De Gulden Passer. Jaargang 19

[p. 115]

Fortuna-paneelstempels op Vlaamsche boekbanden
door Prosper Verheyden

De Renaissance keert zich af, nu beslist, dan aarzelend, van de traditioneele voorstellingen en vormen; bij 't kiezen weifelend, tastend, onhandig aanpassend, ontleent zij vreemd oud goed maar ónmiddeleeuwsch zal zij nog lang niet zijn. De bandversiering in de Nederlanden wordt opgenomen in de breede maar niet dadelijk bewust gerichte beweging. Sedert drie eeuwen gebruikte zij hier, als zij wou dienen, voorbereiden, stichten, paneelstempels met gewijde onderwerpen of, wou zij bijzonder aantrekkelijk zijn, met samenspel van figuurtjes en loofwerk, herinnering aan, overgebleven uit een romaanschen rijkdom aan kleiner siergerief; en de meeste hadden op- en omschriften met gewijde teksten, onthouden uit het getijdenboek, soms ook met den naam van den ambachtsman erin. Die voorraad fraaie matrijzen wordt nu terzijde gelegd. Blijven we trouw, voorloopig, aan de techniek van blinddruk, en daarin aan den paneelstempel, die reliëfs laat glimmen op het eenkleurig leder en waarschuwt dat het boek is een kostbaar en bovenal een zinrijk bezit, er gebeurt een iconografische verschuiving. Het zinnebeeld brengt ze, de rhetorijkelijke abstractie onder menschelijke vormen, af en toe de mythologie, de fabel - en zelfs een terugkeer tot gewijde onderwerpen, maar dan niet meer die oude... En voortaan ook geen bandversiering meer waaraan niet-orthodoxe koopers zouden aanstoot nemen. Haast geen gewijde teksten meer, ofwel zulke die zus of zoo kunnen uitgelegd worden.

In de plaats van Jezus, Maria, de heiligen, al voorstellingen die noodigen tot gebed, die bescherming verleenden, komen als onderwerpen heele verzamelingen medaillons, penningen, keizersportretten, allegoriën; wordt nog eens aan den Bijbel ontleend,

[p. 116]

dan een prefiguratie der Verlossing: de Bronzen Slang, Abraham's Offer; ook Abel vermoord, maar dan als tegenbeeld van een Charitas. Paulus' gestuitte-rit-en-bekeering krijgt, als waarschuwing, een weerga in Bellerophon die, gestegen op Pegasus, de Chimaera bekampt - en zóó ontleend is aan Emblemata Alciati. Leuven haalt onderwerpen uit de Romeinsche geschiedenis: Lucretia, Cleopatra, maar als antitheses van een christelijke, vooreerst luthersch getinte Hoop. De gehistorieerde paneelstempels worden zelfs ontweken: louter loofwerk zal op het bandleder worden geprent. Fortuna houdt, als onderwerp van renaissance bandversiering, nochtans het langste stand. Het drie-eeuwenoude rijk van den paneelstempel in de Nederlanden is echter uit; de laatste verschijnt in 1564, maar sedert 1550 had hij slechts een paar voorgangers gehad.

Eenige boekbanden worden, sinds het begin van de 16^e eeuw, in Italië, versierd met vergulde stempeltjes, niet grooter dan 2 à 3 centimeter, die voorstellen, in omtrekken en niet bijzonder sierlijk, Fortuna, een naakt vrouwtje die een zeil ophoudt; soms staat ze op een bol en soms wordt onder de figuur een dolfijntje geprent⁽¹⁾. Het Fortuna-stempeltje wordt in het midden van het handvlak geplaatst en omstuwd met allerlei arabesken. Anker Kyster heeft een lijst van dergelijke banden medegedeeld in Bookbindings in public collections in Denmark, I, 1938, 56⁽²⁾. Af en toe gaat Fortuna - zij gelijkt toch sterk op Venus? - samen met een gewapend Cupidotje, doorgaans ook weinig aantrekkelijk, dat op het tweede bandvlak wordt gesteld.

Veel later, na het midden van de 16^e eeuw, als wij aan den paneelstempel verzaakt hebben en hoogstens nog verlangen een medaillon in gouddruk, krijgt Fortuna, een naar de mode gekleed vrouwtje met het rad, niet meer een bij- maar een tegenbeeld in

(1) De dolfijn is ‘un des motifs légendaires les plus répandus dans l'antiquité classique. Le dauphin, ami des hommes et qui les porte sur son dos, soit vivants, soit morts, faisait le sujet de plus d'une fable gracieuse et d'une foule de réprésentations figurées.’ (Volgen verwijzingen. - Zie H. Delehaye, Les Légendes hagiographiques, 3^e éd.; Brussel, 1927; blz. 183).

(2) Een goed voorbeeld heeft de Stadsbibliotheek te Bergen in Henegouwen (Mons): Il Petrarcha, Venetië, 1538; bruin marokijn, vol gouden arabesken met afzonderlijke stempels geprent; in het midden van de voorzijde, een geblinddoekt Cupidotje met boog en pijlen; op de achterzijde, een naakt figuurtje, met het haar vooruit in den wind, een zeil ophoudend - eigenlijk een Occasio dus, die ook wel dienst doet als Fortuna.

[p. 117]

de figuur van Justitia, met de weegschaal van het voor-en-tegen en met het straffend zwaard - een amper nieuwe gedaante van Nemesis⁽¹⁾.

Het Rad van Avonture is bekend sedert onze 15^e eeuw; het leeft nog in onze folklore: de Mechelsche Ommegang, hij is te zien om de vijftien à twintig jaar, laat rijden het rad van de naakte, blinde Fortuna, die, van op de schuine spil, als in een dans om zich heen personages van alle standen verheft, vernedert en weer optilt.

Fortune noch heere noch cnecht en spaert,
Sy gheeft ende neemt zulc es haer aert⁽²⁾.

Maar voor ‘Fortune oft Aventure’ 's spel van op- en ondergang in gedurigen ommekeer heeft het voorspoedige Antwerpen van 1530 geen oog meer. Laat Jan van Doesborch het bedeelen van gheluck en ongheluck door de geblinddoekte of toekijkende raddraaister nog eens uitbeelden in zijn drukkersmerken⁽³⁾; hout- en koper- en stempelsnijders zullen het zinnebeeld wijzer en iets meer optimistisch gaan opvatten. ‘Fortune infortune fort une’, de kring-klacht-spreuk van Margaretha van Oostenrijk wordt niet meer vernomen, nu de landvoogdes verdween. Beleid gebruikt natuurkracht zeer fortuinlijk, al zou het eens, maar dan is het tegenslag, eraan ten onder gaan. Fortuna is niet blind meer, niet meer totaal het noodlot zelf maar blootgesteld nochtans

(1) In het dagboek van zijne Nederlandsche reis noemt Dürer zijne bekende kopersnede Das grosze Glück, Die grosze Fortuna, ook Nemesis: hij heeft haar toch breidel en teugel meegegeven. Nemesis, de wegende, wrekende gerechtigheid, was reeds een antithese van Fortuna, het geluk-als-bij-toeval, het niet verdiende: ‘Hedendaags zijn de menschen er niet meer voor bevreesd dat een overvloed van geluk een voorwerp van afgunst zou kunnen worden. Integendeel, iedereen beroemt zich op 't geluk dat hij gehad heeft, alsof Nemesis, de godin der gerechtigheid, dood of doof was.’ (Des. Erasmus, Een vierde twaalftal Samenspraken ingeleid en vertaald door Dr. C. Sobry; Antwerpen, De Sikkel, 1939; blz. 155, n.l. in 't Sober Gastmaal).

