De Gulden Passer. Jaargang 23

[p. *1]

[De Gulden Passer 1945]

Fig. 1. - Leuvensche band met Sint-Paulus-paneelstempel (Gent, Univ.-Bibl., res. 970). Zie blz. 6.

[p. *2]

Fig. 2. - Engelsche band met Sint-Paulus-paneelstempel gemerkt ME. (Londen, verz. E.Ph. Goldschmidt, n^r 153). Zie blz. 11

[p. 1]

Paneelstempels met Sint-Pauluspenning op Brabantsche en Engelsche boekbanden
door Prosper Verheyden

Te Leuven, te Antwerpen en in Engeland worden, in het tweede kwartaal van de 16^de eeuw, boekbanden beprent met paneelstempels, die voorstellen de vier evangelistenteekens geschaard om een penning, een zegel, met het beeld van Sint Paulus. De apostel draagt rechtop in de rechterhand een zwaard, werktuig van zijn martelaarschap, veel meer nog symbool van zijn apostolaat: zie verder; en in de linker een wapenschild met daarin Jezus' hart en wonden op en om een kruis.

Slechts bij één van de zes verschillende paneelstempels, bij den Leuvensche, zijn de wonden in het gevierendeeld schild duidelijk, hoe klein ook gegraveerd: in elk vakje naast het kruis, de gapende wondlippen, met een rijtje bloeddroppels eronder; en een hartje op het midden van het kruis. In de vijf andere paneelen zijn de hand- en voetwonden stipjes geworden en het hart - het moest ook aan de zijdewonde herinneren - is uit het midden van het kruis verdwenen: alsof Sint Paulus' wapenteeken niet meer werd begrepen, ofwel zóó algemeen werd begrepen dat vier stipjes konden volstaan om de vijf heilige wonden voor oog en geest te brengen.⁽¹⁾

(1) De zijdewonde was de weg tot Jezus' Hart; zoo wordt zij dan voorgesteld op het Hart zelf. In de verluchte initiaal, bij den aanvang van ‘een goet ghebeth totten heilighen .v. wonden’ worden deze geschilderd, met weglating van het Kruis: ‘om de van goud schitterende hartewonde, waar men duidelijk de kwetsuur van de lans in ziet, zijn de vier overige wonden geschaard, als gouden sferen druipend van bloed.’ Zie Dr. Maria Meertens, De Godsvrucht in de Nederlanden; II, 1931; blz. 3; plaat 1 is een reproductie van de verluchte bladzijde uit het Noord-Brabantsch hs., dat berust in de Norbertijner abdij te Park bij Leuven en beschreven wordt in dl VI, 1934, van Meertens' werk, bl 236. Zie overigens aldaar ook, in dl II, het eerste hoofdstuk, ‘De vereering der H. Wonden’, en het tweede hoofdstuk, ‘De vereering van het H. Hart.’)
‘Gewoonlijk is de gedachte aan Christus' Zijdewonde de grondslag van de beschouwingen der Nederlandsche schrijvers over het Hart des Zaligmakers’. (Zie G. Kanters, De Godsvrucht tot het H. Hart van Jezus in de vroegere Staten der Nederlanden; Brussel, 1929; bl. 17, - geciteerd bl. 120 door J. Gessler, Jezus' Lijden en Zijdewonden in woord en beeld verheerlijkt in Philologische Studiën, Leuven, IX (1939), bl. 119-139).
In sommige gebeden tot de h. Vijf Wonden wordt met Jezus' geopende zijde tevens zijn Hart bedoeld; bijvoorbeeld: ‘Ick anbede unde ere dat alder leeflikeste unde gebenedideste herte unses leven heren ihesu christi dat uns van leve [= liefde] geopent is. Ick bidde di leve here ihesu criste dattu mij weder unfangen willest yn dynen gebendiden herten unde wyl my suver unde reyne maken van allen vlecken der sunde overmyds den hilligen water unde blode dat ut dynen zarten herten gevloten is. Amen.’ (In een handschrift Getijden en gebeden, verz. Edm. Denie, Antwerpen; geschreven c. 1500).

[p. 2]

En wat zouden niet zwaard en schild van Paulus klare taal spreken, namelijk die van zijn brieven: ‘met de wapenen der gerechtigheid: in de rechterhand tot aanval, in de linker tot afweer’ (2 Cor., 6, 7-8); ‘Doet de wapenrusting van God aan,...’; ‘houdt bovenal het schild van 't geloof vast, waarmede gij al de brandpijlen van den booze kunt uitdooven. En neemt den helm der zaligheid en het zwaard van den Geest, namelijk het woord van God...’ (Ephes., 6, 16-18);⁽²⁾ ‘Voor mij, moge ik over niets anders roemen dan over het kruis van onzen Heer Jesus Christus, waardoor mij de wereld gekruisigd is, en ik voor de wereld... Dat voortaan niemand mij nog last aandoe: want ik draag de merkteekens van Jesus in mijn lichaam.’ (Gal., 6, 14-17). En zou Paulus hier ook bedoeld hebben ‘de litteekens van geeselingen en mishandelingen die hij onderstaan had’⁽³⁾, en meteen de Passie zelve, die hem bijbleef in den geest en tot in zijn vleesch, bij deze woorden, bij dit kruis, in dit verband was het zinrijk genoeg, Jezus' hart en wonden af te beelden.

