De Gulden Passer. Jaargang 21

[p. 113]

Michel van Hamont, ‘figuersnijder’ te Brussel (1556-1585)
door L. le Clercq

Toen Michel Van Hamont, op 3 Februari 1556 (57, n.s.), zijn eerste octrooi verkreeg om te Brussel het drukkersbedrijf uit te oefenen, werd hem daardoor het recht vergund ‘te mogen stecken, snyden, drucken ende printen allerhande letteren, boecken, beelden ende figueren’⁽¹⁾. In het getuigschrift dat hem later, op 17 Juli 1570, door den architypograaf Plantin werd afgeleverd ‘om te mogen continueren dye conste ende ambacht van drucken’, werd hem ook de bevoegdheid van figuersnijder toegekend⁽²⁾. Die titel komt ook voor in het adres van zijn drukken. Met zijn activiteit als ‘figuersnijder’ worden dan ook in verband gebracht de talrijke, alle bibliografen welbekende vignetten en ornamenten, die Van Hamont's boeken versieren. Dat hij zich echter ook bezig hield met het vervaardigen en het verkoopen van afzonderlijke prenten, werd tot nog toe nergens vermeld⁽³⁾. Vandaar het belang van de navolgende rekening over bedevaartvaantjes, getrokken uit het Register van ‘S. Bernaerts Broederschap’ te Steenockerzeel (1576-1647)⁽⁴⁾. Ze is bovendien actueel, wijl door de jongste tentoonstelling in onze

(1) A. WAUTERS. Histoire des livres. Documents pour servir à l'histoire de l'imprimerie dans l'ancien Brabant (Bulletin du Bibliophile Belge, XII (2^e s., t. III), 1856, p. 79). Ook bij PR. VERHEYDEN, Drukkersoctrooien in de 16^e eeuw. (Tijdschrift voor boek- en bibliotheekwezen, VIII, 1910, p. 209).

(2) PR. VERHEYDEN, op cit., n^r 113. - Certificats délivrés... par Chr. Plantin. Publiés par ROMBOUTS. Antwerpen, 1881. 8^o (Maatschappij der Antw. Bibliophilen), p. 5, gedagt: ‘15 Juillet 1570’.

(3) Ook niet door EMILE H. VAN HEURCK. Les drapelets de pèlerinage en Belgique et dans les pays voisins. Contribution à l'iconographie et à l'histoire des pèlerinages. Anvers, 1922. 4^o; noch door PH. VAN BOXMEER. Steenockerzeel et Humelghem et leurs seigneurs. Généalogies des van Hamme. Diest, 1930. 8^o.

(4) Ons welwillend medegedeeld door Dr G. Van Doorslaer te Mechelen, z.g.

[p. 114]

Kon. Bibliotheek, de aandacht gevestigd werd op al wat de Brusselsche drukpers der XVI^e eeuw aanbelangt.

De Sint-Bernardus-broederschap dagteekent uit het jaar 1576. Twee jaar te voren was Steenockerzeel geteisterd geweest door de schrikkelijke plaag van dien tijd, de pestziekte onder het vee. In deze ellende, namen de inwoners met volle vertrouwen hun toevlucht tot den H. Bernardus, stichter en eersten abt van het Cisterciënser klooster van Clairvaux (1091-1153). De besmetting staakte en uit dankbaarheid werd besloten een broederschap op te richten, dezen heilige ter eere. De vergunning hiertoe werd door den Aartsbisschop van Mechelen verleend, en op 6 Oogst 1576 stelde de pastoor der parochie, Ieronimus van Frachem, de broederschap in.

Van den beginne af bekwam de nieuwe godvruchtigheid grooten bijval. De hieronder afgedrukte rekening getuigt daarvan op onfeilbare wijze⁽⁵⁾. Van verre, tot van Brussel toe, kwam men - en komt men nog - naar de Sint-Bernardus-kapel van Steenockerzeel, waar een rijk autaar met een kunstvolle schilderij - terecht sedert altijd Gaspard De Crayer toegeschreven -⁽⁶⁾ den heilige werd toegewijd. Daar ziet men de bedevaartgangers, meest landbouwers, bidden om het behoeden der stallen tegen besmettelijke ziekten en de genezing van hun vee. Zooals elders in dusdanige oorden, werden ook hier allerlei godvruchtige gedenkenissen verkocht, nl. vaantjes, beeldekens⁽⁷⁾, vierkante gedenkpenningen, medaljen, ringen en hartjes uit lood, koper, tin of zilver gegoten.

De groote toeloop der bezoekers greep plaats van 20 tot 27 Oogst - Sint Bernardus'feest met oktaaf - en vooral op den Zondag na het feest. Dan vierde men S. Bernardus' Ommegang. Het kruis in top, werd het standbeeld van den heilige gedragen

(5) Verkeerdelijk schreef Van Boxmeer dus, op. cit. p. 148: ‘Au commencement du XVII^e siècle déjà, les pèlerins affluèrent’.