(2) Onderaan een miniatuur van Alexander Bening, in een Boetius in Dietsche, geschreven te Gent, in 1491, door Jan van Kriekenborch, welk handschrift heeft toebehoord aan Lodewijk van Gruuthuse, te Brugge (Parijs, Bibl. Nat., ms néerlandais n^o 1.) Zie P. Durrieu, La Miniature Flamande, 1927, p. 75, pl. LIX.

(3) Zie Paul De Keyser, Het ‘Vrou Aventure’-drukkersmerk van Jan van Doesborch, blz. 65-75 in Handelingen van het Derde Wetenschappelijk Vtaamsch Congres voor Boek- en Bibliotheekwezen, Leuven, 6-8 April 1934; Gent, 1935; ook in Gentsche Bijdragen tot de Kunstgeschiedenis, II, Antwerpen, 1935. En zie M.E. Kronenberg, Een onbekend Drukkersmerk van Jan van Doesborch, blz. 225-228 in Het Boek, XXIV, 1937.

[p. 118]

aan wildvreemde grillen. Zij spant het zeil naar den wind en laat zich stuwen, meteen stuurt zij, is ook haar steun en vaartuig de onbestendigheid zelve, zou haar sturen een schoon maar ijdel gebaar zijn geweest, haar willen korte illusie. Zoo staat zij het ondernemende, koppig wagende, gedijende Antwerpen beter aan dan de vele varianten van de vrouw met het wentelend rad, die nochtans niet geheel buiten gebruik geraken⁽¹⁾.

(1) Over Fortuna-zinnebeelden, zie Raymond van Marle, Iconographie de l'Art profane au Moyen-Age et à la Renaissance, t. II, Allégories et Symboles; 's-Gravenhage, Martinus Nijhoff, 1932; blz. 202. Onder de 22 Fortuna-afbeeldingen is er eene, de kopersnede van H.S. Beham gedateerd 1541, die bij bet hier behandelde onderwerp te pas komt; aan boekbanden heeft van Marle echter geen voorbeeld ontleend.

De groote Fortuna.

Vier in-octavo-banden, op voor- en achterzijde beprent met een grooten paneelstempel die voorstelt een gekleede Fortuna, werden mettertijd over vier landen verspreid: een zit te Bordeaux, een te Neurenberg, een te Heeswijk (N. Brabant), de vierde bleef te Antwerpen.

De paneelstempel is 130 × 78 mm. groot; Fortuna is een jonge vrouw, wier kleed wel reikt van schouders tot knieën maar overigens met vele dunne plooitjes tegen het lijf aansluit: daartoe helpt de wind, die Fortuna's opgeheven zeil bol blaast en zoowel heur loshangend haar als de koorden en kwasten van het zeil dooreenschudt - maar de stempelsnijder liet dit ordelijk en sierlijk gebeuren, als waren het louter schrijfkrullen. De aanwezigheid van wind is aldus ten minste even duidelijk en veel minder grof voorgesteld dan door middel van luchtspuwende koppen. Al deze details zijn zwieriger dan de stand van de figuur, met dien eenen zwaren voet op een gekruiste sfeer die op het water drijft, en dien andere verstijfd in de ruimte. De paneellijst bestaat uit S-vormige loofornamenten, te klein geknipt zoodat ze krinkelende wormen gelijken, en met niet al te groote zorg voor stipte symmetrie tegen elkaar geschoven; Mone-stijl, maar niet van Mone's hand (zie blz, 127).

Een meesterstuk is de groote Fortuna nog niet maar bij 't eerste zicht maakt ze toch goeden indruk; dat komt door den wijden boog van het zeil en de strakke vaart van de vrouw. Zie fig. 1.

[p. 119]

Heeft ze een gravure tot onmiddellijk voorbeeld?

Met de kopersnede van Aldegrever, gemerkt FORTUNA 1549, komt ze tamelijk wel overeen: (hoewel daar, in het gespannen zeil, een rad van avonture, het zeer oude attribuut, verschijnt) maar het vermoedelijk toch Antwerpsch bandpaneel is wel tien jaar ouder⁽¹⁾.

De drukken, in de vier banden, zijn uit 1534-'37 en later dan 1537 zullen ook de laatst gedateerde niet gebonden zijn.

1. - Bordeaux, Bibl. municipale, n^o 24.297 (in een aldaar in 1936 gehouden tentoonstelling, n^r 221): Ach. P. Gassar, Epitome historiarum; Antwerpen, Jan Grapheus voor Jan Steels, 1536 (NK 955).

De band wordt beschreven door A.M. (André Masson, conservator van de Stadsbibliotheek te Bordeaux), in Les Trésors des Bibliothèques de France, XXI, 1936, pp. 34-37; Une plaque de reliure flamande du XVI^e siècle, bij een reproductie, die aantoont dat het boek in goeden staat is en de paneelstempel volkomen duidelijk werd geprent. ‘Le bourrage intérieur des plats

(1) Over gravures naar welke eenige Duitsche paneelstempels, meestal uit de latere jaren van de 16^e eeuw, werden gesneden, is er reeds literatuur: Zie Max Joseph Husung, Bucheinband und Graphik (Der Meister I B) in Archiv für Buchbinderei, XXVI, 1926, N. 3, met verwijzing o.m. naar het opstel van Joseph Theele, Graphik und Einbandkunst, in hetzelfde tijdschrift, N. 10; en naar een van denzelfden schrijver, in Gutenberg-Jahrbuch 1927, blz. 265 vlg. (over een boerendans-motief naar Hans Holbein jr.; de veel oudere boerendans-friezen op Vlaamsche banden zijn echter ontleend aan onze eigen miniaturen ter verluchting van teksten der Kerstmis-liturgie en beteekenen niets anders dan volksvreugde bij de hemelsche aankondiging van de Geboorte; - ik heb dit reeds herhaaldelijk gezegd hoewel telkens terloops). Max Joseph Husung handelt in Zeitschrift für Bücherfreunde, N.F., XX, 1928, blz. 101, over Zwei Blätter von Dürer als Bucheinband-Plattenstempel - namelijk Christus op den Steen, trouw nagevolgd in een Duitsch paneel geprent op den zwijnslederen band van een Plantijnsche uitgave 1574; en de Fortuna, ‘das grosze Glück’, de ‘Nemesis’, met beker, breidel en wolken, die eenig geweld werd aangedaan om ze te dringen in een hoog en smal paneel geprent op den kalfslederen, band van een Wittenbergschen druk 1570. Husung heeft het onderwerp ‘Graphik und Bucheinband’ en wel ‘im 15.Jahrhundert’ verder behandeld, (Gutenberg-Jahr buch 1937, 263-268) maar daar zijn het houtsneden die vertolkt werden op bandleder door inkerving, in ‘Lederschnitt’. Ten slotte heeft dezelfde schrijver het onderwerp nog eens grondig aangepakt en toegelicht met meer voorbeelden - alle Duitsche, zestiendeeuwsche, een tamelijk vroeg, uit Keulen, de latere uit Köningsberg; zie zijn Graphik und Bucheinband in Maso Finiguerra, III, Milaan, 1938, n. XVI, XVII, waar wordt verwezen naar nog andere bijdragen over dezelfde stof.
Geen van het zeventigtal Duitsche Fortuna-paneelstempels beschreven in K. Haebler en I. Schunke, Rollen- und Plattenstempel des XVI. Jahrhunderts; Leipzig, 1928-1929, is bij de Nederlandsche te vergelijken; en op een paar na zijn die Duitsche stempels ook latere.