Het Leuvensche paneel kennen wij door vijf boekbanden, het Antwerpsche door één. De drie Engelsche Paulus-paneelen ma-

(2) De Brieven van St. Paulus uit het Grieksch vertaald door Th. van Tichelen; Antwerpen (1926).
Deze Les uit S. Paulus' brief aan de Ephesiërs is het Epistel in de mis van den 21ⁿ Zondag na Pinksteren. Zoodat hier nogmaals blijkt dat onze middeleeuwsche bandversiering gewijde teksten voor paneelstempels ontleent aan het missaal (en aan brevier en getijdenboek) en ook afbeeldingen gebruikt die deze teksten illustreeren.

(3) T. a.p., blz. 113, voetnota.

[p. 3]

ken, met een vierde matrijs, twee paar uit; in elk paar heeft eene der matrijzen een monogram.

Het Kruis- en wondenschild is in de iconografische literatuur niet als attribuut van den heiligen Paulus te vinden; zoodat de hier beschreven paneelstempels bijdragen zijn tot de iconografie van den Apostel.

De Leuvensche Sint-Pauluspaneelstempel (zie fig. 1) is 78 × 47 mm. groot. De penning, waarop de apostel wordt voorgesteld met een aureool, heeft een randschrift in romeinsche kapitalen: sanctvs pavlvs; aan weerszijden van den penning, twee dwars door elkaar heen gelegde holle halve ringen; op de spreukbanden van de evangelisten-symbolen: s iohannes s matheas s lvcas s marcvs, telkens van uit het midden van het paneel gelezen.

Hier volgt verdere beschrijving van vijf banden, die met dezen stempel zijn versierd:

1. - Antwerpen, verzameling Edmond Denie (sedert 1935); C. Cr. Sallustius, De coniuratione Catilinae, De bello Jugurthino (etc.); Antwerpen, Michiel Hillen, 1532. (Nijhoff-Kronenberg 3837).⁽⁴⁾.

Zwart kalfsleder op karton; de rug is volkomen gaaf. Steekbanden van groen en grauw garen. Overblijfselen van twee paar witlederen bindsels. Met een driedubbel filet, een vette streep tusschen twee dunne, werd de paneelstempel ingelijst; in de vakken eronder en erboven werd overhoeks hetzelfde filet gestreken: let erop, gij zult telkens door een dergelijk Sint-Andrieskruis in de randvakken van banden verwezen worden naar een Leuvensche binderij; iedereen kon zoo een paar strepen kruisgewijze trekken waar er gelegenheid was, naast of tusschen paneelstempels; maar haast nooit komen zulke kruisstrepen voor tenzij op Leuvensche banden.

De bandkartons zijn aan de binnenzijde met wit papier beplakt; bovendien zijn er vier schutbladen - twee dubbele

(4) Dit exemplaar werd vermeld in Catalogus V Boekbanden, Tentoonstelling van Oud-Vlaamsche Kunst, Antwerpen, 1930, bij n^r 249; (toen was het in de verzameling J. Havenith, Brussel); ook in Gothieke en renaissance Boekbanden uit private verzamelingen tentoongesteld in het Museum Plantin-Moretus, 12-27 November 1938, n^r 39.

[p. 4]

dus - vooraan en evenveel achteraan, - volgens verlangen, wij zullen het gaan zien, van den eersten eigenaar, die het boek te binden gaf.

Op het eerste schutblad, een aanteekening in een zestiendeeuwsche hand: ‘Egidius Landeghem est meus herus’; daaronder, dezelfde naam, in paarsche inkt, en een drietal citaten, alles van Landeghem's hand; onderaan het titelblad, nog eens zijn naam en daarbij: ‘in pergameno’, het tweede woord doorgehaald en erboven geschreven: ‘nigro corio, ij fol.’ Naar Gielis Landeghem's wensch is dan het Sallustius-exemplaar, waarin hij, blijkens zijn talrijke aanteekeningen bij den tekst, veel heeft moeten studeeren, gebonden geworden niet in perkament, zooals hij, uit gewoonte waarschijnlijk, eerst had voorgeschreven, maar in zwart (kalfs)leder, met dubbele schutbladen.

Twee strookjes perkament werden door den binder gebruikt tot versterking van de schutblad-katernen; het voorste geknipt uit een literair handschrift uit de 15^e eeuw, het achterste uit eene acte.

Student Egidius Landeghem gaan wij zoeken in de matrikel van de Leuvensche Universiteit; het inschrijvingsregister voor de jaren 1528-1569 wordt bewaard in het Rijksarchief te Brussel, ‘fonds Universiteit Leuven’, n^r 24; en daarin vinden wij inderdaad, fol. 104, bij de studenten ingeschreven op 19 November 1537: ‘Egidius landeghem de Wasia.’ Zoodat het door de kruisstrepen gewekt vermoeden over den Leuvenschen oorsprong van den band bevestigd wordt: de man, die voor Egidius Landeghem den Sallustius bindt in zwart leder versierd met het Pauluspaneel, werkt te Leuven.

Een tweede band beprent met hetzelfde paneel wijst insgelijks veeleer naar Leuven:

2. - Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, handschrift M 218 (in 1937; zie J. Denucé, Catalogus der Handschriften van het Mus. M.-P., bl. 184, waar de vroegere bibliotheeknrs worden vermeld: ‘Latin n^o 246 (anc. 194’), Joannes Driedo a Turnhout. Selecta ex libro qui de dogmatibus ecclesiasticis inscribitur, 1542.

[p. 5]

Zwart kalfsleder op karton; rug vernieuwd, (na 1918), in schaapsleder, echter zonder herbinden en met behoud van de oorspronkelijke bandvlakken; overblijfsels van twee paar lederen snoeren. De paneelstempel gevat in een dubbel raam van driedubbele filets, beide ramen aan elkander verbonden met dwarsstrepen aan de hoeken.