(6) Zie VAN BOXMEER, op. cit. p. 151-153, waar schr. dit standpunt verdedigt tegen Dr. G. Van Doorslaer, die de communis opinio scheen te betwijfelen. - Zie ook p. 146-155 de beschrijving der kapel.

(7) In Bulletin du Folklore Brabançon, 1923, n^r 14, p. 37 reproduceert Emile H. VAN HEURCK, twee zulke beeldekens van ca 90 × 125 mm., ook in Van Boxmeer's werk overgenomen. Zooals deze te recht opmerkt, zijn die gravures van algemeenen aard met latere toepassing op den H. Bernardus die men te Steenockerzeel vereert.

[p. 115]

ver de velden door, omringd met banieren en blazoenen en door paardenvolk vergezeld. Heel de streek werd ten feest genood, door vaantjes en aflaatbrieven, zooals uit onze oorkonde blijkt; te Brussel, zegt Van Boxmeer, was het een trompetter, die de plechtigheden de stad door verkondigde.

De offergiften waren aanzienlijk: gedurende het jaar 1609-1610 beliepen zij 187 Rg. 6 st.; in 1668, stegen ze tot boven de 300 Rg. Met de XVIII^e eeuw begon de broederschap te vervallen. Tegenwoordig echter blijven nog een honderd vijftigtal leden ingeschreven.

Hoofdzakelijk handelt de rekening over de bedevaartvaantjes door Van Hamont in hout gesneden, gedrukt en geschilderd. Na Van Hamont's dood (24 Okt. 1585), werden verder aankoopen gedaan bij zijn weduwe: wij vernemen hier voor de eerste maal, dat zij bleef winkel houden en drukken in het klein, minstens voor haar oude klanten, tot in 1587. Zij stierf tusschen de jaren 1588-90. Van dan af, en gedurende veertig jaren, werden de in hout gesneden vaantjes gedrukt (op de plaat die de broederschap bezat) en geschilderd door den ‘printere aende blauwe fonteyne’, zooals de vermaarde Jan Mommaert zich noemde in het adres op het titelblad zijner drukwerken⁽⁸⁾. Over hem wordt dit vrome detail bijgevoegd, dat, in 1595-96, hij zelf de vaantjes ter plaatse bestelde en ‘vuyt devotie een hondert heeft geschoncken’. Gedurende dit tijdperk bestelde men ook nog een tweede soort vaantjes, t.w. gegraveerde, en daar Brussel te dien tijde wellicht geen knap vakman bezat, wendde men zich tot ‘Hans Wyckmans druckers’ te Leuven, een nergens vermelden graveur.

Benevens de vaantjes, bestelde men ook nog aanplakbiljetten en aflaatbrieven. De eerste dienden natuurlijk als reclame. Het biljet onderaan bevatte, zooals nu nog, de aankondiging der plechtigheden die op den feestdag van S. Bernardus (20 Oogst), en het octaaf daarop volgend, plaats grepen. Wat de ‘boecken aflaetbrieven’ betreft, ‘om jaerlyckx die alomme te senden’, dit waren o.i. één- of tweebladige druksels in-12^o, met een gebed tot den Heilige en den aflaat die men bij het bidden er van kon

(8) Werd door ons reeds opgemerkt in ‘De Gulden Passer’, XII, 1934, p. 62. J. Mommaert stierf in 1631; later (1639-44), werden de vaantjes geleverd door zijn zoon, Jan (II).

[p. 116]

verdienen. Deze was onderaan gedrukt onder den vorm van een bisschoppelijken of pauselijken brief. Daar die briefjes nu in pakken van honderd verzameld waren, hadden ze het uitzicht van een boek en werden ze in de rekening als dusdanig vermeld⁽⁹⁾.

Omtrent de twee soorten vaantjes worden wij volledig ingelicht: wij vernemen o.m. hun inkoopprijs en hun aantal. De teekening en het in hout snijden der driehoekige prent kostten 5 ½ Rijnschgulden. In 1590-96, betaalde men de geschilderde vaantjes 1 ¼ Rg. de honderd, mits aankoop van 300 exemplaren, en 1 Rg. de honderd, mits aankoop van 1000 exemplaren, d.i. 5 voor 1 st. Waarschijnlijk werden zij dan verkocht tegen 1 st. stuks. De gegraveerde prenten, die niet geschilderd waren, kocht men aan (de plaat ditmaal inbegrepen en in eigendom behouden door den drukker) voor 15 st. de honderd, dus 1,5 st. voor 10, hetgeen dan toeliet ze te verkoopen tegen 1 of 2 oorden per stuk. Al naar gelang dat de Broederschap in een periode van bloei of van verval was, veranderde natuurlijk het aantal uitgedeelde en verkochte prenten. Terwijl men in den beginne 375 vaantjes in één jaar plaatste, werden er later, gedurende de droevige tijden van beroerten en oorlogen die ons land moest doormaken in 1577-1585, in tien jaar net evenveel verkocht. In de gansche rekening, die bijna 75 jaar omvat, worden er in totaal 13.475 houtsneden en 900 gravures vermeld.