[p. 120]

est constitué par un certain nombre d'exemplaires de deux feuillets de l'Apocalypse de saint Jean, Die openbaringhe Joannis, provenant d'une vieille Bible flamande’. En de heer Masson was zoo vriendelijk, mij een van die losliggende blaadjes (143 × 94 mm.) mede te deelen. Het heeft de signatuur TTv; bladspiegel 113 × 74 mm.; op het recto, onder ‘Dat .x. Capittel’, een houtsnede (89 × 63 mm.); aan weerszijden, om de justificatie aan te vullen, werd een randje ornament in houtsnede (elk 84 × 5 mm.) aangebracht, en omdat die randjes wat kort waren werd boven elk nog een kroontje in houtsnede gezet; onder de houtsneden volgen vijf regels tekst, goth.: ‘als een leew briest / Doen hi gheroepen hodde [!] / spra- ||ken die seuen donders haer stemmen / Ende ick wou ||deze schriuen / ende...’ De houtsnede stelt voor het visioen van Joannes, zooals het op het verso gedrukt staat: ‘Ende ick hoorde een stemme vanden hemel weder met mi spreken seggende / Gaet ende neemt dat open boecxken vander hant des enghels / die opter zee ende opter aerden staet / Ende ick ghinck totten Engel segghende tot hem / Gheeft my dat boexken / Hy seide tot mi / nemet wech / ende verslindet / ende tsal uwen buyck verbitteren / maer in uwen mont salt soet zijn als honich / Ende ick nam tboexken van des Enghels hant / ende verslindet / ende...’ enz. Bij het einde van dezen tekst begint dan ‘Dat .xi. Capittel.’

Het wonderlijke, lastige onderwerp is een werkelijk fraaie houtsnede geworden, die, met den tekst, moet toelaten de Nieuwe-Testament-uitgave te herkennen, waarvan exemplaren door den binder-met-de-Groote-Fortuna werden gebruikt als bandvulsel. Ik heb op deze uitgave nog niet de hand gelegd; maar wel stel ik vast dat dezèlfde houtsnede - niet eene van de replieken, zooals er voorkomen in Bijbels van Jacob en van Hansken van Liesveldt, 1535, 1538, 1542, van H. Peetersen zelf, 1535, van Vorsterman, 1552 - wordt gebruikt door den Antwerpschen drukker Henric Peetersen van Middelburch in zijn uitgave 1541 van Dat nyeuwe Testament, op blad Aaij^v; het lijstrandje is er echter aan de bovenzijde en ook aan den rechter onderhoek beschadigd. In dezen staat komt de houtsnede ook voor in H. Peetersen's Bijbel van 1541; zoodat men kan aannemen dat de Nieuwe-Testament-uitgave, waarvan verschillende losse exem-

[p. 121]

plaren tot steun voor bandleder werden verwerkt door den Groote-Fortuna-binder, het licht zag vóór 1541. Ook bij Peetersen? Zijn N.T. 1541 is gedrukt met dezelfde letter (die nog wel bij andere drukkers was) als ons TTv., maar veel zuiverder; en is de bladspiegel even breed, hij is er hooger. In zijn N.T. 1548 gebruikt Peetersen nog dezelfde letter maar een veel kleinere houtsnede. Bovendien wijkt de tekst van TTv. sterk af van dien in Peetersen's N.T. 1541.

Uit dit noodzakelijk nog onvolledig onderzoek blijkt dus alleen dat Henric Peetersen van Middelburch in 1541 de lichtelijk aan de randjes beschadigde houtsnede gebruikte, die op TTv. voorkomt onbeschadigd en dus vroeger.

Ook al zouden wij ervan zeker zijn dat de fraaie band bewaard te Bordeaux werd gemaakt met behulp van velletjes papier die zóó uit Peetersen's drukkerij kwamen, een zeer stipte aanduiding ware dit nog niet: eenig papieroverschot kon toch elke binder zich aanschaffen; en niet daaruit zouden wij mogen besluiten, hoogstens vermoeden, dat de binder werkte te Antwerpen, dat hij Peetersen's binder was.

Op Peetersen zal nochtans een... verdenking blijven ‘wegen’: is hij niet de man met twee Fortuna's als drukkersmerken? Andere Fortuna's, wel is waar, en schoonere: zie verder, blz. 124.

2. - Antwerpen, Stadsbibliotheek, 9848: D. Erasmus, Tomus primus Paraphraseon in Novum Testamentum; Bazel, Froben, 1534. Overblijfsels van bindsels in roodgeverfd wit leder. Steekbanden van wit en blauw garen.

Op het titelblad, twee zestiendeeuwsche aanteekeningen met uitgewischte namen: ‘Ad usum...’; onderaan: ‘Francisci...’; en: ‘Bibliothecae publicae Antverpiensi J. Del Rio Decanus Antverp. DD.’ (Deken Del Rio † 1624).

Op het papieren schutblad, dat tegen het eerste karton plakte: ‘Hazij et amicorum’⁽¹⁾. Een ander hand schreef erbij: 1590.

Op het schutblad, dat tegen het tweede karton plakt, werd, in de 16^e eeuw, een rekening geschreven - iets als een hotelrekening: een vermenigvuldiging, ‘55 dagen’ × 1 ½ st. = 82 ½, welke som daaronder wordt duidelijk gemaakt: ‘van

(1) De Haze is de naam van een Antwerpsch geslacht in de 16^e-17^e eeuwen. Jan de Haze, †1547, professor in de rechten te Leuven.

[p. 122]

slapen ende wt ende in laten sdaechs 1 ½ st. compt 4 - 2 ½’; en daarbij worden verder geteld: ‘vuijt ende in laten -11, Cachet 2-10; Camer Recht -16 ½’ enz., zoodat het totaal wordt 11.-.

3. - Heeswijk (N.-Br.), Premonstratenser abdij van Berne, Bertruccius Bononiensis, Collectorium artis medicae, Keulen, Melch. Novesianus voor Arn. Birckman, 1537.

De band is 215 × 155 mm. groot; twee paar lederen snoeren. Langsheen de randen van vóór- en achterplat loopt een fraai renaissance rolornament, in den aard van de paneelstempel-omlijsting, - jammer genoeg door sleet al te onduidelijk om gereproduceerd te worden. De hoeken van den paneelstempel worden met die van deze buitenste omlijsting verbonden door een diepgesneden fleuron, vermoedelijk bestemd om verguld te worden, een bloeiende plant, in den aard van den stempel op den te Brugge bewaarden registerband met een Fortuna (zie verder blz. 123).

De Birckman's verkoopen boeken zoowel te Antwerpen als te Keulen. Niets natuurlijker dan dat de Groote Fortuna, is ze Antwerpsch, komt te staan op den band van een Birckman-uitgave, zou die zelfs worden gekocht, gebonden dan, door een Leuvensch student in de medicijnen.

4. - Neurenberg, Stadsbibliotheek, B I 171: Lucubrationes in M.T. Ciceronis orationes, Bazel, Th. Platterus en B. Lasius, 1536.

Bandvlak 224 × 144 mm. Zie de reproductie van den bijzonder duidelijken stempel naar een wrijfsel, fig 1.⁽¹⁾

De groote Fortuna heeft een repliek, ongetwijfeld veel later gegraveerd, en niet gemodeleerd als een zegel of een penning, gelijk al onze oudere paneelstempels, maar als een teekening in dunne reliëf-lijntjes, ja met schraveeringen; bestemd dus, als zoovele bandplaatjes uit de latere jaren van de 16^e eeuw en uit de 17^e, om in goud gestempeld te worden. Op het éenige exemplaar,

(1) Medegedeeld, 1936, door Dr. Ernst Kyriss, te Stuttgart; aan dezen zeer verdienstelijken historicus van de boekbinderij in zijn land heb ik een ruim aantal wrijfsels en inlichtigen over Nederlandsche banden bewaard in Duitsche bibliotheken te danken.

[p. 123]

dat mij van deze Groote-Fortuna-repliek is bekend, is er van goud echter niets meer te bespeuren. Het paneel staat in het midden van de voorzijde van een grooten registerband bewaard in Gruuthuse-Museum, te Brugge. De inhoud is verdwenen, - en wat hij geweest is weet men niet.