Bij het slot: ‘Expliciunt quedam selecta magistri Joannis Turhnout [!] doctoris eximij, ex libro qui de dogmatibus ecclesiasticis inscribitur, scripta per fratrem Hieronimum Dentiere unius mensis scilicet octobris spatio ad finem deducta. anno domini 1542^o.’

En op fol. 1, een wit blad, behoorend tot het eerste katern van het hs. zelf: ‘Ex dono Patrui mei Fratris Hieronijmi Dennetieres apud Cruciferos Tornacenses Prioris anno 1560 qui hunc librum manu sua conscripsit.’

Kon de prior van de Kruisbroeders te Doornik een boek, dat hijzelf achttien jaar vroeger had gekopieerd uit Driedo's lijvige De ecclesiasticis scripturis et dogmatibus ll. IV Leuven, Rutg. Rescius, 1533 (Nijhoff-Kronenberg, n. 744), wegschenken, zoo behoorde het vast niet aan de kloosterbibliotheek maar had hij het vroeger ook op eigen kosten laten binden.

Dus niet in zijn Doorniksch klooster, want dan had het bandje er wel anders uitgezien.⁽⁵⁾. Hij zal dan, in 1542, veeleer verbleven hebben in het studiehuis van de Kruisbroeders te Leuven, toen hij afschriften nam van teksten uit het boek van den Leuvenschen professor in de theologie Jan Nijs, van Darisdonck bij Turnhout, ‘Driedo’ († Leuven, 4 Aug. 1535) en hij liet dus zijn handschrift binden te Leuven.

Iets van dien aard had hij gedaan in 1540, doch te Namen.

Van de hand van Jeronimus Dentière, d'Ennetière,⁽⁶⁾, heeft

(5) Zie mijn opstel Boekbanden uit Maastricht; in Het Boek, XXII (1934), blz. 167: ‘Van de Kruisbroeders te Doornik zijn mij zeven banden bekend, n.l. vijf in de Kon. Bibl. Brussel... (enz.) en twee in de Stadsbibl. te Doornik... (enz.). Onder de stempels op deze banden zijn merkwaardig de beide kruismerken, een in een cirkeltje... een in een rechthoekje...’ (enz.)

(6) Jérôme [Dennetières], écuyer, religieux au couvent de Sainte-Croix, dit des Croisiers à Tournai, y devint prieur. Il naquit vers 1501 et vivait encore en 1557.’ (Zie comte P.-A. du Chastel de la Howarderie, Les d'Ennetières, p. 87, in Annales de la Société d'histoire et d'archéologie de Tournai, n^lle série, X, 1^e partie, 1906; met verwijzing naar ‘Archives de Tournai, Cartulaire de rentes de 1508; p. 229.’) - Niet in Biographie Nationale.

[p. 6]

de Kon. Bibl. te Brussel hs. 2724-'39 (Catal. Vanden Gheyn n^o 1635), waarvan de band is beprent met dezelfde stempels, (Man der Smarten, griffoen, vogel, twee rozetten en het gepatteerde Kruisbroederskruisje) die gebruikt worden in de binderij van de Kruisbroeders te Namen (zie Weale R. 359); geen wonder: Dennetière kopieerde deze verzameling tractaten toen hij, in 1540, verbleef in het Naamsche klooster van zijne orde, zooals zijn explicit getuigt: ‘Completus est liber iste ad laudem eius [Jhesu Christi] anno 1540, altera mathie in spacio mensium 4^or in conventu namurcensi par fratrum Hieronimum dennetierem tornacensem conventualem tornacensis domus sancte crucis. Jhier. dentiere.’ Aan zijn Doorniksche kloosterbibliotheek heeft dit handschrift wèl toebehoord.

Bibliothèque de l'Arsenal, te Parijs, heeft een in-folio-band, ms 527, waarop eenig minder karakteristiek rolornament in blinddruk is aangebracht; drie werken zitten erin; het eerste is Liber penitentialis, Leuven, Joh. de Westphalia, z.j. (CA n^r 1426) waarin, vooraan, deze aanteekening: ‘Iste liber est conventus fratrum S. Crucis Tornacensis, a fratre Hieronimo Dentière, ejusdem loci professo, decem stupheris comparatus, anno 1532.’⁽⁷⁾; de twee andere werken zijn verzamelingen sermoenen in zestiendeeuwsch schrift, echter niet van Dentière's hand, al schreef hij, op f. 1 van het eerste dezer beide stukken zijn naam bij een kort gebed. De band ziet er uit als zijnde uit de latere jaren van de 16^e eeuw.

3. - Bergen in Henegouwen (Mons), Museum kanunnik Edmond Puissant; Ludolphus de Saxonia, Vita Christi; Parijs, wed. Thielman Kerver, z.j.

Donkerbruin of zwart kalfsleder op eiken berden met twee koperen sloten. De breede rug werd vernieuwd. Geen vroeg ex-libris.

4. - Gent, Universiteits-bibl.; rés. 970: Basilius, Gregorius Nazianzenus, Epistolae graecae; Hagenau, J. Secer, 1528.

Bruin kalfsleder op karton; sporen van twee paar lederen bindsels. Zie de reproductie, fig. 1.

(7) De Conservator berichtte mij dat het jaartal 1530, vermeld in Henry Martin, Catalogue des Manuscrits de la Bibl. de l'Arsenal, t. I, 1885; p. 380, n^o 527, moet verbeterd worden in 1532. Hij bezorgde mij ook een wrijfsel van den band.

[p. 7]

Op het titelbad: ‘Abbatiae Eenam(ensis)’ in humanistenschrift, 16^de-17^de eeuw.

