliotheek, hs. N^r 15663, fol. 46-^(9) en verscheidene gedrukte uitgaven uit de xvi^e eeuw).
-	(fol. 25^v) C. Crul, Anhoort ons heere in deser allende... (ABC gedicht van 25 verzen). (Antwerpen, Plantijn Museum, hs. N^r 170, 12^v-)^(10).
-	(fol. 26^v) C. Crul, Als beghinnende Const doende een fondeersel... (ABC gedicht van 13 verzen)^(11).
-	(fol. 27) Refrein van 4 strophen van 15 regels op den stok: Lof eere glorie van tije tot tyen. Begin: Pater sone heylighe gheest dryvuldich een god... (Refreinenbundel van Jan van Styevoort, N^r 11^(12) en Refreinenbundel van Jan Michiels, fol. 204)^(13).
-	(fol. 29) Refrein van 5 strophen van 18 regels op den stok: Dits tghelooue dat ons die scriftuere verclaert.

(7) Beschreven door D^r J. Denucé, Musaeum Plantin-Moretus Catalogus der Handschriften, Antwerpen, 1927, blz. 131, en gepubliceerd door C.P. Serrure, Gedichten van Cornelis Crul, van Antwerpen 1533, in: VM, dl 5 (1863), blz. 381-.

(8) De Refreinenbundel van Jan De Bruyne (Brussel, Koninklijke Bibliotheek, hs. II, N^r 1695) werd, echter op vrij gebrekkige wijze, uitgegeven door K. Ruelens, Refereinen en andere Gedichten uit de XVI^e eeuw verzameld en afgeschreven door Jan De Bruyne, 3 d., Antwerpen, 1879-1881 (in de reeks van de Maatschappij der Antwerpsche Bibliophielen, n^r 9), die de volgorde van de stukken wijzigde. Daarom geven we, naast het nummer dat Jan De Bruyne aan de door hem gecopieerde stukken gaf, ook telkens de nummering op van de uitgave van K. Ruelens. Zie over deze verzameling: L. Willems, De Refereinen-bundel van Jan de Bruyne, in De Gulden Passer, 2^e jg (1925), blz. 88-.

(9) Zie: D^r W. Van Eeghem, Contrabandetooneel (ca. 1600), in De Vlaamsche Gids, 28^e jg (1939-1940), bladz. 30-, waar dit handschrift aan een grondig onderzoek wordt onderworpen, vooral wat de toneelspelen aangaat. Zowel voor deze als voor de in den bundel voorkomende gedichten, waarvan D^r W. Van Eeghem echter alleen Den geestelijcken ABC van C. Crul bespreekt, is het zijn mening dat we hier te doen hebben met werk van verschillende auteurs. We konden er inderdaad ook een tweetal Refreinen van Anna Bijns in terugvinden.

(10) Uitgegeven door C.P. Serrure, a.w., blz. 397.

(11) Dit kort ABC-gedicht komt als 26^e strophe eveneens voor in een uitgave van Mattheus Cromius (Antwerpen, 1543) van Den geestelijcken ABC van C. Crul en werd gepubliceerd door C.P. Serrure, a.w., blz. 386.

(12) Zie de uitgave van D^r Fred. Lyna en D^r W. Van Eeghem, Jan van Styevoorts Refereinenbundel, Anno MDXXIV, 2 dln, Antwerpen, z.j. [1929-1930].

(13) Deze vrijwel onbekend gebleven Refreinenbundel berust te 's Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, hs. N^r 71 E 57. Een beknopte beschrijving met inhoudsopgave in: TNTL, d. 66 (1949), bladz. 243-.

[p. 40]

	Begin: Ontfanct dit ghelooue in v herte crachtich... (Refreinenbundel van Jan De Bruyne, N^r 54; K. Ruelens, N^r 135).
-	(fol. 32^v) C. Crul, O Heere hoe ben ic te hans bedruct... (6 strophen van 7 verzen).
-	(fol. 34) C. Crul, Psalmista. Hoe langhe sult ghij mij heere zoe heel vergeten... (10 strophen van 7 verzen).
-	(fol. 36^v) Die Benedictie vor de maeltijt, Refrein van 4 strophen van 10 regels op den stok: Eest drooghe eest nat // deus benedicat. Begin: God die alle dinghen van nieten ghemaect hebt...
-	(fol. 38^v) Die gracie nader maeltijt, Refrein van 7 strophen van 13 regels op den stok: Lof god van desen / alst v belieft salt beter wesen. Begin: Laet ons god nu louen / gheeft audiencie...
-	(fol. 42) C. Crul, Confoorteert mij nu och heer laudabel... (Retrograde van 12 verzen). (Antwerpen, Plantijn Museum, hs. N^r 170, fol. 14)^(14).
-	(fol. 42^v) blank.
-	(fol. 43) A. De Roovere, Den Aue gracia, Refrein van 4 strophen van 18 regels op den stok: Maria die daer oetmoedich beuonden zijt. Begin: Doent serpent den mensche hadde ghecnocht... (A. De Roovere, Rethoricale Wercken, Antwerpen, Jan van Ghelen, 1562, fol. 98-).
-	(fol. 45^v) Den Magnificat, Refrein van 5 strophen van 18 regels op den stok: Want wie gods woort ghelooft het sal hem versaden. Begin: Doen maria den zoone gods hadde ontfaen... (Refreinenbundel van Jan De Bruyne, N^r 55; K. Ruelens, N^r 133).
-	(fol. 49) Septem. sancti. spiritus. dona. O Edel natuere die god sciencie gheeft... (7 strophen van 11 verzen)^(15).
-	(fol. 51^v) Refrein van 4 strophen van 17 regels op den stok: Crachtichst in hemelen op eerde in helle. Begin: Donverborghene godlycke substancie... (Refreinenbundel van Jan van Styevoort, N^r 130 en Refreinenbundel van Jan Michiels, fol. 231-).
-	(fol. 54) Refrein van 3 strophen van 19 regels en Prince van 5 regels op den stok: Een schandighe brocke es haest ghegheten. Begin: Tfy schandich werck / allen schanden schandelicxt...
-	(fol. 57) Refrein van 4 strophen van 18 regels op den stok: Lof vader diet al hebt in v regieren. Begin: Onse vader die welcke syt // daer....
-	(fol. 59) Refrein van 4 strophen van 16 regels op den stok: Wanneer sal god van alle menschen bekent zijn. Begin: Wanneer sullen wij allen eens zijn van gheeste...

(14) Uitgegeven door C.P. Serrure, a.w., blz. 398.

(15) Een fragment van dit gedicht komt voor in een onvolledig blad, gedrukt te Antwerpen bij Willem Vorsteman, bewaard te 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek en beschreven door M.E. Kronenberg in Nijhoff-Kronenberg, Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540, dl 2, 's-Gravenhage, 1940, N^r 3062, blz. 415.

[p. 41]

	(Refreinenbundel van Jan Michiels, fol. 206-; Refereynen en Liedekens..., fol. 3, kol. 2)^(16).
-	(fol. 61^v) Een Gracie, Refrein van 4 strophen van 12 regels op den stok: Benedicamus domino / deo gracias. Begin: Ghij die appelkens peerkens en nootkens maect...^(17).
-	(fol. 63) Refrein van 4 strophen van 17 regels op den stok: Is god met ons wie mach ons teghen zijn. Begin: Verblydt staet oppe weest vreedtsaem ghesust...
-	(fol. 65^v) Refrein van 4 strophen van 17 regels op den stok: Wat baten ist als ghij v ziele verliest. Begin: Ghij wormwroelighe menschen hier zoe lastich beswaert...
-	(fol. 67^v) Refrein van 4 strophen van 16 regels op den stok: Ghij zijt den troost mijnder zielen alleene. Begin: Lof woordt wiens woorden dat waerachtich // syn... (Refreinenbundel van Jan Michiels, fol. 370- en Refereynen en Liedekens..., fol. 3, kol. 4)^(18).
-	(fol. 70) Refrein van 4 strophen van 16 regels op den stok: Aen raedt aen daet altoos ghetrouwe. Begin: Ghy die tot smenschens profyt ghestelt // syt...
-	(fol. 72) Refrein van 5 strophen van 16 regels op den stok: Want int stuvende sant ist quaet fonderen. Begin: Ghij fundateurs wiens werck ghesticht // is...
-	(fol. 74^v) Refrein van 4 strophen van 16 regels op den stok: Faelgeert ons voerspoet / adieu vriendts confoort. Begin: Hoe vulmaect ons leuen / met deuchden deurtreckt...
-	(fol. 76^v) Samenspraak in den vorm van een Refrein van 8 strophen van 15 en een halve regel (18 verzen)^(19) op den stok: Hoe vreest myn ziele voer doordeel des heeren en Daer lief ouer lief sal vonnisse gheuen. Begin: O god almachtich wat mocht ic dincken...
-	(fol. 83) Refrein van 4 strophen van 15 regels op den stok: Myn lief es myne / en ic ben zyne. Begin: Wie zal my scheeden van myn lief ydoone...
-	(fol. 85) Refrein van 4 strophen van 17 regels op den stok: Den rom uwer wercken / gods woort / en deeuwich leuen. Begin: Ghij verdoolden leerare / niet ghebleuen volheerdich...

(16) Zie D^r Fr. Kossmann, Refereynen en Liedekens op losse Bladen, in Het Boek, 15^e jg (1926), blz. 65-.

(17) Uitgegeven door D^r J.A. Goris, a.w., blz. 126- en opgenomen in verscheidene bloemlezingen.

(18) Zie D^r Fr. Kossmann, a.w., blz. 68.

(19) Bij de Rederijkers werden soms kortere verzen (‘halve regels’) gebruikt. Wanneer we het aantal ‘regels’ van een strophe aangeven dienen we rekening te houden met de omstandigheid dat zoals M. de Castelein, Const van Rethoriken, Gent, Jan Cauweel, 1555, blz. 124, het uitdrukt: ‘twee alue reghels vulmaken eene’, dus: 2 ‘halve regels’ = één volle versregel (= 2 verzen). Een strophe kan dus meer verzen dan regels tellen.