Misschien is deze registerband veeleer Antwerpsch dan Brugsch: ter oorzake van de Fortuna, van den bloeiende-plantstempel (zie blz. 64), en omdat Brugge voortging, een eind in de tweede helft van de 16^e eeuw, zijn traditioneele bandversiering voor koopmansregisters te gebruiken.⁽¹⁾

(1) Zie mijn opstel Registerbanden in Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen, V, 1907, 124-137, en zie Tentoonstelling van Miniaturen en Boekbanden, Brugge, 1927; geïllustreerde Catalogus.

Twee naakte Fortuna's en hare tegenbeelden.

Twee paneelstempels hebben het omlijste reliëf voorgesteld als een triptiek: Fortuna in het midden, aan weerszijden een paar medaillons. Beide stempels zijn breeder dan hoog; zij worden overeind tegen de rugzijde van het bandvlak gesteld. De fraaiste (69 × 125 mm.) - zie de reprod., fig 2 - toont Fortuna, een naakt meisje, van voor gezien, het opgeheven hoofd in profiel, het lange haar in den wind; zij houdt een staf met een dwarsstang, een ra, en met driehoekig zeil; hare andere hand bedwingt daarvan het touw; zij staat, acrobatisch lenig en vast, op een dolfijn, wiens muil en staart uit het water opveeren, zoodat hij wel een schelp gelijkt, of liever nog een scheepje, gestuurd door Fortuna, met haar voet op den staart voor roer en met haar staf voor mast. Voorspoedige vaart - en wat kan deze Fortuna deren? Een beeld van jeugd, schoonheid, kracht en beleid in overmoed - en onbestendigheid, want een schip is 't niet, dat Fortuna voert met den wind mee, maar de snelle dolfijn, en al wordt hij gezegd philanthropos⁽²⁾, hij kan elk oogenblik, net als de baren, duikelen en Fortuna zal vergaan.

Wat doen, bij deze Fortuna, de medaillons, de penningen? Zijn ze een herinnering aan de muntstukken, door ‘geluck’ uitgestrooid op het drukkersmerk van Jan van Doesborch? Of louter bladvulling, nu medaillons gemeeneplaatsen zijn geworden

(2) In Emblemata Alciati. En zie ook den tekst hier geciteerd in voetnota 1 op blz. 58.

[p. 124]

Drukkersmerk van Henric Peetersen van Middelburch, c. 1540

in Renaissance ornamentiek? En is de penningsnijder, die het allegorisch middenstuk te graveeren heeft, daarnaast kwistig met beeldenaars, voortbrengselen van zijn dagelijksch bedrijf?

Geen grafische voorstellingen van Fortuna staan dichter bij dezen paneelstempel dan de beide merken van Henric Peetersen van Middelburch, drukker te Antwerpen in 1530-1549. Zie hierbij de bedoelde houtsneden, de kleinere uit van Havre; de grootere komt voor in Peetersen's uitgave Missale ad usum ecclesiae Trajectensis, 1540, (Nijhoff-Kronenberg nr 1531) en wordt gereproduceerd in Wouter Nijhoff, L'Art typographique dans les Pays-Bas pendant tes années 1500 à 1540, en in V.A. de la Montagne's Merken van Antwerpsche Drukkers en Boekverkoopers, in Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen, V, 1907, bl. 69.

In omloop zijnde gravures zullen wel veel als model hebben gediend. Pierre Vidoue te Parijs (1510-1544) heeft twee Fortuna-merken, die de gravure van Nicoletto da Modena navolgen; en zoo kan men nog meer overeenkomsten of ontleeningen aanwijzen.
Fortuna werd een vroeg drukkersmerk in verschillende landen. Over drukkers en hun verschillende merken zegt in 1540 Johann Arnoldus Marktbergel, in zijn Encomion chalcographiae: ‘...sommigen spannen zeilen, beheerd door Fortuna, die mannen tuk op gewin ermêe over zee brengt.’ (Heruitgave door Prof. Dr. Otto Clemen, Verlag der Gutenberg-Gesellschaft; Mainz, 1940; S. 24 en p. IX.)
Maurits Sabbe (De Symboliek der oude Drukkersmerken, bl. 171-220 in Handelingen van het Eerste Wetenschappelijk Vlaamsch Congres voor Boek- en Bibliotheekwezen, 1930) meende, bl. 211: ‘Het emblema XVI uit Andreas Alciatus (Plantin 1567), het geluk voorstellende (In occasionem) op een rad en met een sluier de gunstige gelegenheid opvangende, wordt als drukkersmerk gebruikt door Jan Bellerus, Hans Coesmans, Jan Richard en Hendrik Peetersen van Middelburch (van Havre)’.
Deze vier Antwerpsche drukkers hebben echter Fortuna, niet Occasio als drukkersmerk genomen.

[p. 125]

Occasio is een naakte

Drukkersmerk van Henric Peetersen van Middelburch, 1540.

vrouw, met naar voren uitwaaiend haar; aan elken hiel heeft zij een vleugel; met een voet staat ze op de as van een rad dat op zee drijft, zij is veranderd van koers, voorbij, vergaan eer gij 't weet; en zij houdt een scheermes: zóo nauw als de scherpe snede daarvan is de waar te nemen gelegenheid. Jan van Hoochstraten heeft een Occasio (zie W. Nijhoff, Art typographique, VI. 59), die hij overnam van Simon Corver te Zwolle (zie, in Het Boek, VIII, 1919, M.E. Kronenberg, De geheimzinnige drukkers Adam Anonymus te Bazel en Hans Luft te Marburg ontmaskerd, bl. 250, bl. 280). Jan Crinitus gebruikt een groote Occasio als drukkersmerk op Chr. Massaeus, Chronicorum historiae utriusque testamenti, ll. xx, 1540 (NK 1500). (Het staat niet bij van Havre.) Hij heeft het trekje voor trekje laten nasnijden op het merk van Andreas Cratander te Bazel (die het gebruikt op titel en laatste blad van D. Cyrillus, Opera, 1528). Maar Crinitus heeft ook (bij van Havre en bij Nijhoff) een Temperentia, in een omlijsting als die van Occasio, en hij heeft ze op sommige exemplaren van zijne Massaeus-uitgave 1540 gebruikt. Of Crinitus' Temperentia ook een kopij is blijft te bezien.
Bij Alciatus (Plantin 1580, embl. XCVIII) is Fortuna een naakte vrouw, met lang haar in den wind, dien zij vangt met een zeil, aan den zeeoever; onder haar voet rolt een sfeer; tegenover haar zit Mercurius op een steenblok: ‘Ars natura adjuvans’ en ook: ‘Ut sphaerae Fortuna, cubo sic insidet Hermes’.
Alciatus, wiens Emblematum liber sedert 1531 een groot aantal uitgaven beleefde, zal ongetwijfeld hebben geholpen om zoovele zinnebeeldige voorstellingen te populariseeren, maar dat zullen in grooter mate graveurs in elk land hebben gedaan.
Beschouwen wij slechts de hierbij gaande merken van Henric Peetersen

[p. 126]

van Middelburch en van Jan Richard, beiden nog postincunabeldrukkers, terwijl Coesmans (1582 ± 1589) en Bellerus (1553-1595) tot de tweede helft van de 16^e eeuw behooren.
Jan Richard (1540-1566) heeft bij van Havre drie merken, alle drie met de spreuk Fortuna rotat omne fatum maar met zeer verschillende voorstellingen; nr. 1 staat het dichtst bij de kopersnede van Hans Sebald Beham, gedateerd 1541 (zie verder, blz. 137); nr. 2 is een gekleede vrouw, die een zeil uitspant en rechtstaat op een schelp; nr. 3 is een naakte vrouw, die neerzit in zoo een drijvende schelp en met een sluier den wind vangt; het merk is in het omschrift gedateerd 1555 maar het is slechts een repliek van datgene welk Jan Richard in hetzelfde omschrift dateerde 1540; werd het voor de uitgave van Mercator's schrijfkunstboek gesneden? (zie het prospectus van The Treatise of Gerard Mercator Literarum Latinarum, quas Italicas cursoriasque vocant, scribendarum ratio. Antwerp, 1540... with an Introduction by Jan Denucé and a Note by Stanley Morison; Antwerpen, De Sikkel, z.j.; in de uitgave zelf is Jan Richard's drukkermerk echter het n^r 1) Dit n^r 3 en de eerste ‘staat’ daarvan zijn niets anders dan bewerkingen in houtsnede van de fraaie kopersnede van Cornelis Metsys (1511-1560) - die immers meer andere zinnebeeldige figuren graveerde, als Justitia en Prudentia.