5. - Parma, R. Bibliotheca Palatina; Pal. 2769: Le Nouveau Testament; Antwerpen, Willem (Guilame) Vorsterman, 1529 (Nijhoff-Kronenberg n^r 2505, waar dit ex. wordt vermeld). Kalfsleder op eiken berden, overblijfsels van twee koperen sloten. Evenals op de hier n^rs 1 en 4 vermelde banden hebben de paneelstempels, op voor- en achterberd, een omlijsting van driedubbele filets: een vette streep tusschen twee dunne.

Op het titelblad, in een hand die zoowel uit de 18^de eeuw als veel vroeger kan zijn: ‘Coll. Soc. Iesu Tornaci.’⁽⁸⁾.

De banden met het Pauluspenning-paneel zullen dus gemaakt zijn te Leuven, in de jaren 1530-1542.

_* * _*

De Antwerpsche paneelstempel, met den Pauluspenning omgeven met de evangelistenteekens als hoofdmotief, verschilt van den Leuvensche in vele merkwaardige bijzonderheden. Jammer genoeg is hij bekend uit slechts één exemplaar, en waar dit sedert 1927 verblijft weet ik niet. Het was toen n^r 2618 in de veiling Hector De Backer⁽⁹⁾ en bevat Breviarium Diocesis Tornacensis, Parijs, J. Higman, 1497, - een band in bruin kalfsleder op eiken berden met koperen sloten, die ook was in de veiling de Nédonchel, n^r 38. Burggraaf de Jonghe d'Ardoye, te Brussel, was zoo vriendelijk mij het wrijfsel mede te deelen, dat hij nam vóór de veiling De Backer.

(8) Dezen band ken ik door een wrijfsel van Theodoor Gottlieb, den ook om zijne werken over boekbanden hoogst verdienstelijken conservator van de K.K. Hofbibliothek te Weenen, wiens verzameling wrijfsels eenigen tijd na zijn dood in het bezit is gekomen van den heer G.D. Hobson, te Londen. Gottlieb schreef bij dit wrijfsel: ‘Der rote Schnitt ist silbern gesprenkelt.’ De ongewone versiering van de snede kan ook later zijn aangebracht. Wrijfsels en mededeeling van de aanteekening op het titelblad - het boek heeft geen ander oud ex-libris - ben ik verschuldigd aan den heer Giovanni Masi, directeur van de Bibliotheca Palatina.

(9) Zie Bibliothèque de feu M. Hector De Backer, Seconde partie. Paris, 1927. Van n^r 2618 wordt de band, ‘reliure réparée’, voor- en achterzijde, beschreven als volgt: ‘Chaque plat de la reliure, qui est anversoise, est décoré d'une plaque à froid; le premier porte la devise de Charles-Quint: Plus oultre avec l'aigle, les attributs des quatre évangélistes et l'effigie d'un personage portant un blason avec le nom Paulus...; le second ne porte que deux petits portraits en médaillon dans un encadrement de torsade.’

[p. 8]

De plaat (92 × 59 mm.) heeft een decoratieve omlijsting bij het middenvak; de centrale Pauluspenning stelt den apostel geharnast voor; zijn schild, met de vier wonden - zijn ze gekrompen tot stippen, het zijn er toch nog ovale - bij het kruis, komt onder het geheven zwaard te staan; voor het randschrift worden geen romeinsche kapitalen gebruikt maar gotieke minuskelen: sanctus paulus; de penning staat tusschen een boom en een graanschoof (een mutsaard?); de namen van de evangelisten op de spreukbanden van hunne zinnebeelden, worden ook in gotieke minuskelen gesteld. Merkwaardig is de paneellijst: op elken hoek, een cirkel met een profielkop erin, dus vier penningen, munten met beeldenaars; op de langere, de staande lijstzijden, een klimmend fabeldier met een bloeienden tak erboven en eronder; op de bovenste lijstzijde, een schildje met den rijksadelaar in het midden van een spreukband waarop, in gotieke minuskelen, plus oultre; op de onderste lijstzijde, tusschen twee rozen, een schildje met het stadswapen van Antwerpen.

Zoodat wij hier een deels gotiek, deels renaissance plaatje zien, en een weerga van de paneelstempels met keizer-Karel V-penning en keizers-emblemen, - ik ken er twaalf verschillende - die werden gebruikt meestal door Antwerpsche binders; vermoedelijk nochtans zijn een paar onder deze bandpaneelen Leuvensche navolging⁽¹¹⁾.

Het Antwerpsche Paulus-paneel is dus na c. 1520 ontstaan; of het te Leuven tot model diende ofwel het Leuvensche plaatje navolgde is nog niet stellig uit te maken.

Van de talrijke Antwerpsche en Leuvensche medaillons-paneelstempels zijn de plaatjes met den Sint-Pauluspenning, die tot bandversiering gediend hebben, een specialiseering, zoowel als de Karel V-paneelen zelve dit zijn. Op het exemplaar uit de veiling Hector De Backer, 26 Maart 1927, n. 2618, was de achterzijde overigens beprent met een tweeden paneelstempel: twee medaillons in een middenvak, of the usual Antwerp type, merkte Goldschmidt aan, met een lijst van kabelkruisen. Zoodat dit incunabel reeds in zijn tweeden band een renaissance, zat.

E.Ph. Goldschmidt heeft het Antwerpsch Sint-Pauluspaneel

(11) Zie een aanduiding over de verschillende Karel V-paneelstempels in mijn opstel Jan Mone's bandpaneel voor Jan Carondelet in Mechelsche Bijdragen, V, 1938, bl. 77

[p. 9]

beschreven, in de aanteekening bij zijn n^r 153 - zie hier verder, blz. 11 - steeds naar hetzelfde exemplaar uit de veiling Hector De Backer.