[p. 42]

-	(fol. 87^v) N. Knibbe, Refrein van 4 strophen van 20 regels op den stok: Tes godt al ghehoorsaem / zonder den meinsche alleene. Begin: Verhuecht / verblydt v // ghy schepselen des heeren...
-	(fol. 90) In god eist al / per N. Knibbe.
-	(fol. 90^v) N. Knibbe, Refrein van 4 strophen van 13 regels op den stok: Want desen mey es altyts euen groene. Begin: Ontsprijnct vuten slape / zwaermoedeghe gheesten...
-	(fol. 92) In god eist al per N. Knibbe.
-	(fol. 92^v) Refrein van 4 strophen van 15 regels op den stok: Gods woort ons licht / dat de vader heeft ghezonden. Begin: Die was ende is / ende eeuwich zyn zal almachtich...
-	(fol. 94^v) Refrein van 4 strophen van 18 regels op den stok: Hy heuet tsamen voor ons al vulbrocht voorwaer. Begin: Broeders en truert niet meer / met herten onzachtich...
-	(fol. 96^v) Refrein van 4 strophen van 15 regels op den stok: Lof zaleghen staet / die god zelue maecte. Begin: Lof staet van eeren / duer tgoddelic aduys... (Refreinenbundel van Jan Michiels, fol. 48-).
-	(fol. 98^v) Refrein van 4 strophen van 15 regels op den stok: So es dit al niet / alst al wel ouerdacht / es. Begin: Die sweerelts regiment // wel merckelic aenziet...
-	(fol. 100^v) Refrein van 4 strophen van 14 regels op den stok: Hebben wy gheen liefde / zo en eist al niet. Begin: Hoort alle creaturen die van god gheschapen zyt...
-	(fol. 102^v) Refrein van 4 strophen van 16 regels op den stok: Ter noot zo kent elc zynen vriendt warachtich. Begin: O vloyende goetheit des heeren excellent... (Veel schoone Christelijcke..., N^r 30^(20); Brussel, Koninklijke Bibliotheek, hs. N^r 15663, fol. 54^v-).
-	(fol. 104^v) Refrein van 4 strophen van 16 regels op den stok: Zyt heere ghedachtich / dwerc uwer handen. Begin: O crachtichste god / die dupperste regent / zijt... (Refreinenbundel van Jan Michiels, fol. 57).
-	(fol. 106^v) Refrein van 4 strophen van 16 regels op den stok: Zonder my en muechdy toch niet ghemaken. Begin: Cesseert ghy menschen / van herten vpgheblasen...
-	(fol. 108^v) Refrein van 4 strophen van 18 regels op den stok: Want ghy vint den troost in Christus doot warachtich. Begin: Verblydt v ghy benaude als nu ten tye...
-	(fol. 110^v) Refrein van 4 strophen van 15 regels (16 verzen) op den stok: Waer heeft oyt minnare meer liefden bewesen. Begin: O brant der liefden / hoe hebdy ghewrocht...

(20) Zie over deze verzameling: Veel schoone Christelijcke ende Schriftuerlijcke Refereynen, Dordrecht, Jasper Troyen, 1592, D^r C.G.N. De Vooys, De Dordtse Bundel met ‘Christelijcke en Schriftuerlijcke Refereynen’, in Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis, Nieuwe Serie, dl 21 (1928), blz. 273-.

[p. 43]

-	(fol. 112^v) Refrein van 4 strophen van 16 regels op den stok: Duer tvast gheloouich herte christus triumpheert. Begin: Om dat dwoort was inden beghinne...
-	(fol. 114^v) A Abel is die vrouwe mijn B blijdelijck zoe is haer aenschijn C claerder dan die dagheraet D dueghdelijc is zij in haer ghelaet E eersamich tot allen steden F fier van lyue ende oick van leden G godlyck in alle haer dinghen H hues in hare vandelinghen I innich inden dienst ons heeren K kunstich om alle dinck te leeren L lieffelijck is zij om taenschouwen M minnelycken bouen alle vrouwen N neerstich is zij in goede wercken O ootmoedich is zij inder kercken P prys gheeft zij watmen doen sal Q quaetheyt schuut zij bouen al R reijn is zy van leden en oic van lyue
	(fol. 115) R rechtueerdich in al haeren bedrijue S sedich van manieren opte straet S staeticht daer zij henen gaet T trou is zij van houden ende monde V vroet is zij tot allen stonde W wijs is zij van rade en dade X christelyck leuende vrouch en spade Y yonghelijck is zij ghedaen Z zedich in hooren ende verstaen Z etten (lees: eten) drincken doetze by maten 9 condich is zij alle vrouwen staten ~ ~ ^(21) is zij bouen alle vrouwen Est eest wonder dat icse minne in goeder trouwen
	Dees tweendertich die hier zyn / en eten broot noch en drincken wijn Nochtans duer haer vseren / moetense de heel werelt regeren.
-	(fol. 115^v) Refrein van 3 strophen van 16 regels en Prince van 12 regels op den stok: Ghij zyt den troost mijnder zielen alleene. Begin: Lof woordt / wiens woorden / waerachtich zijn... (Refreinenbundel van Jan Michiels, fol. 307-).
-	(fol. 117^v) Refrein van 4 strophen van 15 regels op den stok: Een soe isser een die ist al. Begin: Een God / een schepper / een almachtich...
-	(fol. 119^v) Anna Bijns, Refrein van 5 strophen van 19 regels op den stok: Heere al come ick spade v ghenade waect. Begin: O eewich licht / dwelck nemmermeer en verduystert...

(21) De waarde van deze afkorting is ons niet bekend.

[p. 44]

	(Anna Bijns, Refreinen, 3^e Boek, N^r 40^(22); Refreinenbundel van Jan Michiels, fol. 101^v-).
-	(fol. 122^v) Fr. Fraet, Refrein van 4 strophen van 18 regels (20 verzen) op den stok: Menschen siet // van wat niet // dat ghij ghecomen sijt. Begin: O catyuich wormken ghecomen van niet tot yet... (Veel schoone Christelijcke... N^r 37 en Refreinenbundel van Jan Michiels, fol. 140-).
-	(fol. 124^v) 1549 ffraet 10 novembris Die veel jaghen ende niet en vaen Die veel hooren ende niet en verstaen Die veel zien ende niet en mercken Die doen alle verloren wereken
-	(fol. 125) Refrein van 4 strophen van 15 regels op den stok: Eist wonder dat alle dierkins nv meest verblyden. Begin: Wat lieflijcker zorchvuldicheijt draecht die heere...
-	(fol. 127) [C. Crul], Een twee sprake vanden rycken ghierighen, Refrein van 10 strophen van 20 regels (21 verzen) op den stok: Eist dan wonder dat elc na ryckdom gheneghen / es en Eist dan niet wondere dat tvolc dus na rycdom staet. Begin: Laetst fantaseerdic / waer om hem den rycken...
-	(fol. 133^v) Costelijcste peirle alder costelicste schat Ryckelicst treesoor in hemel in eerde Vol van leeringhen / en bequamelicste vat Laeffenisse die ic inden druck aenueerde Soe ist rijck der hemelen vol van weerde.
-	(fol. 134) C. Crul, Prologhe. Suldy mij heere aldus gheheel verlaten... (4 strophen van 15 verzen).
-	(fol. 136) C. Crul, Psalm 79 (lees 77: Vulgaat 76). Met mijnder stemmen tot god vuter herten... (8 strophen van 15 verzen).
-	(fol. 139^v) Niet meer alsoo Crul.
-	(fol. 140) C. Crul, Compt helpt my heere oft herte berst... (Retrograde van 13 verzen)^(23).
-	(fol. 140^v en fol. 141) blank.
-	(fol. 142) Register des boecx^(24).
-	(fol. 144) Salomons ghebet prouerbium. xxx, Oueruloedighen ryckdom / noch armoede groot... (11 verzen). (Refreinenbundel van Jan Michiels, fol. 149; London, British Museum, hs.

(22) Zie de uitgave van A. Bogaers en D^r W.L. Van Velten, Refereinen van Anna Bijns, Rotterdam, 1875, blz. 358-.

(23) Gepubliceerd door D^r J.A. Goris, a.w., blz. 125.

(24) In het Register komen volgende aanduidingen voor die op het auteurschap van C. Crul betrekking hebben: fol. 142: 135. (lees fol. 134) den 79 psalm in dicht gestelt per crul... met mynder...; 141. (lees fol. 140) Retrograde per crul... compt helpt mij...; fol. 142^v: 2 (lees fol. 1) den geestelijcken a.b.c. per cornelis crul... aanhoort doch heere...; 33 (lees fol. 32^v) hier na volgen psalmen per crul... hoe lange sult gij...; 43 (lees fol. 42) Retrograde per crul... conforteert mij...

[p. 45]

Stowe, N^r 30⁽²⁵⁾ en Loterijbundeltjes van de Sint Jacobskerk te Antwerpen, 1574-1575)⁽²⁶⁾.

(fol. 144^v)
Aue / tsvaders woordt duer gabriel verclaert
Maria / die tsoons wijsheijt ontschaecte
Gracia / metter goetheyt des heylichs gheest bewaert
Plena / noijt gheen soe vol gracien en waeckte
Dominus / die v zijn bruijdt ende moeder maeckte
Tecum quam die heere in dij naeckt en bloot
Benedicta daer god ende mensche in gheraeckte
Tu wiens slot al der vruchtbarichste ontsloot
In onder allen gheslachten gheen zoo groot
Mulieribus vrouwe alder vrouwen leen
Et salichste voorbrenghen dleuende broot
Benedictus Gods moeder ende maghet reen
Fructus daer de zonne des eewichs leuen vutscheen
Ventris lof vrucht dijns lichaems ghebenedijt
(fol. 145)
Tui ons / vertrooster voer groot ende cleen
Jhesus / soet sacramentelijck inbijt
Cristus / vergheeft ons onsen verloren tijt
Amen want ghijt doch machtich zijt

Ave / die bij den vader verjubileert
Maria / duer den zone gheglorificeert
Gracia / vercreghen midts den heijlighen gheeste
Plena / sydij die eeuwich triumpheert
Dominus / veroos (lees: vercoos) v soo die scrift allegeert
Tecum veruult is des vaders feeste
Benedicta / sydij onder minste en meeste
(fol. 145^v)
Tu / maecht en moedere van God vercoren
In / die weerelt noijt gheen soo zoet van keeste
Mulieribus / gheen vrouwe zoo gheboren
Et dwoordt voordbrenghende rose sonder doren
Benedictus / is die alderhoochst van namen
Fructus / ghebaert / gheblust tsvaders thoren
Ventris / verlost duer tgodlijck ramen
Tui / sydt met Godt in glorien tsamen
Jhesus / die heeft v suijuer gheuonden
Cristus / ter doot comende tsmenschen betamen
Amen verlos heeft hij ons van allen sonden

(25) K. De Flou en Edw. Gailliard, a.w., blz. 435.