De drie voorstellingen bestaan uit dezelfde elementen: de naakte vrouw, een zeil, een dolfijn die opduikt; alleen de staf die een mast wordt is een vondst in den paneelstempel; Fortuna is daar heerscheres en gebiedster veel meer dan in de houtsneden, waar zij, ondanks haar vleugelen, - en wat hebben die nu nog voor zin? - weinig bate schijnt te vinden bij het nogal slappe zeiltje. Het sturen met den voet op den staart van het zeemonster heeft de stempelsnijder ook beter aangeduid; en met den dubbelen boog van zeil en visch heeft hij het zinnebeeldig middenvak afgesloten, simpel, sierlijk en dramatisch: gevat tusschen invloed van hemel en afgrond zweeft, met moeite en overleg, in triomf en gevaar, het Geluk.

Evenmin als de man die de drukkersmerken teekent ook maar één bestanddeel van het sedert lang populaire zinnebeeld had te vinden, en toch niet slaafs zal kopieeren, evenmin de stempelsnijder: maar hij geeft een vrije vertolking van de drukkersmerken, een schoonere Fortuna, eene die sterker indruk maakt en duidelijker zegt dat gelukken hoort bij durf en berekening al is 't afhankelijk van krachten die helpen of verderven, onbetrouwbare elementen: water, wind en wilde schepselen.

In de bijkomstigheden, medaillons en omlijsting, leest men als

[p. 127]

het ware het merk van den artist, in opzet en uitwerking van de gansche plaat herkent men zijne personaliteit.

Uit de werkplaats van den beeldhouwer Jan Mone, grootmeester van de vroege Renaissance in de Nederlanden, zal deze paneelstempel komen. In een opstel over Jan Mone's bandpaneel voor Jan Carondelet, in Mechelsche Bijdragen, V, 1938, bl. 65-82, heb ik aangetoond, uitgaande van den boekband dien de beeldhouwer⁽¹⁾ beitelde in albast voor Carondelet's grafmonument, dat uit Mone's Mechelsch atelier stammen vier andere modellen voor stempelsnijders, die werken voor Nederlandsche, meer bepaald voor Antwerpsche boekbinders. (Bl. 76). ‘De vier stempels in Mone-stijl, de vier volmaakt schoone, naar welke dadelijk kopijen werden gemaakt, stellen voor: 1^o, Karel V; 2^o, den rijksadelaar; 3^o, een koppel medaillons; 3^o, de Fortuin, tusschen medaillons.’ En deze vier paneelstempels, en bovendien degene van Carondelet's brevier, worden in bedoeld opstel afgebeeld en besproken; de verschillende replieken van deze reliëfplaten, telkens iets minder schoon, worden er aangewezen. Er wordt nadruk op gelegd, dat Mone geen van de onderwerpen had te vinden en zelfs niet de ordinantie maar dat hij bestaande thema's aanpaste met gelouterden smaak en een ongeëvenaard talent van ornemanist. (Bl. 81). De fraaie omlijstingen, die Mone gaf aan het hoofdmotief van de vijf paneelstempels, en hij bracht geringe afwisseling in de details, heb ik er genoemd zijn ‘passepartout’ (Bl. 72, 81).

De paneelstempel werd geprent op de volgende vijf banden:

1.	- Antwerpen, verzameling Edmond Denie (1938): D. Erasmus, Apophtegmaton ll. VIII; Keulen, J. Gymnicus, 1538. Bandvlak 155 × 100 mm. Eenigszins afgesleten; de rug grootendeels gaaf. Bindsels van roodgeverfd leder. Gymnicus is boekverkooper zoowel te Antwerpen als te Keulen.
2.	- Londen, verzameling Albert Ehrman (1937): L. Caelius Lactantius Firmianus, Divinarum institutionum libri VII (aliaque opera recogn. per Erasmum); Antwerpen, Joannes Crinitus voor Joannes Gymnicus, Dec. 1539 (NK 1292). Bandvlak 172 × 105 mm.; vóór- en achterzijde, ook rug, gaaf

(1) Zie Prof. Domien Roggen, De Beeldhouwer Jan Mone, zijn werk en zijn invloed, bl. 372-384 en 413-425 in De Kunst der Nederlanden, I, Brussel-Amsterdam, 1930-'31.

[p. 128]

	gebleven: zie de reproductie, fig. 2. Overblijfsels van twee paar lederen bindsels. Geen steekband. Gele sneden. De binnenzijde van de kartons beplakt met wit papier; vooraan, één papieren schutblad; achteraan, geen. Vooraan in den band schreef een 16^e-eeuwsche eigenaar: ‘Sum Evrardi Telen (Relen? Celen?) pbri’; de geslachtsnaam is zwaar doorgehaald. Onderaan het titelblad is de rand weggesneden; daarop stond een aanteekening waarvan de inkt op het schutblad heeft overgezet - maar leesbaar is dit spiegelbeeld toch niet meer, al schijnt het schrift ook uit de 16^e eeuw te zijn.
3.	- Leuven, Universiteitsbibliotheek (vóór 1914): vier Erasmus-uitgaven in het Nederlandsch, samengebonden: 1. Leiden, P. Jansz., 1543; 2. Antwerpen, Adr. van Bergen, 1537; 3. een andere, uit hetzelfde jaar, van denzelfden uitgever, met titelomlijsting waarin het merk van Marten de Keyser (NK 2977); 4. Antwerpen, Jacob van Liesveldt, 1541. Bandvlak 152 × 100 mm.; de rug was grofweg beplakt met een lap leder die tot aan de voeten van Fortuna over de platten kwam.
4.	- Amsterdam, Universiteitsbiblioth. n^r 968 F. 27: J. Servilius, Pace belloque rerum; Antwerpen, Ant. Goinus (des Goys), 1541. Bandvlakken 150 × 95 mm. Op het titelblad: ‘bibliothecae August: antverpiensis.’ Exemplaar uit de vroegere Antwerpsche verzamelingen F. Verachter en ridder G. van Havre. Een zeer ‘Antwerpsch’ boek: de humanist J. Servilius (Jan Knape), uit Weert, is te Antwerpen de vriend van burgemeester Lansloot van Ursel, wien hij dit werk opdraagt en in 1542 een Gratulatio, gedrukt bij Jan Grapheus, wijdt. Zie daarover Bibliotheca Belgica.
5.	- Londen, verzameling E.Ph. Goldschmidt (zie dezes Gothic and Renaissance Bookbindings, Londen, 1927; n^r 195): S. Cyprianus, Opera, 2 dln; Antwerpen, J. Crinitus, 1541-42. Goldschmidt beschrijft den bandstempel ‘Fortuna and four medallions’ als zijnde ‘of an unusual design’ dat hem toeschijnt ‘to be by the same artist who made the medallion panels n^r 172: not only the style and modelling are very similar but the border of leaves is practically identical’.^(1)