_* * _*

Weale beschrijft, R 129, bij zijne ‘English rubbings,’ een paneelstempel, waarvan hij oorsprong en tijd aangeeft met ‘M.D., c. 1500’:

Panel (49 × 69 m.). In the centre, a medallion with a half-length figure of a saint holding a sword in his right hand, and a shield charged with a cross in his left. In the angles are the Evangelistic animals holding scrolls with their names.

Daarbij stelt hij, niet den titel van het boek, maar ‘D. 43-1887’ namelijk de aanduiding van de plaats waar zijn wrijfsel ligt in de verzameling te South-Kensington en het jaar waarin het daar kwam. Uit hetgeen boven en onder de beschrijving staat, blijkt dat de paneelstempel samengaat met dien, welken hij beschrijft in het volgend n^r, 130, ook onder ‘M.D. c. 1500’:

Panel (94 × 69 m.). An escucheon bearing quart. 1 and 4 France, 2 and 3 England, ensigned with the royal crown, and supported bij a dragon and a hound. Above the crown is the Tudor rose between two scrolls; on each side of the escucheon, a portcullis, and beneath it, the binder's cipher.

En hij reproduceert dit bindersmerk, namelijk M D verbonden met een minnestrik. Onder de beschrijving ook de aanduiding ‘D. 42-1887.’ Zoodat wrijfsels n^rs 129 en 130 vermoedelijk genomen werden op een en denzelfden band.

In t. I, Introduction, van zijn Bookbindings and Rubbings of Bindings, verschenen in 1898, vier jaar nà t. II, Catalogue, zegt Weale, waar hij het heeft over Londensche binders, p. xxxvi:

Another binder placed the royal arms, ensigned with the crown, between two portcullises, the supporters beneath, and the rose and scrolls above (130). In conjunction with this he employed a panel-stamp (129) with the figure of a saint holding a sword and a shield, within a circular medallion surrounded bij the Evangelistic-animals, with large inscribed rolls. The stamps used by him appear to have been cut in France.’

Ik heb de beide paneelstempels teruggevonden op den band van The first dialogue in Englisshe, London, Robert Redman, 1532,

[p. 10]

in Brithish Museum, C. 65. bb. 10, en er kunnen nagaan dat er inderdaad geen naam voorkomt, in paneel n^r 129, bij den heilige met zwaard en schild, die toch geen ander is dan de Leuvensch-Antwerpsche Paulus; dat in elk kwartier van het schild overigens een stipje staat; dat van n^rs 129 en 130 een smalle omlijsting deel uitmaakt; dat de compositie in beide paneelen op dezelfde wijze symmetrisch verloopt en beide matrijzen blijkbaar van eerstaf bestemd waren om samen gebruikt te worden; en dat de evangelisten-namen eenigszins zonderling op de spreukbanden van de vier symbolen werden gegraveerd: voor Matheus staat mathias, van rechts naar links gespeld; er staat iohann, met verkeerd verbonden beenen in de N.

Welke reden had Weale om deze paneelstempels, bestemd voor duidelijk Engelsch gebruik, te beschouwen als Fransch werk, en te dateeren ‘c. 1500’? En moest M D hem niet doen denken aan Martin Dature, den Londenschen boekverkooper (1527-1543), die bandpaneelen met zijn monogram teekent?

Ongetwijfeld was aan Weale zelf de gelijkenis van zijn n^r 129 met zijn n^r 529 opgevallen. Hij plaatst dit laatste bij de ‘French rubbings’, om de eenige reden, vermoedelijk, dat de band een Parijzer druk bevatte:

Panel (77 × 54 m.). In the centre, between two interlacing semicircles, medaillon with a three-quarter legth figure of a saint, sanctus pavl9, ‘holding an uplifted sword in his right hand and an escucheon charged with a cross in his left; in te angles, the Evangelistic animals holding inscribed scrolls.
From the Binding of Hippocratis Coi de Melancolia liber i. Parisiis, C. Chevallon. 1526.
D. 189-1888.

Fransch is dit paneel geenszins. Ook Hobson neemt het niet op in zijn lijst van Fransche paneelstempels (zie Parisian Binding 1500-1525 in The Library, 4th series, XI, 1931, p. 425-429).

Maar is het hetzelfde als wat wij herkenden als het Leuvensch paneel? Ondanks de lezing paul? waar misschien toch paulus stond? en hoewel Weale de Kruiswonden, al zouden ze tot stipjes gereduceerd zijn, niet vermeldt? Het schijnt veeleer te zijn het pavlv-paneel met de halve ringen, even groot (77 × 54), dat met het ME-paneel samengaat.

[p. 11]

E.Ph. Goldschmidt, Gothic and Renaissance Bookbindings, Londen, 1928, beschrijft, n^r 154, een band beprent met twee paneelstempels, beide met een Pauluspenning en evangelistensymbolen; op beide heeft het Kruisschild een stip in elk kwartier. Deze paneelen worden op 't eerste zicht onderscheiden: het eene stelt den penning tusschen groote fantasiekapitalen ME, het andere tusschen twee paar door elkaar heen gelegde halve, holle ringen, zooals wij er kennen uit het Leuvensch paneel. En de evangelisten-namen zijn er aldus gespeld:

1.	s johan s matheus s lucas s marck; en
2.	s ians s mathevs s lvcas s mar. s

(de kop van een spijker in de matrijs vernielde twee letters in den laatsten naam).

Goldschmidt's exemplaar bevatte Martialis, Epigrammata, Parijs, 1540. Hij verwijst naar een dergelijken band, met schutbladen uit een Engelsch boek, in de verz. Dunn (inhoud: een Parijzer uitgave 1531).⁽¹²⁾.