(26) F. Kossmann, Rederijkersgedichten voor de Loterij der Sint Jacobskerk te Antwerpen 1574, in De Gulden Passer, 4^e jg (1926), blz. 5; zie ook: D^r W. Van Eeghem, in Paginae Bibliographicae, 2^e jg (1927), blz. 761.

[p. 46]

Het handschrift van de zogenaamde Refreinen van C. Crul bevat dus, naast verscheidene andere stukken, waarvan enkele uitdrukkelijk aan den Antwerpsen Rederijker worden toegeschreven, ook 39 Refreinen, die echter niet alle van C. Crul kunnen zijn. Dit is onder meer het geval met het stuk fol. 43- dat in de Rethoricale Wercken van A. De Roovere (ca 1420-1482) voorkomt, twee Refreinen van N. Knibbe (fol. 87^v en fol. 90^v), één van Anna Bijns (1493-1575) en één van Fr. Fraet (1520-1558). Het auteurschap van de overige Refreinen staat niet vast, met uitzondering van Een twee sprake vanden rycken ghierighen (fol. 137) dat naar alle waarschijnlijkheid door C. Crul werd vervaardigd. D^r J.A. Goris vergiste zich dus waar hij beweerde ‘alle reden te hebben te veronderstellen dat dit ms de verzameling der Refereynen van Crul bevat’⁽²⁷⁾. Het is weliswaar niet onmogelijk dat zich onder de niet aan bepaalde auteurs toe te schrijven Refreinen stukken van C. Crul zouden bevinden, maar het zal in ieder geval toch veiliger zijn dit handschrift te beschouwen als een verzameling Rederijkersgedichten waarin, naast werk van anderen, ook stukken van C. Crul werden opgenomen. Zeker van den tijd- en stadsgenoot van Anna Bijns zijn enkel: Den geestelijcken ABC (fol. 1-) met zijn 26^ste strophe (fol. 26^v), de Psalmbewerkingen met inleiding (fol. 32^v en fol. 134-) en de Retrograden (fol. 42- en fol. 140-). Heel waarschijnlijk van C. Crul zijn verder: Den corten ABC (fol. 25^v-) en Een twee sprake vanden rycken ghierighen (fol. 127-).

(27) D^r J.A. Goris, a.w., blz. 122. De bewering blz. 123 als zou het handschrift geen Refreinen gemeen hebben met den Refreinenbundel van Jan De Bruyne is eveneens een vergissing: zoals uit de inhoudsopgave blijkt bevat deze verzameling 2 Refreinen die ook in handschrift Sloane voorkomen.

1. Den geestelijcken ABC (fol. 1-)
Begin: Anhoort doch heere dynen diener belast... (25 strophen van 13 verzen).

Dit gedicht komt niet alleen voor in de handschriften die we in de inhoudsopgave hebben vermeld, maar werd bovendien in den loop van de xvi^e eeuw herhaaldelijk gedrukt, namelijk: tweemaal

[p. 47]

in 1543 te Antwerpen bij M. Cromius, in 1551 te Leuven bij Hugo Cornwels, in 1564 te Antwerpen bij W. Silvius en ca 1564 eveneens te Antwerpen bij Ameet Tavernier. In 1550 en 1570 kwam het stuk op den Index te staan. Opmerking verdient het feit dat geen van de gedrukte uitgaven den naam van C. Crul opgeeft, ook niet de lijsten ‘Verboden Boeken’ van 1550 en 1570. Het handschrift van het Plantijn Museum, de Refreinenbundel van Jan De Bruyne en Brussel, Koninklijke Bibliotheek hs. N^r 15663 bevatten evenmin enige aanduiding omtrent het auteurschap. Den geestelijcken ABC werd weliswaar sedert C.P. Serrure steeds aan C. Crul toegekend, echter op zeer losse gronden. Deze toekenning is eerst een zekerheid geworden na de bewijsvoering van D^r W. Van Eeghem die heeft gewezen op het bestaan van een 26^e strophe die enkel in de uitgave van 1543, vroeger in het bezit van C.P. Serrure, onmiddellijk op Den geestelijcken ABC volgt. Deze strophe vertoont het acrosticon CRVL en kan dus als bewijs gelden dat Den geestelijcken ABC door den Antwerpsen Rederijker werd vervaardigd. We treffen deze strophe ook aan in de handschriften van het Plantijn Museum en het British Museum (fol. 26^v), waar ze nochtans niet onmiddellijk op de eerste 25 strophen van Den geestelijcken ABC volgt, maar er van gescheiden is door een kort ABC-gedicht van 25 verzen (fol. 25^v). We zouden ons dan ook de vraag kunnen stellen of het ABC-acrosticon (fol. 26^v) geen betrekking heeft op het korte ABC-gedicht (fol. 25^v), maar dit is weinig waarschijnlijk daar het ABC-acrosticon hetzelfde aantal verzen en hetzelfde rijmschema heeft als de andere 25 strophen van Den geestelijcken ABC en dus wel als 26^e strophe van dit gedicht kan worden beschouwd⁽²⁸⁾. Ten slotte biedt ons handschrift dan nog het definitieve argument en wel met het Register des boecx, dat fol. 141^v uitdrukkelijk vermeldt: ‘Den geestelijcken ABC per cornelis crul’. Deze 26^e strophe laat ons tevens toe Den geestelijcken ABC te dateren. Ze bevat inderdaad niet enkel het acrosticon CRVL, maar ook het jaartal 1534, gevormd door de eindletters van de verzen, die in

(28) Zie over Den geestelijcken ABC in hoofdzaak D^r W. Van Eeghem, a.w., blz. 27 en de aldaar vermelde bibliographie.

[p. 48]

ons handschrift in rood zijn geschreven⁽²⁹⁾. Den geestelijcken ABC is dus wel van C. Crul en dagtekent uit 1534.

(29) Dit werd reeds opgemerkt door D^r J.A. Goris, a.w., blz. 121, die er echter het passende besluit met betrekking tot de datering van Den geestelijcken ABC niet uit afgeleid heeft.

2. Den corten ABC (fol. 25^v)
Begin: Aenhoort my Heere in deser allende... (25 verzen).

Over het auteurschap van dit gedicht, dat ook in het hs. Plantijn onmiddellijk achter het grote ABC volgt leert het Register ons niets. Het vermeldt eenvoudig: ‘eenen anderen corten abc’ (fol. 141^v). De plaats van het gedicht in de twee handschriften biedt weliswaar geen onomstootbaar, maar toch een sterk argument om ook dit stuk op Crul's naam te plaatsen. Verder treft niet alleen de gelijkenis van den beginregel met het eerste vers van het grote ABC, maar ook de overeenkomst van het thema - een klacht, geïnspireerd door de psalmen - met dit van het vorige stuk en van de hierna onder n^rs 3 en 5 besproken Psalmbewerkingen.

3. Bewerking van Psalm N^r 13 (Vulgaat N^r 12) met Inleiding (fol. 32^v-)
Begin: O heere hoe bin ic te hans bedruct.... (6 en 10 strophen van 7 verzen).

Dank zij het Register (fol. 141) weten wij ook weer dat dit stuk van Crul's hand is.

Deze bewerking van Psalm N^r 13 (Vulgaat N^r 12) wordt voorafgegaan door een Inleiding bestaande uit 6 strophen, van 7 verzen elk, waarin de dichter de aanleiding tot het herdichten van het psalmgebed verklaart: gebukt gaande onder den druk die de aardse lasten veroorzaken en te vergeefs heul en troost gezocht hebbend in de dingen der wereld komt hij tot het besluit:

[p. 49]

 

Waer sal ic dan loopen om eenichs secuers

 

In mij selven en can ic gheenen raedt versinnen

 

Ic sie die werelt is vol ramuers

 

Dwelc mij dees vreese brengt ter herten binnen

 

Aldus wil ic den psalm beghinnen

 

Die David badt wesende int lyden

 

Godt maect van drucke wel een verblyden.

Dan volgt de psalmbewerking zelf, die 10 strophen van ook 7 verzen elk omvat. Er zit in deze bewerking een zeker schema. De eerste twee verzen van Crul's gedicht zijn een bijna letterlijke vertaling van de eerste twee verzen van den Psalm zelf. Het overige van de strophe is een uitbreiding der gedachten, in die verzen vervat, in zeer schriftuurlijke taal. In de volgende 8 strophen komt het eerste vers telkens met 1 vers van den Psalm overeen, en is de rest weer uitbreiding. De laatste strophe ten slotte is een parafrase van de hele oorspronkelijke psalmstrophe.

Deze Psalmbewerking wordt hier voor het eerst gepubliceerd.

4. Retrograde (fol. 42)
Begin: Conforteert my nu och heer laudabel.... (12 verzen).

Deze Retrograde met het acrosticon Cornelis Crul komt ook voor in het hs. Plantijn en werd met de andere gedichten uit dit bundeltje door C.P. Serrure gepubliceerd.

5. Een twee sprake vanden Rijcken ghierighen (fol. 127-)

Dit door den afschrijver ‘Refereijn’ genoemd gedicht is een dichtvorm die bij de Rederijkers eerder zelden voorkomt. Het bestaat uit 10 als vraag en antwoord elkaar afwisselende strophen van 20 regels (21 verzen) elk. Er is tevens afwisseling van stokregel en het gedicht wordt besloten met een dubbele Prince.