(1) Hij bedoelt, met n^r 172, het fraaie medaillonspaneel dat, naar een band waarin zit een druk van 1534, gereproduceerd wordt in M.J. Husung, Bucheinbände aus der Preussischen Staatsbibliothek; Leipzig, 1925; Abb. 49. Naar een ex. in het Museum Plantin ook een reproductie in mijne bijdrage La Reliure flamande, pp. 137-147 in Trésor de l'Art flamand. Mémorial de l'Exposition de l'Art ancien à Anvers 1930, t. II, pl. CI, n. 183.
Goldschmidt's volkomen juiste bemerking had ik wel kunnen te pas brengen in mijn zooeven geciteerd opstel in Mechelsche Bijdragen 1938, waar, bl. 80: ‘Een werk van Mone of van Mone's atelier is de paneelstempel met mansen vrouwenbustes in medaillons (76 × 127 mm.) op den band gereproduceerd in fig. 5; de “passe-partout” van Mone dient voor paneellijst; het fraaie, achtmaal herhaalde bladornament en de minnestrik die de beide portretten samensnoert, het elegante jonge koppel zelf, die knaap met den naar Mone's trant zeer versierden helm, dat meisje met koket coiffuur en décolleté, men zal ze, in varianten die voor deze volmaaktheid niet onderdoen, in Mone's grootere werken terugvinden. De paneelstempel is een triomf van Mone's onfeilbaren goeden smaak, van zijn gevoel voor verhouding en lenige beweging. Ik ken zeventien banden, die met deze rustig-rijke compositie zijn beprent en zeven daarvan bevatten Antwerpsche drukken, waaronder twee Vlaamsche werken; uit de jaartallen van de uitgaven en uit andere gegevens, kan men zien dat de banden uit de korte periode 1537-1542 zijn. In dezelfde jaren worden zes replieken met eenige varianten in details gebruikt,...’ enz. ‘Mone's paneellijst, de passe-partout (er komt allicht eenige verscheidenheid in de details), omsluit ook éene van de vijf Fortuna-voorstellingen, die te Antwerpen op boekbanden verschijnen rond 1540. Die eene is nogmaals de schoonste van de reeks...’
Over het bedoelde medaillons-paneel en zijne replieken, zie ook mijn Catalogus van de Boekbanden in de Tentoonstelling Oud-Vlaamsche Kunst, Antwerpen, 1930, n^rs 57-58, ook 56 en 58bis; en Gothieke en Renaissance Boekbanden uit private verzamelingen tentoongesteld in het Museum Plantin-Moretus, 12-27 November 1938, n. 97-102.

[p. 129]

In elk opzicht minder schoon is de tweede, ook ongevleugelde en naakte Fortuna, 75 × 27 mm. (zie de reprod., fig. 3); is de stand van de figuur op haar dolfijn nagenoeg dezelfde, haar gebaar om den wind in het zeil te vangen (en vaart ze nu tegen wind?) haalt het niet bij dat van de Fortuna met mast en zeil; en dan heeft de stempelsnijder niet geweten wat met het ledige hoekje tegenover het zeil aan te vangen en hij krabbelt er zoo maar wat als de aanzet van een welfselboog. Zijn de medaillons ingelijst zooals die van de eerste Fortuna, van de koppen, drie mannen en ééne vrouw, zijn er twee wat grover uitgevallen; de paneellijst is vrij eclectisch samengesteld, de vier stijlen hebben elk een andere versiering, ontleend aan verschillende renaissance paneelstempels; de fraaiste is dit stukje nagevolgd Mone-decor, bovenaan.

Deze Fortuna staat dichter dan de eerste bij het kleinere drukkersmerk van Henric Peetersen van Middelburch, bij van Havre (naar een ongedateerden druk) (zie blz. 124), al worden de vleugels er insgelijks vervangen door het in den wind wapperend

[p. 130]

haar, al heeft in beide paneelstempels de dolfijn dezelfde gedaante en beweging.

Met deze tweede Fortuna zijn twee banden beprent:

1.	- Brussel, Kon. Bibl. nr. II 33200: Enchiridion eorum quae in Vet. Test. traduntur, latine a Guil. de Branteghem; Antwerpen, Simon Cock, 1535 (NK 760). De paneelstempel werd, voor en achter, op den vernieuwden band geplakt. Beschreven in Expos. de Reliures (de la Bibl. roy.) 1930, n. 259.
2.	- Gent, Universiteitsbibliotheek, Res. 972: Evangeliën, Grieksche tekst; Parijs, S. de Colines, 1534. Op het titelblad heeft een Gentsch Dominicaan geschreven: ‘Emptus Lovanii 8 Decemb. anno 1612 7 assibus’.

Zal deze aanteekening ook driekwart eeuws jonger zijn dan boek en band, en zullen er juist in de universiteitsstad altijd werken als dit van allerlei herkomst in veilingen en oud-boekhandel te bekomen zijn geweest, de plaatsaanduiding is niet te versmaden: het is wel aan te nemen dat Leuven den Antwerpschen paneelstempel heeft nagesneden; zoo iets is nog meer gebeurd.

De naakte Fortuna's hebben twee tegenbeelden; het eene is er een godsdienstig, het ander een uit de klassieke literatuur.

Op Fortuna staat te maken, ware 't ook met beleid, gij ziet het in de bandpaneelen, is zich overgeven, gewonnen verloren, aan het noodlot. Den christene past dit niet. Tegenover het fatalistische wagen, tegenover de verheerlijking van onbestendigheid, wordt nu uitgebeeld, met behoud van den algemeenen gang der compositie, de vastheid van het geloof aan een Almacht, die kwaad en vernieling gedurig overwint. Tegenover de bedrijvige, verleidelijk schoone Fortuna, bedrieglijk en telkens zelf bedrogen, straks gevallen en vergaan, - de heerlijke zekerheid van Christus Verrezen, den altijd opnieuw geboren Verlosser; voor mast en zeil heeft hij Kruis en Paaschvlag; hij wordt niet gedragen en meegevoerd door zee en zeemonster, hij is opgestaan door zijn eigen macht en hij staat onvergankelijk vast; en dood en duivel vertrapt hij.

Van slechts éen band is mij deze zeer fraaie paneelstempel (116 × 70 mm.) bekend; hij is geprent op vóor- en achterzijde;

[p. 131]

het boek is een Antwerpsche druk 1541, in All Souls College, Oxford, (S.R. 44.c.5); op een schutblad staat ‘Immanuel’. Zie de reproductie naar een wrijfsel, fig. 4⁽¹⁾. Bemerk het gewelf, waaronder de met lichtstralen omgeven Christus staat, en de renaissance versiering van pilasters en zwikvulling.

De zege van den verrezen Christus over dood en hel wordt door schilders en graveurs in de Nederlanden en elders nog meer voorgesteld in de 16^e eeuw; dikwijls ook op Duitsche paneel- en rolstempels, maar in de latere jaren.

Van de naakte Fortuna, door wind begunstigd maar ‘speelbal’ van de zee, is een tegenbeeld de zeegod, neptvnnvs, die de booze winden scheldt en dreigt en geweldig tegen hen te keer gaat met zijn drietand. Zij blazen vóor en achter hem - om, op Juno's bevel, AEneas te laten schipbreuk lijden - maar de gekroonde baas van de baren - hij loopt erover - is ter bescherming van het vaartuig vooruitgesprongen en zal de stormen mores leeren. (‘Quos ego!’ bij Vergilius, AEneis I, 135.) Bemerk de renaissance ornamenten, aan den bovenrand en in de benedenhoeken: wij hebben ze in de omlijsting van Fortuna's gezien.