Hierna volgt nu het uittreksel van de bedoelde rekening:

Uit het Register van Sint Bernaerts' Broederschap te Steenockerzeel.
Fol. 4.	1575-76. Item. Meester Michiel hamont gesworen drucker des Co. Maiesteyt tot Bruessele van den druck van de vaenkens te doen snyen ende aff te doen teekenen	V Rg. X st.
	Item den selven noch betaelt van drye hondert vaenkens te drucken waer aff den hellicht gheschildert zyn en noch dry vyffentwintich [= 75] die overal ghepleckt zyn met den biljet daer onderaen tsamen	ij Rg. X st.
	1576-77. Item noch Mr. Michiel hamont van de vaenkens te druecken tot ij^c gheschildert. Endenoch j^c te plecken met het ondergeschrieft tsamen	ij Rg. V st.

(9) Het afschrift heeft na het cijfer XXII een exponent dat slecht leesbaar is en dat wij als een C aanzien.

[p. 117]

1577-1587. Item tot brussele bet[aelt] aen de Wed^e Mr. Machiel hamont ter goeder reken van[de] vaeynkens gehaelt a^o. LXXXVJ ende LXXXVIJ midts noch van outs stont te bet.	ij R. X st.
1590-91. It[em] bet[aelt] den printere aen[de] blauwe fonteyne tot Brussele van iij^c vaeynkens te drucken het honderd XXV st.	iij Rg. XV st.
1595-96. Item bet. aen Mommaert printere tot Brussele van duysent geschilderde vaeynkens by hem geleverd het honderd voer XX st. hoe wel vuyt devotie alhier selve commende een hondert heeft geschonken... [dus] noech	IX Rg.
1597-98. Item bet. aen Jan Mommaert printer tot Brussel van acht hondert vaeynkens by hem gelevert	Viij R.
1610-11. Item betaelt aen hans Wyckmans druckers tot Loven van neghen hondert vaeynkens in coperen printe het hondert van XV st. vz.	Vj Rg. XV st.
1611-12. Item betaelt aen Jan Mommaert druckere tot Bruss. van Xj hondert vaeynkens van pampier geboert het hondert voer XX st. vz.	Xj Rg.
1620-21. Item aen Jan Mommaerts boeckdrucker tot Brussel voer XXij^c [?] boecken afflaet brieven gedruckt om jaerlyckx die selve alomme te senden	Vj Rg. VI st.
Item - aen[den] selven Jan van acht hondert pampieren vaentkens van St. Beernaerts thondert tot XX st.	Viij gl.

* _* *

Dit stond gedrukt, toen ons het artikel van Em. Van Heurck, waarvan hiervoor sprake is,⁽¹⁰⁾ in handen viel. Schrijver kende onze oorkonde, ook door mededeeling van Dr G. Van Doorslaer. Hij drukte ze niet af, maar ontleedde haar, van folkloristisch standpunt uit, en voegde er nog enkele details bij, uit verdere rekeningen getrokken. Wij vernemen alzoo, dat Jan Mommaert ook de stokjes mocht leveren, waarop de vaantjes geplakt werden, en ook geschilderde beeldekens.

Met deze gegevens kan onze oorkonde als volgt aangevuld worden:

1617. Item aen Jan Mommaert voer wiskens om die vaenkens aen te plecken	IX ½ st.
1622-23. Item... voer vier honderd pampieren vaentkens ende wiskens	IV Rg. X st.

(10) P. 114. Le culte de S. Bernard à Steenockerzeel in Bulletin du Folklore Brabançon III, 1923, n. 14, p. 37-41, met 2 platen.

[p. 118]

1631. Item aen J. Mommaert voer 2900 geschilderde bellekens	XXIX Rg.
1631-36. Item aen de Weduwe Jan Mommaert voer witte wymen totte pampieren vaentkens	III Rg. XIII ½ st.
1637. Item... voer witte wymen	XII st.
1638. Item... voer geschilderde bellekens
1639. Item aen Jan Mommaerts [zoon] voer de vaentiens	XII Rg.
1639. Item... voer witte wymen	XII st.
1640. Item... [idem]	XII Rg.
1641. Item... [idem]	XXIV Rg.
1642. Item voer witte wymen	XII st.
1643. Item voer de vaentiens	XII Rg.
1644. Item voer witte wymen	XII st.
1644. Item voer de vaentiens	XII Rg.
1645. Item voer geschilderde bellekens
1646. Item voer witte wymen	XII st.
1647. Item... [idem]	XII st.

Het register van de broederschap dat tot 1680 loopt, geeft van 1647 af geen rekeningen meer omtrent de Sint-Bernardusbedevaart. In de kerkrekeningen vindt men echter nog deze laatste inlichting voor 1650-64:

‘Item aen twee honderd witte weyme stocxkens voor de vaentiens van S. Bernaert. XVII st.’