Wij menen deze Tweesprake aan Cornelis Crul te mogen toekennen omdat zij in het handschrift onmiddellijk gevolgd wordt door het vijfregelige acrosticon-gedicht, waarvan de beginletters

[p. 50]

van het vers de naam CRULS uitmaken, terwijl bovendien de inhoud van dit laatste in verband is te brengen met de aangelegenheid die in de tweespraak behandeld wordt. Terwijl in de tweespraak de voor- en de nadelen van den aardsen rijkdom tegen elkaar worden afgewogen en er in de voorlaatste Prince-strophe over den rijke gezegd wordt dat hij bij het naderen van den dood gauw zijn bezittingen wegschenkt ‘meenende dus den hemel versekert te zijne’, bezingt het acrosticongedicht juist het bezit van het ‘rijcke der hemelen’.

Costelijcke peirle alder costelicste schat
Rijckelicst tresoor in hemel in eerde
Vol van leeringhen en bequamelicste vat
Laeffenisse die ic inden druck aenveerde
Soe ist rijcke der hemelen vol van weerden.

Men zou zich kunnen afvragen of deze tweespraak-vorm - wat de vorm zelf betreft - voor Crul niet teruggaat op de Colloquia van Erasmus waarvan onze dichter er zelf een viertal vertaalde. Er is meer: naar den inhoud is er een treffende gelijkenis tussen de hier besproken tweespraak en het eerste van de door Crul vertaalde Colloquia, nl. Funus dat is het lijck, waarin ‘Phedrus aan Marcolphus (vertelt) wat hij heeft gezien en gehoord bij twee sterfgevallen van aanzienlijke burgers, die elk op hun eigen wijze den dood tegemoet traden, de een door de zorg van zijn ziel toe te vertrouwen aan allerlei geestelijken van verschillende orden, die aan zijn sterfbed debatteeren en over zijn nalatenschap twisten, de ander door zichzelf in rustig godsvertrouwen tot den dood te bereiden’⁽³⁰⁾. En is ook in de ‘tweespraak’ de houding niet Erasmiaans, wanneer de dichter, o.i. Crul dus, de gelegenheid te baat neemt een van zijn personages bij Katholieken gangbare opvattingen, die in den grond verkeerd zijn maar toch door geestelijken worden uitgebaat, aan de kaak te laten stellen, zo bijvoorbeeld in de 5^e strophe:

(30) F. Kossmann, De colloquiën van Cornelis Crul, in TNTL, d. 63 (1944), blz. 185-.

[p. 51]

 

Al had hij zijn vader vermoort / zijn moeder beslapen

 

Al costmen hem by zijn eenighe dochter betrapen

 

Suster oft nichte / ja oft teenigher spacie

 

In tzodomyts operacie

 

Hoe criminel delict / hij crijcht dispensacie

 

Pardoen remis / heeft hij te gheven ducaten

 

Daer mede staet hij allomme ind gracie

 

Wilt hij zijn maechschap trouwen tsynder baten

 

Oft vleesch eten inde vasten / twert hem toe ghelaten

 

Hy doet alle gheboden / na zijnen wille keeren...

en verder ook in de eerste Prince:

Neent / want Cristus cocht den hemel met Zijnen bloede
Maer den rijcken machen coopen met zynen goede
Soe men seyt / hoe zouder dan die aerme na waken
Met smallen caken
Al slaeft hij / al wraest hij hem / mat ende moede
Hij en can niet comen / tot zulcken voerspoede
Dat hij voer zijn doot een vet testament mocht maken
Daer vele naer haken
Maer den rycken conquest doet alle zaken
Hem makende den wech na den hemel zoe breet
Datter hij wel blindelinghe / in zou gheraken
Want zijn fondacien / staen daer alle bereet
Om hem metter macht in te trecken / wie lief wie leet
Maer eylaes / als den aermen is overleden
Die moet verdolen want hy den wech niet en weet
Soe en heeft zijn ghelt / daer voer hem niet ghebeden
Maer den rycken coopet al boven en beneden.

We laten den volledigen tekst van deze ‘twee-sprake’ achteraan volgen.

6. Bewerking van Psalm N^r 77 (Vulgaat N^r 76) met Inleiding (fol. 134-)
Begin: Suldy mij Heere aldus gheheel laten... (4 en 8 strophen van 15 verzen).

Dit gedicht is in het handschrift ondertekend met de spreuk ‘Niet meer alsoo crul’, zodat we niet naar den auteur hoeven te zoeken, die trouwens ook in het register wordt genoemd met de opgave: ‘den 79 (lees 77) psalm in dicht gesteld per crul’.

[p. 52]

Het is inderdaad een bewerking van Psalm 77 (Vulgaat N^r 76) waarbij, zoals in het onder n^r 3 genoemde gedicht, een Inleiding den Psalm voorafgaat. Deze Inleiding omvat hier 4 strophen van 15 verzen. Zij is ook weer op den Psalm zelf geïnspireerd en verkondigt ongeveer dezelfde gedachten als in de eerstgenoemde inleiding. De bewerking bestaat uit 8 strophen van eveneens 15 verzen en stemt in strophenaantal met den Psalm zelf overeen. Elke strophe van deze bewerking is dan ook een uitgebreide vertaling van de oorspronkelijke psalmstrophe.

De tekst van deze Psalmbewerking wordt hier eveneens voor het eerst gepubliceerd.

7. Retrograde (fol. 140)
Begin: Compt helpt my Heere oft herte berst... (13 verzen).

Dit gedicht komt buiten ons handschrift nergens voor. Het werd door D^r J.A. Goris in het reeds genoemd artikel (bladz. 125) afgedrukt. Dat het van Crul is, bewijst het acrosticon, gevormd door de beginletters van de 13 verzen, waaruit dit stuk bestaat.

Buiten deze hierboven besproken gedichten hebben wij in ons handschrift geen vers kunnen vinden dat met zekerheid of zelfs maar met waarschijnlijkheid aan Cornelis Crul kan worden toegeschreven. Ook voor het gedicht Een Gracie, dat intussen op gezag van D^r J.A. Goris in meer dan een bloemlezing onder den auteursnaam Crul werd opgenomen, is geen enkele grond voor deze toeschrijving aan te wijzen, tenzij alleen het feit dat het gedicht voorkomt in een handschrift, waarin naast werk van andere dichters ook enkele stukken van dezen Crul zijn opgenomen.

In het algemeen mag gezegd worden dat de voorstelling van Cornelis Crul in onze letterkundige handboeken en in andere bijdragen aan hem gewijd, mank gaat aan onnauwkeurigheid, dit dan in de eerste plaats omdat men dezen dichter behandelt op basis van een verkeerd opgemaakt inventaris van zijn literair

[p. 53]

oeuvre. Zo werd deze aantrekkelijke maar ook nog steeds raadselachtige figuur steeds gekenschetst aan de hand van gedichten die niet tot zijn literaire productie behoren, terwijl andere stukken waarvan Crul's vaderschap volkomen vaststaat en die bovendien belangrijk zijn voor het opmaken van zijn geestelijke physionomie regelmatig over het hoofd worden gezien⁽³¹⁾. Dit laatste geldt in het bijzonder voor zijn vertaling van de vier Colloquia van Erasmus, die samen met het oorspronkelijke gedicht Van eenen dronckaert, in 1611 te Delft in het licht werden gegeven en op de betekenis waarvan voor het eerst door F. Kossmann de aandacht werd gevestigd. Dit gemis aan nauwgezetheid moet des te meer betreurd worden in studiën waarin men getracht heeft een antwoord te geven op de zo delicate vraag van Crul's godsdienstige overtuiging. Zoals bekend heeft A. van Duinkerken voor dezen rederijker een plaats ingeruimd in zijn Dichters der Contra-reformatie⁽³²⁾, terwijl D^r W.A.P. Smit in denzelfden dichter een aanhanger heeft vermoed van het Anabaptisme⁽³³⁾. De eerste steunde bij deze qualificering op Heynken de Luyere en het ABC, de tweede alleen op het laatste gedicht. A. van Duinkerken viel Smit's hypothese aan in een betoog dat blijk gaf van een grondige kennis van de literatuur betreffende C. Crul, welke literatuur echter zelf niet vrij van fouten was⁽³⁴⁾. Ook kwam het gedicht Een Gracie er bij te pas. Toen D^r J.A. Goris van Duinkerken's werk recenseerde prees hij het inzicht van den Nederlandsen katholieken essayist en meende aan diens bewijzen nog een argument te kunnen toevoegen door te wijzen op enkele verzen uit het hs. Sloane, die vol-

(31) Slechts één voorbeeld uit de vele: Prof. D^r J. Van Mierlo S.J., wiens nauwgezetheid toch algemeen bekend is, schrijft in zijn Middelnerderlandsche Letterkunde van omstreeks 1300 tot de Renaissance, Antwerpen, z.d., dl. 1, blz. 283, bij zijn behandeling van onzen dichter D^r J.A. Goris na, vooral waar hij het heeft over ons handschrift en ook hij prijst Crul's dichterlijk talent, op grond van het gedicht Een Gracie (blz. 283) terwijl hij, de vertaling der Colloquia noemend, daarbij noteert: ‘Dit zal niet onze Crul geweest zijn’; hoewel dit werk niet alleen den volledigen naam van onzen auteur op het titelblad draagt, maar bovendien in den tekst zijn spreuk ‘Niet meer alsoo Crul’ vermeldt.

(32) A. Van Duinkerken, Dichters der Contra-reformatie, Utrecht, 1932, blz. 25-.

(33) D^r W.A.P. Smit, Dichters der Reformatie, Groningen, 1939, blz. 41-.

(34) Bespreking van: D^r W.A.P. Smit, Dichters der Reformatie, in De Gids, 1939, blz. 207-.

[p. 54]

gens hem van een Katholieke gezindheid getuigen⁽³⁵⁾, maar nu ook weer niet van Crul blijken te zijn.

Het is dus wel duidelijk dat de persoonlijkheid van Cornelis Crul nog op een definitieve omlijning wacht en daarom hebben wij het niet overbodig geoordeeld hier een lijst te laten volgen van die gedichten welke o.i. alleen, maar al deze ook zonder uitzondering, bij dergelijke omlijsting zullen moeten betrokken worden. Het zijn:

1)

De hierboven besproken gedichten uit Hs. Sloane.