Zijn n^r 153 is een band versierd met dezelfde twee paneelen, elk echter gevat in een vroeg-renaissance omlijsting, die in de boekbinderij een los blok moet geweest zijn, waarin de beide matrijzen precies pasten. Het boek is een verzamelband, waarin een Froben-uitgave 1529 en drie andere werken over Hebreeuwsche spraakleer zitten. En Goldschmidt hield den band voor Engelsch ‘on account of the early English owner's name’ (vooraan in het boek) ‘and the rough method of fastening the panels to blocks.’

Ja, een algemeene bemerking van Goldschmidt is dat Engelsche binders hun metalen paneelstempels op een houten blok vastlegden met nóg plomper spijkers en met nog minder ontzag voor de gravure dan de Vlamingen daarbij soms dierven gebruiken... maar de vier gaten, waarover hij zich bij zijn n^r 153 bekloeg, zijn in die losse omlijsting aangebracht.

(12) Van dezen band zag ik een wrijfsel in Weale's eigen verzameling, sedert 1932 in het bezit van den heer G.D. Hobson. Weale had het wrijfsel gelegd in een omslag die geen andere dan Engelsche documenten van dien aard bevatte; hij teekende erbij aan dat in den band zat: Dionysius Carthusiensis, Commentaria in d. Pauli epistolas. Parijs, 1531. De naam van den vierden evangelist, op den tweeden paneelstempel, is s marcus. Toen die band werd gemaakt was de matrijs dus nog nagelvrij!

[p. 12]

Een bijzonder goed bewaarde band in British Museum, C. 64. b. 1, is beprent geworden met dezelfde twee paneelen, in dezelfde omlijsting, nog vóór deze laatste zoo grof werd opgenageld. Ik heb zeer duidelijke wrijfsels ervan genomen. De fraaie band bevat G. Moringus, Commentaria in librum Ecclesiastae, Antwerpen, Michiel Hillen, 1533. (Nijhoff-Kronenberg, n^r 1541).⁽¹³⁾.

Goldschmidt maakt, bij zijn n^r 153, nog eene bemerking tot onderscheid tusschen de verschillende Paulus-paneelstempels en daarbij deze: ‘...we must concede that the initials ME and CC, whatever they do mean, cannot refer to any particular binder.’ - Ongetwijfeld; maar met CC bedoelt hij de halve ringen naast den Pauluspenning en letterteekens zijn dit geenszins; en voor de beteekenis van ME is er misschien te zoeken naar den naam van een eigenaar, die wellicht een klooster is.

Toegegeven dat het mogelijk is, om de redenen vermeld door Goldschmidt en zelfs om dat ‘s. marck’, het ME-paneel en zijn gezel voor Engelsch te houden, zouden ze dan, wegens dat ‘s ians’, naar een Vlaamsch voorbeeld zijn gesneden, of van Brabant naar Engeland zijn overgebracht - evenals meer ander Vlaamsch boekbindersgerief van dien aard? In latere Nederlandsche paneelstempels komen nog wel eens een paar groote initialen voor, die niet den binder maar de kloosterbibliotheek aanwijzen; bijvoorbeeld MA, (Monasterium Averbodiensis) zie de reproductie in mijn La Reliure en Brabant, pl. XVI en die andere bij J. Brassine, La Reliure Mosane, I, pl. XII; en MG (Monasterium S. Gertrudis), in een rolornament bij de beide paneelstempels, die abt Philips de Hosden voor de banden van de Leuvensche kloosterbibliotheek liet gebruiken onder zijne regeering (zie de reproducties in La Reliure en Brabant).

Zou het overtuigend blijken dat het koppel ME-paneelstempels evenzeer Engelsch is als het MD-koppel - en bandversiering waarin den patroon van de Londensche hoofdkerk hulde wordt bewezen zal gretig genoeg door boekbinders en boekverkoopers uit zijn parochie overgenomen geworden zijn, zooals Goldschmidt en Hobson bemerken - de Engelsche specia-

(13) Cyril Davenport, Cameo Book-stamps figured and described; Londen, 1911, bl. 175, geeft, naar dit exemplaar, een teekening en stelt er bij ‘Netherlandish’.

[p. 13]

listen van de boekband-geschiedenis mogen dan opzoeken welk klooster het Monasterium E... kan geweest zijn en de bedoelde banden van eerstaf in zijn bezit kan hebben gehad.⁽¹⁴⁾.

In zijn merkwaardige bijdrage Blind-stamped Panels in the English Book-trade c. 1485-1555 (London, The Bibliographical Society, 1944; 111 blz., 8 platen) heeft G.D. Hobson, p. 41, acht banden aangewezen ‘with a panel of St. Paul and the Evangelistic symbols (Weale, R. 130-129)’ zeven daarvan bevattende drukken uit 1528-1534, een met een boek uit 1513; hij kent het paneel toe aan Martin Dature ‘who was in business at London from 1527 or earlier till 1556’; en hij bemerkt: ‘There are at least five, and possibly more, panels closely resembling the panel of St. Paul (Weale R. 129, 529)’; één onder deze vijf is gemerkt L.S., een ander, met de halve cirkels, versiert den band van een uitg. Bazel 1541; het merk ‘may have belonged to Lewis Sutton, stationer and bookbinder, who became Warden of the Stationers' Company in 1526 and is last heard of in 1539.’ Hobson's beschouwingen leiden hem tot het besluit (p. 46) dat sommige onder deze Paulus-paneelen in Engeland werden gebruikt, andere in de Nederlanden. ‘But the subject is pecularly appropriate to England, St. Paul being the patron-saint of London, and the courtyard of his cathedral the centre of the London book-trade. Probably the panels of Dature, L.S. and M.E. were engraved in the Netherlands for the English market, and the design used afterwards in the Low Countries.’