De langwerpige paneelstempel (75 × 126 mm.) is geprent op beide zijden van den kalfslederen band van Primasius Uticensis, Epistolae; Keulen, 1538; in Winchester Cathedral Library, XXVI. H. 6. Ik ken den band slechts uit wrijfsels: eerst datgene in H.S. Richardson's album (de verzameling die, meen ik, de belangstelling voor boekbanden deed ontwaken bij W.H. James Weale zelf!), reeds vóor 1932 bij Lt-Col. Moss, te Sonning-on-Thames, sedert 1938 bij G.D. Hobson, te Londen; en verder was de heer Hobson zoo vriendelijk mij een door hem zelf genomen wrijfsel met aanteekeningen mede te deelen. Hier gaat een reproductie naar Richardson's wrijfsel: zie fig. 5.

Er bestaat een tweede band met het neptvnnvs-paneel; de oude platten dienen op een vernieuwden band, die bevat Erasmus, Adagiorum Epitome, Antwerpen, Jan Grapheus voor Jan Steels, 1537 (NK 773.) Hij kwam voor in de veiling George Dunn, lot 470.

(1) Het wrijfsel ben ik verschuldigd aan den heer J.B. Oldham, te Shrewsbury; den titel van het boek moest ik nog krijgen.

[p. 132]

Wij hoeven niet te aarzelen, ook NEPTVNNVS te beschouwen als Antwerpsch zoowel als de naakte Fortuna's en Christus' Zege over dood en hel. De drie onderwerpen zijn als aan elkaar geklonken; twee daarvan moesten bijzonder het zeevarende Antwerpen behagen; en de inhoud van de banden spreekt den Antwerpschen oorsprong niet tegen.

Caron's Fortuna met den lindeworm.

De Koninklijke Bibliotheek van België, te Brussel, heeft een band, (hs 4925-7), kalfsleder op karton, waarvan voor- en achterzijde versierd zijn elk met twee indrukken van een paneelstempel, 72 × 45 mm.; daarin staat de naam pierchon caron onder een vrij ongewone Fortuna. De gevleugelde, naakte vrouw berijdt, luchtig genoeg, een draak, die zelf geen vleugels heeft maar loopt op twee pooten; zijn in een bocht gewonden slangestaart dient haar zoowel tot zadel als tot stuur, zijn snuit tot voetschabel; uit zijn muil krult als een veer een gevinde tong. Zie de reproductie, fig. 6. De lindeworm is dit ongewone rijdier⁽¹⁾, een den midddeeuwschen ornemanist vertrouwd gedrocht en het prijkt op een romaanschen bandstempel⁽²⁾, ook in onze vroegste Antwerpsche en Gentsche paneelstempels⁽³⁾ en zelfs... op menig uithangbord; - maar in christelijke symboliek is de draak, de lindeworm, de belichaming van kwaad en zonde, in fabel de bewaker van de schatkamer, een vrek - en soms nog wat beters, hij kan ook artsenij zijn... En hij kan zijn een toonbeeld van zorg en vooruitzicht...⁽⁴⁾ Waarheen Fortuna wil, moet Pierchon Caron's linde-

(1) ‘Occasionally a wyvern is borne with the tail nowed and without wings. It is not usual to say a wyvern “without wings” or “without legs” but sans wings or sans legs as the case may be. [Den heraldist onzen dank en wij houden het ons voor gezegd!] A dragon or wyvern sans wings is termed a lindworm.’ (John Vinecomb, Fictitious and symbolic Creatures in Art, with special reference to their use in British Heraldry. London, Chapman & Hall, Ld, 1906; p. 99-100.)

(2) Namelijk op een vierkanten stempel (19 mm.), die een aantal keeren wordt geprent op den band van Leviticus glossatus, een hs. uit de 12^e eeuw, dat heeft toebehoord aan de Sint-Amandsabdij en bewaard wordt in de stadsbibliotheek te Valenciennes, 18/43. G.D. Hobson, die specialist voor roomaansche - en voor latere - banden, houdt dezen band voor lokaal werk van de abdij; zie zijne beschrijving in Les Trésors des Bibliothèques de France, IV, 1933, pp. 102-103, met reproducties.

(3) Zie De Gulden Passer, 15^e jrg., 1937, blz. 3.

(4) In Emblemata Adriani Junii overgheset in Nederlantsche tale deur M.A.G. (Marcus Antonius Gillis, zoon van den Antwerpschen drukker Gillis van Diest: zie het voorwoord van Max Rooses in de heruitgave 1902), Plantin, 1565, bij Emblema XIX, een krokodil, met opschrift ‘Voorsienicheyt’:

Den Lyntworm wetende van te voren wel

Hoe verre hun strecken sullen des Nyls vloeden,

Legt sijn eyeren op plaetsen vry van sulck ghequel,

Ons leerende d'aenstaende quaet te verhoeden.

[p. 133]

worm nu snel voort, hij rept zich wat hij kan en wordt tot spoed gepraamd en geholpen: de gevleugelde voervrouw is om dragen licht als lucht en een bolwangige wind blaast geweldig onder den drakenstaart. De voorstelling heeft nu iets van een rebus, beeld- en woordspel van den Gentenaar: de voor-spoedige lindeworm, de wijze Voorzorg, die draagt het Geluk dat hem bestuurt en zelf Liefde beurt. (En is niet spoed etymologisch verwant met de beteekenissen hoop en gelukken?) Want hoe matig aantrekkelijk het taai-pezige vrouwmensch met vreemde tronie en klauwachtige handen en voeten in dit dun-reliëf-beeld ook weze, (en ik neem aan dat de prente op het leder en ook eenige sleet haar uitzicht onrecht doen) wij kunnen moeilijk den stempelsnijder weigeren in haar te herkennen Fortuna: zij heeft toch haar gezel uit de Italiaansche symboliek meegebracht, - och, uit veel verder oord en tijden: is de naakte Fortuna niet een renaissance verschijning van Venus? - een Cupidotje: hij dreigt met een pijl al schiet hij hem nog niet af, en hij trapt op een hart dat Fortuna hem biedt en voor hem aan dubbel-sterke banden kan leggen. En omdat Fortuna's gewone dolfijn, of bol of boot of schelp, hier een draak is geworden, zal de beteekenis van het embleem licht gewijzigd zijn, aangepast en verduidelijkt maar niet grondig veranderd. Vergelijk haar loopenden lindeworm met de drijvende dolfijnen van de naakte Fortuna's in Henric Peetersen van Middelburch's drukkersmerken: ook die gedrochten hebben den hoog opkrullenden staart... en de (voor zooveel ik weet echter niet zoo gevaarlijke!) uitgestoken krultong. Blazende koppen, de winden, zijn mede attributen van vele Fortuna's: op haar zeil, àls zij er een spannen, zullen die, tot haar gerief, hun stuwkracht botvieren.

Hier dient er een om Fortuna's rijdier sneller vooruit te helpen: de lindeworm heeft, en zij dus ook, ‘den wind van achter’.