2)

Alle gedichten uit hs. Plantijn, behalve de twee Baladen van achten, waarvan het auteurschap niet kan worden bewezen; Den geestelijcken ABC, Den corten ABC, de Retrograde, Conforteert mij nu och heer laudabel..., die eveneens in Hs. Sloane voorkomen en ten slotte ook een Carnation van 15 verzen. Volgens D^r W. Van Eeghem werd dit gedicht ten onrechte aan C. Crul toegekend^(36). Het was inderdaad door C.P. Serrure aan den Antwerpsen Rederijker toegeschreven alleen op grond van het feit dat het gedicht voorkwam in een bundel dat ook een acrosticongedicht van dezen Rederijker bevatte. In 1927 publiceerde J. L'Hermitte een artikel in De Gulden Passer, waarin hij mededeling gaf van een jaardicht op een snipper, gevonden in een bundel paleographische varia uit de Antwerpse Stadsbibliotheek (N^r 11285). J. L'Hermitte noemde van dit gedicht geen auteur maar wist integendeel mede te delen dat het bewuste stukje op de snipper ondertekend was met de spreuk ‘Sijt sober’. D^r W. Van Eeghem besprak deze bijdrage in de Paginae Bibliographicae en schreef over het auteurschap het volgende: ‘Het devies “sijt sober”... bewijst op afdoende wijze, dat de carnation in kwestie niet door Crul werd gemaakt doch slechts in (een tamelijk bedorven) afschrift voorkomt in het hs. bundeltje waarvan C.P. Serrure dan ook ten onrechte, d.i. als geheel het vaderschap aan Crul toekende (Vad. Mus., V, 1863, p. 386)’. Nu zijn wij deze snipper

(35) M. Gijsen, Peripatetisch Onderricht, Kroniek der Poëzie I, z.p., 1940, blz. 104.

(36) Bespreking van de bijdrage van J. L'Hermitte, Over een Jaardicht en een Handschrift, verschenen in De Gulden Passer, 4^e jg (1926), blz. 89-, door D^r W. Van Eeghem in Paginae Bibliographicae, 2^e jg (1927), blz. 429-. Zie ook: Contrabandetooneel (ca. 1600), in De Vlaamsche Gids, 28^e jg (1939-1940), blz. 27.

[p. 55]

	zelf eens gaan bekijken en hebben kunnen vaststellen dat onder het gedicht wel degelijk een deel van Crul's spreuk voorkomt, en wel ‘Niet meer alsoo’. Deze spreuk werd door dezelfde hand geschreven als die welke het gedicht heeft gecopiëerd, terwijl de uitdrukking ‘Sijt sober’ er door een andere hand werd bijgevoegd. Dat Crul de dichter is van de Carnation staat dus wel vast.
3)	Een schoone ende gheneuchlicke Historie of Cluchte van Heynken de Luyere..., Antwerpen, Jan van Ghelen, 1582^(37).
4)	Mont toe Borse toe..., z.p.n.n., 1583^(38).
5)	Sommighe schoone Colloqvien oft Tsamensprekinghen wt Erasmo Roterodamo..., Delft, Adriaen Gerritsz, 1611.

Laten we echter tot hs. Sloane terugkeren dat, afgezien van de reeds door ons besproken gedichten, nog volgende niet ondertekende en ook niet aan bepaalde dichters toe te schrijven stukken bevat: een nieuwjaarsgedicht over de zeven gaven van den H. Geest: Wijsheyt, Verstandenisse, Raet, Stercheit, Cracht, Const en Vreese (fol. 49-), een ABC gedicht waarin de dichter de vele deugden en voortreffelijkheden van zijn ‘vrouwe’ opsomt (fol. 114^v-), een kort stuk van 4 verzen (fol. 124^v), Salomons ghebet (fol. 144), twee paraphrazes van het Ave Maria (fol. 144^v- en fol. 145) en 33 Refreinen, waarvan er 2 in den Refreinenbundel van Jan van Styevoort (1524) en van Jan Michiels (c. 1600), 2 in den Refreinenbundel van Jan De Bruyne (1579), één in de Veel schoone Christelijcke en Schriftuerlijcke Refereynen, den Refreinenbundel van Jan Michiels en Brussel, Koninklijke Bibliotheek, hs. N^r 15663 en 4 enkel in den Refreinenbundel van Jan Michiels.

Voor wat de literaire waarde van de Refreinen betreft kunnen we verwijzen naar de karakteristiek van D^r J.A. Goris. We geloven echter niet dat de stijl- en andere eigenaardigheden die hij opgeeft

(37) Opnieuw uitgegeven door Lode Baekelmans, Antwerpen, z.j.

(38) Er bestaat ook een druk uit 1601 en 1609. Het gedicht werd opnieuw uitgegeven door D^r. J.A. Goris, Bio- en Bibliographische nota's over Cornelis Crul, blz. 165- die ten onrechte beweert dat het exemplaar van den druk van 1609, in het bezit van de Universiteitsbibliotheek te Gent, verloren is gegaan. Zie: J.K. Van der Wulp, Catalogus van de Tractaten, Pamfletten, enz... aanwezig in de Bibliotheek van Isaac Meulman, dl 1, Amsterdam, 1866, N^r 1159, blz. 170.

[p. 56]

zo bijzonder typisch kunnen gelden voor dezen bundel. We menen integendeel dat het niet moeilijk zou zijn dezelfde kenmerken in andere verzamelingen Rederijkerspoëzie aan te wijzen. We zijn het ook niet eens met D^r J.A. Goris waar deze beweert: ‘van den tijd waarin deze gedichten geschreven werden kan men in hun inhoud weinig bespeuren’ (bladz. 125). Het is natuurlijk wel waar dat de meeste stukken niet op enkele jaren na kunnen gedateerd worden, maar sommige uitlatingen geven ons toch het recht een gedeelte van de Refreinen in de eerste Hervormingsjaren te plaatsen. We laten er hier enkele bij wijze van voorbeeld volgen.

In het Refrein op den stok: ‘Hebben wy gheen liefde / zo en eist al niet’ wordt duidelijk op de religieuze twisten gezinspeeld:

Al isser twist tusschen leecken en clercken
En onder die vergaderinghe / der heylegher kercken
Duer sviants ingheven / die de liefde belet
Keert u toch totten liefden / reyn onbesmet
Ontfanct malcander / in eenen zachtmoedeghen gheest... (fol. 102).

Tegen de kerkelijke en wereldlijke gezagdragers wordt een nogal vrijmoedige toon aangeslagen:

Ghy die tot smenschen profyt ghestelt // syt
Als governeurs der heylighe kercken
Maect dat ghij als rechte herders ghetelt // sijt... (fol. 70).

Wanneer we dan wat verder een regel lezen als: ‘Die goede leere wort gans versweghen’, kan dit moeilijk anders dan tegen de toenmalige geestelijkheid zijn bedoeld.

Er zijn verder nog enkele passages die zoniet hervormingsgezind, in ieder geval eerder ‘vrijzinnig katholiek’ klinken:

Christus spreekt:

Een gheloove / een gheest / een God / een Heere
Bekent met David // u wercken wilt verfoyen
Ghy zult zalich zyn eist dat Ic u bekeere
Bekent dat ghy cranc zyt en Mijn handtwerc theere
Ic ben die u zonder u / maecte bequame
Ende weerdich het erfdeel der heyleghen eere
Al dat Ic doe / dat doe Ic om Mynen name
Myn eere / Myn glorie / Myn lof / en Myn fame
Daer en zal Myn schepsele gheenssins an gheraken... (fol. 107^v):

[p. 57]

een duidelijke aanval tegen de werkheiligheid en een sterke opwekking tot het geloof in Christus alleen.

Trycke Gods en es niet in dranc oft spyse
Zo totten Romeynen ghescreven staet
Maer in een herte / met goeden bewyse
Dat vast int gheloove es / vrouch ende laet
Zulc herte en ontziet vervolghinghe noch daet
Noch duvel / noch helle noch vier noch zweert:... (fol. 113^v):

de nadruk die gelegd wordt op het geloof en in de laatste twee regels een bedekte toespeling op de geloofsvervolging.

Ghij zyt den wech de waerheit en dleven
Ghy zyt alleene ghevende in Dy vreucht
Ghij zyt ons herdere Ghy behoet voer sneven
U scaepkens / want Ghijt alleene vermeucht
Ghij syt dat lam Gods / lof uwer deucht
Ghij zyt die scaepskoije die rechte deure
Alleene der sielen leven ende jeucht
Sonder U en wordt salich gheen createure
Ghij roupt ons tot U tot elcker huere
Niet tot beelden van houte ofte steene... (fol. 68):

de centrale betekenis van het geloof in Christus alleen en een veroordeling van den ‘beeldendienst’.

Dergelijke uitlatingen brengen ons vanzelfsprekend nog niet het bewijs dat de dichters van deze stukken de Hervorming waren toegedaan, maar ze beletten ons toch dit handschrift op één lijn te plaatsen met verzamelingen als: den Refreinenbundel van Jan van Styevoort en Brussel, Koninklijke Bibliotheek, hs. II N^r 270⁽³⁹⁾, die enkel stukken van Laat-Middeleeuwse inspiratie bevatten en nog geen sporen vertonen van reformatorische denkbeelden. Weliswaar zijn in onzen bundel heel wat Laat-Middeleeuwse en zelfs uitgesproken katholieke Refreinen opgenomen: Lofrefreinen ter ere van den Goddelijken Vader, van Christus en de Heilige Maagd, paraphrazes van gebeden en andere didactische en stichtelijke stukken, maar dit toont enkel aan dat het de(n) verzamelaar(s) waarschijnlijk enkel om de ‘const’ te doen was en niet om den

(39) Besproken door D^r Fred. Lyna, Een teruggevonden Handschrift, in TNTL, d. 43 (1924), blz. 289-.

[p. 58]

geloofsinhoud van de gedichten. Typisch is in ieder geval het naast elkander voorkomen van namen als: A. De Roovere (c. 1420-1482), Anna Bijns (1493-1575), C. Crul en Fr. Fraet⁽⁴⁰⁾ die in 1558 wegens het verspreiden van verboden boeken werd onthoofd. Bij een nadere studie van deze stukken zal hier in ieder geval dienen rekening mee gehouden te worden.

Hier volge dan nog de tekst van de twee Psalmbewerkingen met Inleiding en van Een twee sprake vanden rycken ghierighen, getrouw naar het handschrift. Enkel de spelling van i en j, u en v, alsook van de hoofdletters werd volgens het hedendaagse gebruik gewijzigd.