Wegens de stipjes, die de niet meer begrepen Wonden vervangen in Paulus' schild en het weglaten van het Hart daarin, komt het mij voor dat de in Engeland gebruikte paneelen zoowel als het Antwerpsche, veeleer navolgingen zijn van het zinrijker Leuvensche.

_* * _*

Voor de dwars over elkaar gelegde halve ringen, geenszins, zegden wij daareven, een ‘CC-merk’, hoeft geen beteekenis

(14) Het klooster hoefde trouwens niet eens sint Paulus tot patroon te hebben; en andersom had b.v.b. het Brabantsche Roodeklooster, een huis van Augustijner regulieren, Paulus wèl tot patroon en noemde zichzelf naar hem, hoewel het niet zijn beeld bij wijze van bandversiering gebruikte.
Te Antwerpen is Sint Paulus de patroon van de kerk der Dominikanen. Maar wij hebben zoo goed als geen boeken uit hunne kloosterbibliotheek overgehouden.

[p. 14]

gezocht te worden; ze zijn niets anders dan een overblijfsel uit romaansche bandversiering, spoken uit de 12^e en de 13^e eeuw, - en éénig is hun weder-verschijnen, afzonderlijk en ook als bestanddeel van Vlaamsche paneelstempels, geenszins, evenmin als dat van een aantal andere figuren, gaarne gebruikt door boekbinders in ‘romaansche’ stijlperiodes.

Stempels met twee door elkaar gelegde halve ringen kan men veelvuldig zien op romaansche banden; b.v.b. op dien van Evangelium Marci cum glossa ordinaria, 12^e eeuw, (Zurich, Zentralbibl. Ms. car. C. 142), in Hobson's lijst n^r LXV, sedertdien gereproduceerd door M.J. Husung in Archiv für Buchbinderei, XXXIV, 1934, S. 62. Het figuurtje is ook gerieflijk: afdrukken ervan, naast of onder elkaar, teekenen een keten of een vlecht- of netwerk, waarmee aardige omlijstingen worden gelegd en ledige vakken speelsch en tintelend aangevuld. Daarom blijft het ornamentje leven. Heele rijen stempelafdrukken met die gekruiste halve ringen staan op den band van een Fransch getijdenboek uit de 15^e eeuw⁽¹⁵⁾ maar ook op een band van den Bruggeling Willem vanden Velde, Wilhelmus de Campo (1481-1536) om een getijdenboek in de Potterie te Brugge - en toen Willem de Vreese het fraaie stuk beschreef⁽¹⁶⁾ merkte hij terecht aan: ‘hij [de stempel] vertoont een onmiskenbare overeenkomst met sommige oud-Engelsche stempels’ - want in 1903 werden die romaansche banden, reeds vroeger als zoo oud herkend door W.H. James Weale, nog alle voor Engelsch gehouden.

Ook op Gentsche banden komen de gekruiste halve ringen voor; ze maken zoowat hetzelfde effect als de gekruiste touwen, óók twee halve cirkels, die insgelijks van romaansche banden afkomstig zijn (zie b.v.b. Theod. Gottlieb, Englische Einbände des XII Jahrhunderts in Französischem Stil, in Belvedere, Heft 43, Weenen, 1926; en daarin de reproducties naar den band van een hs. uit de 12^e eeuw bewaard te Lambach).

_* * _*

(15) Catalogue de belles reliures de la librairie Gumuchian (1931); n^e 1.

(16) Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen, I, 1903, bl. 55-58.

[p. 15]

Het heele Leuvensch Pauluspaneel is trouwens een synthese van menig romaansch bandvlak: de Pauluspenning, de evangelistenteekens en het aanvullend ornament, alles zóó uit de bandversiering van drie - vier eeuwen vroeger overgehouden en naar de oudere voorbeelden samengebracht en opgesteld.

Een ovale stempel, waarin Paulus staat, met opgeheven zwaard in de rechterhand, een boek in de linker, randschrift met zijn naam in kapitalen, komt voor op den band van Leviticus glossatus, begin 13^e eeuw, (Benedictijner Admontklooster, Styrië, ms. 347; zie G.D. Hobson, English Binding before 1500, Cambridge, 1929, pl. 16; en p, 6; en zijn Further Notes on romanesque Bindings, in The Library, Londen, 1934, en daarin List of the romanesque Bindings, n^r XXXVI); een variante van dezen Paulus-stempel op den band van Evangelium Marci glossatum, 12^e eeuw (Kamerijk, Stadsbibl., ms. 330; zie Hobson, Further Notes, n^r LXXXVI, pl. I en II en fig. 4, p 165; ook p. 189); op voor- en achterberd gaat de Paulus-stempel samen met andere die voorstellen de evangelisten-symbolen (ook het Agnus Dei, ook David). In een eveneens ovalen stempel is Paulus neergezeten - hij wordt ook door een randschrift aangeduid - al houdt hij nog het zwaard rechtop (Hobson, Further Notes, pl. III; in List of the Romanesque Bindings, aldaar. p. 195-204, n^r LXXXI: op den band van een hs. 12^e eeuw, commentaar bij S. Paulus' brieven, Stadbibl. Troyes, ms. 2266).