(fol. 32^v)
O Heere hoe bin ic te hans bedruct
My dunct dat die berghen teghens mij welven
Ic sitte ghelyck in een hol gheduct
Als eene diemen in deerde sal delven
Mijn natuere verdwijnt / ic gae van mij selven
Therte dunct mij bersten midts grooten rouwe
Compt helpt mij o Heere want ic U betrouwe

Die wateren des drucx zyn op mij ghegoten
Ic sie de zee brieschende voer mij staen
Heur baren hebben mij rontsomme besloten
Ic en weet waer loopen ryden noch gaen
Mijn aensicht is ghelyck een doot ghedaen
Mijn ghebeenten verdorren als tgras de eerden
Vreucht meyndic vinden / druc moet ic aenveerden

(fol. 33)
Ic meynde eens te wesene verlost
Vanden druc daer ic in was ghebonden
Ic haecte als die hongryghe naer den cost
En hebbe een scamel bancquet ghevonden
Ic meijnde ghenesen en vervulde mijn wonden
Ic socht den vrede ende quam int dangier
Ic liep naer vercoelinghe ende viel int vier

(40) Deze Antwerpse drukker, lid van de Rederijkerskamer ‘De Violieren’ werd op 3 Januari 1558 ter dood veroordeeld en den volgenden dag onthoofd. Zie: P. Génard in Antwerpsch Archievenblad, dl 8, blz. 441 en J.G. Frederiks en F. Jos. Van den Branden, Biographisch Woordenboek der Noord- en Zuidnederlandsche Letterkunde (tweede druk), Amsterdam, z.j., blz. 256. Het Refrein dat in onzen bundel voorkomt (fol. 122^v) is gedateerd: 10 November 1549 en ondertekend ‘f. fraet’. Deze laatste aanduiding schijnt D^r J.A. Goris echter te zijn ontgaan.

[p. 59]

 

Mij docht twas al claer weer voer ooghen

 

Maer een duijster wolcke hevet saen bedect

 

Ic meynde tgeluc soude eens verthooghen

 

En dongheval is uuten slape ghewect

 

Ic sach naer hoocheijt inde worde beghect

 

Ic meynde te vinden goij aventuere

 

Ic sochte het soete en vinde nu tzuere

 

 

 

(fol. 33^v)

 

Ic meynde te vliene uut smenschen handen

 

En bin inder wolven tanden gheraect

 

Ic socht die eere / ende come in scanden

 

In stede van heunich hebbic galle ghesmaect

 

Ic was half ghecleet en worde heel naect

 

Ic meynde die victorie was ghewonnen

 

Maer aijlasen den stryt is eerst begonnen

 

 

 

Waer sal ic dan loopen om eenich secuers

 

In mij selven en can ic gheenen raedt versinnen

 

Ic sie die werelt is vol ramuers

 

Dwelc mij dees vreese brengt ter herten binnen

 

Aldus wil ic den psalm beghinnen

 

Die David badt wesende int lyden

 

Godt maect van drucke wel een verblyden.

(fol. 34)
Hoe langhe sult Ghij mij Heere zoe heel vergeten
Hoe langhe keert Ghij van mij U aenschijn claer
Ic ben in sulcke benautheit gheseten
Eenen dach dunct mij wel duysent jaer
Keert U om Heere thoont U openbaer
Ghedenct mij ende trect mij uuter sorghen
Voer U ooghen en is gheen saecke verborghen

Hoe langhe sal ic raedt soecken in mijnder zielen
En leedt draghen in mijnder herten gront
Die hem selven betrouwen zij altyt vielen
Des menschen voernemen is eenen valschen vont
O Heere ic ben met zulcken drucke deurwont
Gheeft my Uwen raedt oft ic blyve gheschent
Die hem selven betrouwen staen op een cranc fondament

(fol. 34^v)
Hoe lanc sal hem die viant verheffen
Over my doende fortse ende ghewelt
Siet hoe hertelycken dat zijn slaghen treffen
Hij heeft my heel onder syn voeten ghevelt
Gheringhe Heere maect dat Ghijt hem verghelt
Doet hem met uwen machtighen erm cesseren
Voer U moeten alle gheesten verneren.

[p. 60]

 

Aenschoudt doch ende verhoort mij Heere

 

Mijn God die alleen den troost cont gheven

 

Ic en vinde gheen hulpe waer ic mij keere

 

Ic ben heel sonder confoort ghebleven

 

Aenmerct mijn broosheit die mij doet sneven

 

Aenhoort mij om Uws swoorts wille vol van ghenaden

 

Al dat belast is conde Ghij ontladen

 

 

 

(fol. 35)

 

Verlicht mijn ooghen dat ic niet en slape

 

Inde doot daermen U en looft noch en danct

 

Maer gheeft doch claerheit uwen cnape

 

De kennisse uws swoorts daer mij naer verlanct

 

Al ist dat de werelt de duijsternis ontfanct

 

Verlicht mij ende ic sal U goetheit aenmercken

 

U licht dat straft alle duystere wercken

 

 

 

Op dat hem mijnen viant niet en beroeme

 

Dat hij mijnder is gheworden machtich

 

Hij seet tis dwaesheit dat ic U noeme

 

Ghy en sult mij niet meer wesen ghedachtich

 

Maer Heer op U betrouwe ic waerachtich

 

Ghy sult mijn vianden maken tot spot

 

Die segghen daer en is gheen hulpe bij God

 

 

 

(fol. 35^v)

 

In mijn wedersegghers hem niet en verhueghen

 

Dat ic omghestooten bin van U gheweken

 

Hoe soudy my Heere verlaten meughen

 

Die noijt U vrienden en hebt versteken

 

Al ben ic een vat vol van ghebreken

 

Waerdich ter scanden deur mijn bedrijven

 

Ghy en laet mijn ziele inder hellen niet blyven

 

 

 

Maer op U goetheit wil ic hopen

 

Daer altoos troost plach te gheschiene

 

Al gheeft mij tvlees en de werelt veel nopen

 

Sij en hebben gheen macht U hulpe te verbiene

 

Ic gheloove die goetheit des Heeren te ziene

 

In dlant der levendigher vol goeder vruchten

 

Godts goetheit doet alle mijn vianden vluchten

 

 

 

(fol. 36)

 

Mijn herte is in U salicheit verblydt

 

Waer deur ic verlost bin van druc en pijne

 

Wat achte ic hoe dat mijnen viant strydt

 

Ic hebbe verwonnen die victorije es mijne

 

Mijn siele beghint verhoocht te zijne

 

In God mijn salicheit vol van gracien

 

Die een licht ghestelt is voer alle nacien

 

 

[p. 61]

 

Ic wil den Heere loven dancken en singhen

 

Om dat Hij mij wedere heeft op gherecht

 

Hij sal my voorts doen veel goede dinghen

 

Soe hij ghelooft heeft Abraham zynen knecht

 

Hy heeft Zijne bermherticheit aen mij ghehecht

 

Dies sing ic Hem een nieu liet in mynder herten

 

God heeft mij verheucht daer ic lach in smerten

(fol. 127)
Laetst fanteseerdic / waer om hem den rycken
By den aermen hals / niet en wilt laten ghelycken
Maer ten is gheen wondere / alsment wel considereert
Want hij is gheeert
Niet om zijn persoon / maer om zyn goet zoot mach blijcken
Al is hy een bouve / vol valscher practyken
Ja oft bot / hij wert met ghelde ghepromoveert
En ghemagiestreert
Den rycdom / maect zijn kindt schoone ghefigureert
Al ist leelic / losch / sot / botsens // oft manck
Twert versocht thuwelycke / van joncx onghecesseert
Maer hoe schoone hoe frisch / hoe rechten ganck
Dat een aerm kint heeft / men achtes als stanck
En wat den rycke misvoucht / men keeret int beste
Om van hem te hebben / oft ten minsten danck
Ghebraker yewaerts wijsheijt / hoort toch dees geste
Daer wert hij ghehaelt / indeerste en in dleste
(fol. 127^v)
Midts zynen conqueste / schijnt dat in niemant ghelegen / es
Eenighe wesenheyt / al lieghet aende reste
Maer wat hij misclapt / zulcx van monde ghesleghen / es
vraghe
Eist dan wonder / dat elc na rycdom gheneghen / es

Antwoorde
Jaet / zoe ic uut uus / selfs woorden bemercke
Want is hij zoe hooghe verheven tallen percke
En laudeertmen / wat in hem is mispryselic
Is dat niet afgryselic
Want dat maect hem hooveerdich en doer sulcke wercken
En dooch tregiment niet / onder leeke en clercken
Goeden raet / te ghemeenen oorbore spyselic
Wert veracht onwyselic

[p. 62]

 

Want God zendt zijn wysheijt / inden mensche lyselic

 

Sonder aensien des persoons / oft sricdoms verteeren

 

Maer den meesten hoop / in boosheyt opryselic

 

(fol. 128)

 

Aensiet den persoon / in swysheijts begheeren

 

Meer / volghende den raet / in haer gheneeren

 

Des rycken pompeus / dan des aermen ootmoedich

 

Diese dan te rechte stroopen / schatten en scheeren

 

Want ghiericheijt den aert is / van rijcdom voerspoedich

 

Ende roof volght na ghiericheit / en moort bloedich

 

Sal dan thgierich herte dat zoe vierich leyt en braet?

 

Wysheijt uutstorten? neent / maer zeer overvloedich

 

Vloijt wysheyt uut therte dat rycdom versmaet

 

Eist dan niet wondere dat tvolc dus na rycdom staet

 

 

 

Neent want den rycken mach rooven / moorden / stelen

 

Lieghen / bedrieghen // ja bancqueroute spelen

 

Dootslaen / ghewelt doen / en stoutelic wreken

 

Syns viants treken

 

En noch een man van eeren zyn / men moet al helen

 

Maer mispickelt den aermen ijet / hy moet bequelen

 

(fol. 128^v)

 

Want hij en vindt niement die voer zijn ghebreken

 

Een woort wilt spreken

 

En wie voer recht / jeghen den rycken wilt steken

 

En daer met ydelder hant / zyn goe cause hecht

 

Men salt hem houden slepende / meer jaren dan weken

 

En noch daernaer verliesen / hoe hij daer jeghen vecht

 

Want die goet noch ghelt en heeft / verliest zijn recht

 

Dus mach den rijcken / met eeren / sueren en lueren

 

Maer twaer een valsch bouve / waert een schamel knecht

 

Liecht hij / oft zijn / syn woorden blau van colueren

 

Men moet segghen / tes waer / wie derf hem controlueren

 

Tes noot dat onrecht vanden rycken verdreghen // es

 

Al moettet den aermen rechtveerdigen bezueren

 

En want den treijn des rijcdoms / in zulc pleghen / es

 

Eest dan wonder / dat elc na rycdom gheneghen / es

 

 

 

Jaet / want niet booser dan een mensche ghierich

 

(fol. 129)

 

En niet ongherechter / dan ghelt beminnen vierich

 

Want de zulcke zou ooc / zyn ziele vercoopen

 

Tes scrifts ontcnoopen

 

En gheens menschen / ooc alle zonden buutertierich

 

Broet ghiericheyt // want zy is God revanchierich

 

Int rapen int scrapen int caken int stroopen

 

Met grooten hoopen

 

Hoe zietmen (laes) nu tvolc / elc anderen over loopen

 

Nijdich afgunstich en vol quader suspicie

 

Gramscap / ghevecht / dootslach / bluetstorten bij stoopen

 

Valscheyt / meyneedicheit / ja en composicie

[p. 63]

 

Belet ghiericheyt niet / gherechte justicie

 

En brengt zij niet / die vreedsamighe int verdriet

 

Ja noch doet zij dalder schadelicste malicie

 

Zij valscht die heylighe scrift / met een verkeert bediet

 

Sy sal ons int eynde leeren / dat God Heyne hiet

 

Duer haer is booscheyt gheclommen / opten hoochsten graet

 

(fol. 129^v)

 

Alle zonde versterft inden mensche / maer zij niet

 

Segt nu ghy dwase / alsmen dit wel gade slaet?

 

Eist dan niet wonder dat tvolc dus na rycdom staet

 

 

 

Neent want al voert den rycke tcabas / in zijn wapen

 

Vol caecharincx / oft al siemen hem schat rapen

 

Met wouckere / dies hij met al zijn generacie

 

Crijcht dominacie

 

Al had hij zijn vader vermoort / zijn moeder beslapen

 

Al costmen hem by zijn eenighe dochter betrapen

 

Suster oft nichte / ja oft teenigher spacie

 

In tzodomyts operacie

 

Hoe criminel delict / hij crijcht dispensacie

 

Pardoen remis / heeft hij te gheven ducaten

 

Daer mede staet hij allomme ind gracie

 

Wilt hij zyn maechschap trouwen tsynder baten

 

(fol. 130)

 

Oft vleesch eten inde vasten / twert hem toe ghelaten

 

Hy doet alle gheboden / na zijnen wille keeren

 

Men zal die rijcke / daerom niet verwaten

 

Als zij vrouwen vercrachten / oft maechden onteeren

 

Oft al zijnt overspeelders / tzijn al fijn heeren

 

Vanden rycken gheen misdaet zwaer gheweghen / es

 

Maer tzou den aermen vergaen / in groot verzeeren

 

Want zijn ghebreck onghestraft noch verzweghen / es

 

Eist dan wonder / dat elc nae rycdom gheneghen / es

 

 

 

Jaet / want is dat wysheijt zoe was Cristus zot

 

Dat hij hier armoede vercoos voer tbeste lot

 

Daert al Zijne was / nochtans van hem verdryvende

 

In simpelheyt blyvende

 

Leerende dattet den bequaemsten wech is tot Godt

 

Al houdter nu de werelt mede haren spot

 

(fol. 130^v)

 

Datmen dies jeghen ghiericheijt is scrijvende

 

Die nu is verstyvende

 

Judas ghiericheijt / is noch Cristum ontlyvende

 

Menich richter doet nu / daer Pylatus in dwaelde

 

Soe qualic mach trycke Gods zyn beclyvende

 

Den rycken deser werelt / zoe Cristus verhaelde

 

Als een kemel sou gaen / deur dooghe vander naelde

 

Waren wy niet versteent / dit zou ons toch beweghen

 

Uuten wech / daer den rycken vrecken in faelde

 

En blyven wij vroetende / in dit slyckich pleghen

[p. 64]

 

Hoe zal dan Gods ghenade tonswaert zijn gheneghen

 

Wij segghen wel tis waer / maer wy blijven obstinaet

 

Dus vraghic / nu ons dit al / niet en es versweghen

 

Metter waerheyt / also recht als eenen draet

 

Eist dan niet wonder / dat tvolc zoe na rycdom staet

 

 

 

(fol. 131)

 

Neent / want die gheenen rycdom en is verwervende

 

Men ziet hoe hij / in zyn schuen gaet al stervende

 

Sijn / daden zijn woorden / zijn scryven zyn lesen

 

Syn al mispresen

 

Oick moet hy veel dinghen / zijns ondancx zijn dervende

 

Diens kerf ysere is / niet meer credo kervende

 

Hy en mach leech noch moy gaen om slusts ghenesen

 

Als dien oft desen

 

Oick en wilt vetman / zynen cock niet wesen

 

Cristoffels comter niet eten / en sulcke lieden

 

Die maken dat de rijcke hooghe zijn gheresen

 

Hij en heeft gheen tafel vrienden die hem rieden

 

Duerden dreck droughen / helpen oft gheluc bieden

 

Al is hij verstandich / luttel yemant daer op let

 

Ken zegx zoe vele niet / men zieghes meer gheschieden

 

Waer sietmen een aerm wys man / zitten inde wet

 

(fol. 131^v)

 

Neen tsyn bystier bouven / men achtse magher noch vet

 

Maer rycdom dats de blomme / hoe zy ghecregen / es

 

En aermoede es een zant / allomme afghezet

 

Alst nu den rijcken al verwint / dat hem jeghen / es

 

Eist dan wonder / dat elc na rijcdom gheneghen / es

 

 

 

Jaet / want wie rijcdom souct laetter ons niet me gecken

 

Valt in becoringhe / ja en in sduvels strecken

 

Soe Paulus tot Timotheum heeft ghescreven

 

Hier mochtmen af beven

 

Sijn rijcdommen niet die den mensche van God trecken

 

En tot alle vleeschelycken lusten verwecken

 

Een hemelsche ruste / makende in dit leven

 

Duer tsolaes aencleven

 

Ja sulcx herte wenscht / dat God hadde ghebleven

 

In Zijnen hemele / en hem hier laten woonen

 

(fol. 132)

 

En al wou God den zulcken / Zijn glorie gheven

 

Hij sou dit eertsche rijck kiesen om zijn verschoonen

 

Want de wercken betuijghent / tis goet om bethoonen

 

Tes claer ghenouch men derfs niet breeder openbaren

 

Maer (laes) waermede can ons toch den rycdom loonen

 

Met grooter zorchvuldicheit int vergaren

 

Met grooter vreesen ende ancxte / int bewaren

 

En met onspreckelycken druck / als hij hem vergaet

 

Dus broeders dinct toch eens op dit verclaren

 

Soe hopic dat ghij op Mannon / zult crijghen den haet

 

Eist dan niet wonder / dat tvolc dus na rycdom staet

[p. 65]

Prince

 

Neent / want Cristus cocht den hemel met Zijnen bloede

 

Maer den rijcken machen coopen met zynen goede

 

Soe men seyt / hoe zouder dan die aerme na waken

 

(fol. 132^v)

 

Met smallen caken

 

Al slaeft hij / al wraest hij hem / mat ende moede

 

Hij en can niet comen / tot zulcken voerspoede

 

Dat hij voer zijn doot een vet testament mocht maken

 

Daer vele naer haken

 

Maer den rycken conquest doet alle zaken

 

Hem makende den wech na den hemel zoe breet

 

Datter hij wel blindelinghe / in zou gheraken

 

Want zijn fondacien / staen daer alle bereet

 

Om hem metter macht in te trecken / wie lief wie leet

 

Maer eylaes / als den aermen is overleden

 

Die moet verdolen want hy den wech niet en weet

 

Soe en heeft zijn ghelt / daer voer hem niet ghebeden

 

Maer den rycken coopet al boven en beneden

 

Hij heeft meer dan winsch / die in rijcdom bedeghen / es

 

Es hy droeve oft gram / elc stelt hem te vreden

 

(fol. 133)

 

Maer niemant den ermen / hoe hij ghevleghen es

 

Eist dan wonder dat elc na rycdom gheneghen es

Jaet / want zeer bitter is sdoots memorie
Den mensche / die hier pays heeft en glorie
In zyn substancien rycdommen en ponden
Na Salomons vermonden
Sy maken den wech breet / ter helscher mortorie
Sluytende die poorten / der hemelscher cyborie
Die ziele werter / heel vet in van zonden
Vol dootlycker wonden
Om den rycken / zouctmen alle subtyle vonden
Dies houdt hem Sathan / hier blint zonder achterdincken
Maer laes als hem overvallen zijn laetste stonden
Dan en weet hij met tsondich pack / waer henen flincken
(fol. 133^v)
Synen vuylen schat / gaet hij dan ierst wech schincken
Meenende dies den hemel / versekert te zyne
Maer eijlaes eist dan tyt / als dleven gaet mincken
En als hij ghequelt leyt / metter ziecten pijne
Och hertleet hertleet / och heere divine
Och broeders is dat niet een deerlicke moordaet
Tfij vuylen rycdom fenijn boven fenijne
Segt nu ghij dwaes / ghij Symons saet
Eist dan niet wonder dat tvolc zoe na rycdom staet

[p. 66]

Prologhe

 

(fol. 134)

 

Suldy mij Heere aldus gheheel verlaten

 

Hebdy mij uut uwer ghedachten gheset

 

En sal mijn suchten / mijn kermen / niet baten

 

Ontfanct ghij niet meer u dieners ghebet

 

Ben ic voer U ooghen te zeer besmet

 

Midts tsondich vlees dat my houdt tondere

 

Oft ist mijn ongheloove dat U hulpe belet

 

Ic weet wel in mij is die schult bijzondere

 

Nu Heere / thoocht met Uwen erm eens wondere

 