Op band n^r XCIX (zie G.D. Hobson, A newly discovered Romanesque Binding, in Bodleian Quarterly Review, VIII, n^o 96, 1938) ziet men den ovalen Paulus-stempel zesmaal geprent, samen met zestien andere stempels, waaronder de evangelistensymbolen, het Lam Gods, Samson die den leeuw bedwingt, enz., en ook drie verschillende rechte en gebogen stempeltjes, waarmede vlechtwerk wordt afgebeeld; Hobson houdt dezen band voor Parijzer werk uit 1140-'50.

Enkele andere onderwerpen van stempels, die op romaansche banden worden aangetroffen, hebben de 12^e, de 13^e eeuw overleefd, niet alleen in die kleinere ‘losse’ stempels, waarmede rijen aaneengesloten indrukken worden bekomen tot het samenstellen van om elkaar heen gevatte omlijstingen van het

[p. 16]

bandvlak of die in de mazen van een net van ruiten en driehoeken worden geprent, maar zijn overgenomen en verwerkt geworden, met de opstelling waarin ze op die oudere banden voorkomen, in enkele dezer paneelstempels, die in de Nederlanden worden gebruikt in de 14^e, 15^e en 16^e eeuw. Het Leuvensche en het Antwerpsche Sint-Pauluspaneel, uit de eerste helft van de 16^e eeuw, zijn voorbeelden van zulk synthetisch weder-verschijnen van romaansche bandversiering.

Eerst na vier eeuwen? Tot nu toe kennen wij geen Sint-Pauluspaneel vóór de 16^e eeuw. De Apostel heeft echter, juist in de jaren 1520-1550 en vast bijzonder te Antwerpen - misschien waren Reformatie en geloofsvervolging en -verdediging daaraan niet vreemd - nog meer populariteit gehad dan als drager van het schild met Kruis en Wonden: Antwerpsche banden worden versierd met een grooten paneelstempel (144 × 90) die voorstelt de Bekeering van Saul-Paulus. Zie Wereldtentoonstelling Antwerpen 1930, afd. Oud-Vlaamsche Kunst; Catalogus, deel V, Boekbanden, n^rs 67-68.

Hier zijn zeven zulke banden:

1.	- Antwerpen, Museum Plantin-Moretus. Polydorus Vergilius, De rerum inventoribus libri octo; Bazel, 1540. - Op de laatste bladzijde: ‘Sum Christo(pho)ri plantini’; achteraan in den band: ‘Sum Cornelij bombergij et vero amico. Sum Cornelii bombergij antverpiensis’.
2.	- Bergen (Henegouwen), Stadsbibliotheek; n^r M 357, Erasmus, Paraphrasis in omnes epistolas apostolicas; Antwerpen, J. Steels, 1540 (Nijhoff-Kronenberg 843).
3.	- Dezelfde bibliotheek; n^r T 273, Erasmus, Paraphrasis in Novum Testamentum; Antwerpen, J. Steels, 1548. Deze twee laatste banden worden beschreven in (P. Faider), Exposition documentaire de Reliures anciennes (de la) Bibliothèque publique de la Ville de Mons, Catalogue; 1929, n^o 74.
4.	- Tenbury Wells, Worchester, verz. Baldwin-Childe: Novum Testamentum; Antwerpen, 1545. Teekening en beschrijving in Cyril Davenport, Cameo Book-Stamps; Londen, 1911, p. 176; de band wordt er ‘Netherlandish’ gezegd.
5.	- Stuttgart, Württ. Landesbibl.: Souterliedekens, Antwer-

[p. 17]

	pen, Simon Cook, 1540 (NK 1917).
6.	- Dezelfde bibl.: M.T. Cicero, Orationum vol. 3; Straatsburg, 1540.^(17).
7.	- Leuven, Universieitsbibl.: A 38001, M.T. Cicero, Librorum Philosophicorum vol. 1; Straatsburg, 1541. - Twee paar bindsels van roodgeverfd wit leder. - Het ex. mist titelblad en voorste schutblad; er zijn dan ook geen aanteekeningen van vroege eigenaars. Het boek werd aan de Leuvensche Universiteit geschonken, na 1918.

Dat vier van deze banden, namelijk n^rs 2, 3, 4 en 5, Antwerpsche drukken bevatten (uit 1540-1548) zou op zichzelf nog niets bewijzen voor hunnen oorsprong; maar dat n^r 1 heeft toebehoord aan een vennoot van Plantin en nadien aan hemzelf leidt reeds tot sterker vermoeden; dat n^r 7 bindsels van roodgeverfd wit leder heeft, naar Antwerpsch gebruik, opgemerkt bij zoo talrijke zestiendeeuwsche banden, die bij nader onderzoek blijken uit Antwerpen te komen; en dat onder die zeven banden geen enkel wijst op niet-Antwerpsche herkomst, dit alles laat wel goeden grond om den paneelstempel met S. Paulus' bekeering, ten minste voorloopig, als Antwerpsch te beschouwen.

_* * _*

Besluit: merkwaardig is de paneelstempel, waarin een Sint-Pauluspenning tusschen de evangelistenteekens staat, omdat hij is een der voorbeelden van het als synthese herleven van een romaansche bandversiering; omdat hij is een bijdrage, ingegeven door teksten uit Paulus' brieven, tot de iconographie van den apostel; omdat hij, in lichtelijk van elkaar verschillende exemplaren, wordt gebruikt te Leuven en te Antwerpen, van waar hij overgaat naar Engelsche boekbinderijen; alleen Leuven echter heeft duidelijk beklemtoond Paulus' roemen op de Kruiswonden en reeds om deze omstandigheid kan men aan de universiteitsstad toewijzen den oorsprong en de prioriteit van het gebruik van het Pauluspaneel.

(17) Over n^rs 5 en 6 ontving ik, destijds, bericht van Dr. Ernst Kyriss te Stuttgart.