Helpt hem die schijnt buyten hulpe te stane

 

Op dat ic Uwer goetheijt mach zijn orcondere

 

Ghij en pleecht U vrienden noijt af te gane

 

Tis om U woordts wille dat ict U vermane

 

Niet om mijnent wille / diet wel hebbe verdient

 

Maer al straft ons die Heere Hij doeghet als vrient

 

 

 

(fol. 134^v)

 

Laet U verbidde (lees: verbidden) o hemelsche Vadere

 

Den druck is onverdraghelic / die my toe wast

 

Comdij mij niet met uwer gracien nadere

 

Ic blyve versmoort duer den grooten last

 

Tot mijnder hulpen gheringhe dan rast

 

Die maten des droefheyts / zyn vol ghemeten

 

Ic ligghe als een troosteloos mensche ontpast

 

Oft mij God en die werelt heel hadden vergheten

 

Twyfelinghe / is aen mijn voeten gheseten

 

Desperacie van verde huer aenschijn thoont

 

Mijn hope vliedt wech al waerse ghesmeten

 

Tschijnt dat my tbetrouwen schier heeft ghehoont

 

Ten zij dat Ghij Heere mijn sake verschoont

 

Ic moet zonder twyfel comen tot schanden

 

Want smenschen hulpe staet in Gods handen

 

 

 

(fol. 135)

 

Nochtans Heere ic versta U meenen

 

Tes om te treckene dat Ghij my castijt

 

Ghij doet ons met slaghen / tot U vereenen

 

Straffende het vlees dat U wet benijt

 

Serteyn tis alzoo / ic bekent en belijt

 

Ghij doeghet voer tgoet / dat ons quaet dunct wesen

 

Al ist dat nature hier teghen strijt

 

U slaghen zijn zoet / en weerdich ghepresen

 

Maer Heere Ghij zyt oick ons Vader in desen

 

Ghij ontfanct al kindt dat hem tuwaerts went

 

Dat Ghij gheslaghen hebt / coent Ghij weder ghenesen

 

Ghij zijt voer een / bermhertich vader bekent

 

Aensiet mijnen noot die ic hebbe present

 

En wilt mij (lees: mijn) clachten ter stont aenmercken

 

U bermherticheyt gaet boven alle wercken

 

 

[p. 67]

 

(fol. 135^v)

 

Want ziet hoe deerlic dat ic ligghe verbaest

 

Midts die groote droefheyt die ic zie rijsen

 

Nochtans hoe wonderlic dat Fortuna raest

 

U woordt can altyts confortacie wijsen

 

Al moet ic met droefheyt mijn ziele spysen

 

Eenen man naer U herte heves meer ghesmaect

 

Davidt wiens naem Ghij hooghe ghinct prijsen

 

Tblyct aen de Psalmen die hij heeft ghemaect

 

O Heere / mij metten selven gheeste raect

 

Dat ic gheenen tyt van U en wycke

 

U godlycke gracie op mij doch daect

 

En staet u aerme diener gheen zwijcke

 

Al ben ic verde van Davidts ghelycke

 

Ontfanct zijnen Psalm in myn verzeeringhe

 

Tis al ghescreven om onse leeringhe

(fol. 136)
Met mijnder stemmen tot God uuter herten
Ja met mynder stemmen / wil ic cryschen voerwaer
Hij sal my verhooren / als ic ligghe in smerte
Al Hij verre zijn / Hy is nochtans daer
Inden dach mynder noot / vol lijdens zwaer
Socht ic den Heere / tot mijnder baten
Ic rechte tsnachs mijn hant ute duer grooten vaer
En badt zonder ophouden zeer boven maten
Want mijn ziele / en wilde huer niet troosten laten
Den druck maect dat mijn hope gheheelic smelt
Wanneer ic Gods oordeelen wilde vaten
Werdt ic in mij selven zoe zeere ontstelt
Ic sprack en hebbe mijn sinnelicheit ghequelt
Maer mijnen gheest werdt int ondersoucken onmachtich
Gods oordeel te verstane is mij te crachtich

(fol. 136^v)
Ghij houdt mijn ooghen datze wachten en waken
Siende rontsomme / oft mij troost mocht gheschien
Maer niet dan droefheyt en zie ic mij naken
Soe dat ic niet spreken en can midts dien
Ic dincke wel watter voormaels al is ghesien
Wat Ghij Heere ghedaen hebt inde jaren voerleden
Waer duere mijn vreese wel weech soude vlien
Waer ic in U wercken gheheel te vreden
Maer met dencken moet ic den nacht besteden
En disputeren in mijnder herten gront
Mijne gheest wilde ondersoucken U zeden
En sprack duer den druck / diet daer dede oorcont
Sal de Heere mij versteken in alder stont
En heeft Hij aen my niet meer Zijn behaghen
Die van God versteken is moet altyts claghen

[p. 68]

 

(fol. 137)

 

Ist dan heel uute ende al ghedaen

 

Met Zynder goetheijt / die ic voormaels bekende

 

Sal Hy mij inder eewicheijt niet meer bij staen

 

Soe ist te vergheefs waer ic mij wende

 

Is Zyn godlic woort ghecomen ten ende

 

De fonteyne des levens / dan uut ghemeten

 

O wat droever ghepeijs / wat zwaerder allende

 

Hoe heeft mij dese zorghe te gronde ghesmeten

 

Heeft Godt Zyn ghenade gheheel vergeten

 

En Zijn bermherticheijt in thooren ghesloten

 

Soe worde ic van duvel en helle verbeten

 

De pijlen des doots blijven in mij gheschoten

 

Alle plaghen worden / tseffens uut ghegoten

 

Soude Gods thoren Zijn ghenade verdrijven

 

Maer Zijn woordt sal inder eewichyt blijven

 

 

 

(fol. 137^v)

 

Tot mij comende uut svleesch bedwancheijt

 

Werdt ic gheware mijn onmechtich verstant

 

Ende sprack certeijn / dit is mijn zwancheyt

 

Daer is veranderinghe in des Hoochsten hant

 

Hij slaet / Hij gheneest / Hij verderft / Hy plant

 

Hy maect zieck ghesont / Hy can nemen en gheven

 

Hij werpt indzee / en brengt werder (lees: weder) aen lant

 

Hij alleene heeft macht / over doot en leven

 

Daer om wil ic segghen / wat Hij heeft bedreven

 

De wonderen die Hij heeft ghedaen van ouden tijden

 

Wie is van Hem oijt onghetroost ghebleven

 

Die Zijnen naem gheduerich wil belyden

 

In Hem wil ic dan altijts verblyden

 

Hoe quaet dat de zake oick met my wordt

 

Want Gods hant en is noch niet vercort

 

 

 

(fol. 138)

 

God Uwen wech is de heylicheyt alleene

 

Daer wil ic in wandelen naer U ghebot

 

Ghij zult mij beschermen / al ben ic in weene

 

Ghij zijt U dieners een onverwinnelic slot

 

Wie isser zoe groot en machtich als God

 

Ja wie heeft eenighe macht zij en comt van boven

 

Die hem selven ijet toescrijft is dwaes en sot

 

Al waer hij de meeste in sprincen hoven

 

O God Uwen naem is waerdich om loven

 

Ghij zijt God die wonder doet / en hoochst gheseten

 

Der heydenen goden zijn voer U verstoven

 

Hemel en deerde staen duer U secreten

 

Ghij hebt den volcke U macht laten weten

 

Also datsze gheen onschult cuenen bewijsen

 

Die Gods wercken weten en Hem niet en prysen

[p. 69]

 

(fol. 138^v)

 

Ghij hebt U volck zeer machtich verlost

 

Die kinderen Jacobs en Josephs by name

 

Hoe voerzichtelic gaefdij huerlieden den cost

 

Alsze uut Canam / in Egiepten quamen

 

Dies Hem alle menschen wel mueghen schamen

 

Die niet en betrouwen U godlijcke macht

 

Ghij lietsze eenen tyt gheneeren te samen

 

Tot datsze Pharo in catyvicheyt bracht

 

Daer saghen de wateren Heere U groote macht

 

Sy veranden (lees: veranderden) huer natuere en werden bloedich

 

Die diepten hebben vreesende / U hoocheyt gheacht

 

Die wolcken storten water uut zeer overvloedich

 

Den donder schoot blicxem / als pylen gloedich

 

Om datmen U volck zoude laten passeren

 

Maer die verhert is / en camen niet verneren

 

 

 

(fol. 139)

 

Hoe soude ic de wonderen al vertellen

 

Die daer ghebuerden al Egiepten omtrent

 

Ghij ghincsze met dijveersche plaghen quellen

 

Om dat U moghentheyt zoude worden bekent

 

Men hoorde de stemmen des donders uut tfirmament

 

Dat deerde werdt bevende / en heel in rueren

 

Ghij beschermde U volc daer voer elcken present

 

En dongodlycke moesten de plage be zueren

 

Ghy dedet die zee oprecht staen als mueren

 

En maecte inden middel eenen effenen ganck

 

Daer leyde Ghy U volc deur ter selver hueren

 

Maer Pharo met ros ende waghen verdranck

 

Helptij Heere Ysrahel uut sulcken bedwanck

 

Hoe zuldy ons hier dan laten verbyten

 

Die van Abrahams gheloove zijn / syn Ysrahelijten

 

 

 

(fol. 140)

 

Siet Ghij leijde U volck als een cudde scapen

 

Die niet en wisten waer zy souden weyden

 

Duer Moijsen / en Aron / U ghetrouwe knapen

 

Diese inde wildernisse ghinghen leijden

 

Daer dede Ghijse veertich jaren / lanck beijden

 

Datsze noyt en quamen / onder huijs noch dack

 

Ende zints / datsze / uut Egiepten waren ghescheijden

 

En wasser niet eene // die eenen schuen ghebrack

 

Wat wast anders / dan U liefde? / die U hier toe track?

 

En dat Ghij / U woordt daer duer beveste?

 

Al lyde ic nu Heere dit onghemack

 

Ic weet wel Ghy sult my noch helpen int leste

 

Alsze mij alle begheven / zijdy de beste

 

En comt mij met U troostelic woordt te baten

 

God en sal de Zijne nemmermeer verlaten

Niet meer alsoo Crul.