Caron's Fortuna heeft wel een onderschrift, zijn naam, maar verder geen omlijsting; bij een renaissance paneelstempel is dit zeker ongewoon; hoewel: zie het paneel waarin een naakte

[p. 134]

vrouw, met een vogel op de hand, staat op een vliegend hart⁽¹⁾. Het ontbreken van een omlijsting is echter ook vrij zeldzaam bij gothieke paneelen, terwijl een van de karakteristieken van den paneelstempel juist is, naast zijn grootere afmetingen, een omlijsting bestaande uit ornament of tekst.⁽²⁾

Caron's Fortuna-band werd, kort na het verschijnen van J. van den Gheyn's catalogus, beschreven en afgebeeld door Albert Delstanche, Pierre Caron, relieur gantois du XVI^e siècle, in Revue des Bibliothèques et Archives de Belgique, I, 1903, pp. 101-116; deze kenner van gravures, terwijl hij mededeelingen overschreef over Orydrius, Arnout van Bergheyck, vertaler van een deel van den tekst, en vaststelde dat het handschrift moet gebonden zijn vóór 1530, ging er op los met een reeks hypotheses over den binder en den stempelsnijder; en niemand anders, meende hij, dan Geoffroy Tory te Parijs kon Pierchon Caron's Fortuna-plaatje hebben gesneden:⁽³⁾ was daar niet de aanduiding van de gaarne beoefende stijlkritiek,⁽⁴⁾ en stond niet de signatuur G in

(1) Zie Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen, IV, 1906, 126. Is zij de Onbestendigheid? Een Fortuna is moeilijker in haar te herkennen.
In 1906 kende ik dit paneel alleen van den band in het Museum Plantin-Moretus; hij bevat J. le Maire de Belges, Les Illustrations de Gaule, Parijs, 1540; laat ik hier de vroegere beschrijving aanvullen met de bemerking dat van een op het titelblad doorgehaalde aanteekening nog leesbaar is: ‘Michaelis... piensis’ (S. Michielsabdij te Antwerpen?) Sedertdien heb ik twee andere banden gezien, beprent met de beide renaissance paneelstempels van den eerste, den stempel met de zinnebeeldige vrouwefiguur en dien met de medaillons: 2. Douai, Stadsbibl., H 8^o 587, P. Dasypodius, Dictionarium latino-germanicum, Antwerpen, ‘sub insigni Rubri Castri’; z.j.; op voor- en achterplat, staan de beide paneelstempels naast elkaar; en 3. Gent, U B, res. 968: L. Gr. Gyraldus, De poetarum historia, z.p.n.j. Beide boeken zijn, zooals het eerste, gebonden in zwart kalfsleder op karton; in geen van beide zijn er aanteekeningen die de eerste eigenaars aanwijzen.

(2) Zoo ziet men toch, zonder eigen omlijsting, bijvoorbeeld de vijftiendeeuwsche paneelstempels van Joos Scheede (Brugge), van den minderbroeder Hubertus (Limburg, Luik?), van Roodeklooster (de grootere plaat, die met een regulier-kanunnik en een non in gebed), en twee Wapenen Ons Heeren gebruikt door Janvier (Doornik).

(3) Dat Caron's Fortuna alléén staat tusschen de Fransche banden van denzelfden tijd wordt door Delstanche wel opgemerkt: ‘Pour notre part, nous ne connaissons pas de reliure française qui se rettache au style de l'exemplaire que nous décrivons.’ (P. 114).
In zijne fraaie studie Parisian binding 1500-1525 (in The Library 4th Ser., XI, n^o 4, March 1931) heeft G.D. Hobson geen andere dan gothieke paneelstempels behandeld: gehistorieerde renaissance bandpaneelen heeft Parijs niet gebruikt.

(4) ‘Si d'autre part, considérant l'élégance de la figure, la hardiesse de sa pose, la délicatesse de son modelé, le charme des détails, nous recherchons en France l'artiste qui, au milieu d'une efflorescence d'art encore toute gothique, toute dévotieuse, a pu produire cette oeuvre si évidemment inspirée par l'art antique, nous ne trouvons qu'un seul nom, celui de Tory et nous sommes vivement tentés de lui en faire honneur.’ (T.a.p., p. 112).

[p. 135]

den linker-onderhoek? Wat Delstanche voor een duidelijke G nam, en wel voor Tory's merk, is niets anders dan de nog opgerolde, gevinde tong, die straks uit den muil van het gevaarlijk fabeldier als de bliksem straalt, de heet-giftige, de gevreesde tong van den lindeworm! Dat de Caron's een ook in Vlaanderen verspreid geslacht waren, dat er in Caron's tijd en sedert een paar eeuwen allerfraaiste Gentsche paneelstempels in overvloed waren, en Brugsche en Brusselsche en Leuvensche en Antwerpsche, dat er te Gent en elders in het land altijd bekwame zegelstekers werkten, en dat Caron's Fortuna en Geoffroy Tory bezwaarlijk met elkaar uitstaans hebben, het had den overigens verdienstelijken kunsthistoricus niet getroffen⁽¹⁾. Hoed u voor de tong van den lindeworm!

De bandvlakken zijn 160 × 100 mm. groot. Twee paar (verdwenen) linten als bindsels. Wit gebleven, echter geciseleerde, d.i. gestempelde sneden: ruiten met een bloempje in elke; al waren het doorgaans slechts prachtbanden, waarvan de sneden, en dan meestal vergulde, op zoo tijdroovende wijze werden versierd in het Vlaamsche land. Steekbanden van grof grauw garen. Als schutblad dient een stuk uit een ouder missaal. Het boek, dat bevat zestiendeeuwsche overschriften van kleinere werken van S. Augustinus en anderen, wordt beschreven in J. van den Gheyn, Catalogue des Manuscrits de la Bibliothèque royale, t. II, 1902; n^o 1143, ms 4925-7, waar gewezen wordt⁽²⁾ op den band; hij wordt beschreven in Bibliothèque royale de Belgique, Exposition de Reliures, (Catalogus), I, 1930, n^o 252.

(1) Het waren de schoone jaren, kort na de tentoonstelling van de Vlaamsche Primitieven te Brugge, toen een Bouchot het bestond de Vlamingen, de Nederlanders, te annexeeren, voor te stellen als verschijningen van Fransch, van Parijzer leven en invloed. Die dingen, kunt gij wel denken, deden hier en daar blij-verraste oogen ‘opengaan’, die nu ook iets ‘ontdekten’. Het genoegen duurde niet zoo heel lang; al kwamen, natuurlijk met veel meer gematigdheid (en met veel grooter gezag) Em. Mâle, Paul Durrieu ten gunste van Frankrijks voorgaan op sommige kunstgebieden pleiten. Een gedegen bevestiging van het onafhankelijke meesterschap van de kunst der Nederlanden in de 14^e-15^e eeuw schreef Jacques Mesnil, Les Origines de l'Art des Pays-Bas au XV^e siècle, Antwerpen, 1923.

(2) ‘Jolie reliure, veau brun estampé, portant la signature Pierchon Caron’; met verwijzingen naar E. Thoinan, naar Ph. Renouard - die beiden op een verkeerd spoor waren - en naar P. Bergmans.

[p. 136]

Wisten wij maar of Caro, Caron, heeft gewoond en gewerkt in een huis De Lindeworm; of hij b.v.b. in ‘Den Lintwoorme’ de of een opvolger was van Robert De Keysere († 1534), den drukker-humanist-schoolmeester, die te Gent eigenaar was van het huis Den Lintwoorme in 1500-1508, woonde in de Pasteerne van Sept. 1511, met onderbreking tot omtrent Aug. 1513, en terug ging wonen in Den Lintwoorme;⁽¹⁾ maar of hij er bleef tot aan zijn dood?

Ik laat het aan de Gentenaars over, Caron's Lindeworm in het archief op te zoeken en uit te maken of de boekbinder werkelijk heeft gewoond in Robert De Keysere's huis, dat bij Sint-Michielskerk nog bestaat. Want de zeer dienstvaardige heer Henri Nowé, Stadsarchivaris, waarschuwde mij dat verschillende huizen te Gent heetten ‘De Lintworm’ of ‘De Draak’.

Over Pierchon Caron, Petrus Caro, is archivalisch slechts bekend hetgeen A. van Werveke aan P. Bergmans mededeelde in 1902, namelijk drie rekeningposten waaruit blijkt dat de man registers bond en papier leverde te Gent, aan den Raad van Vlaanderen, in 1524; hij wordt er ook ‘librarier’ genoemd.⁽²⁾

(1) Zie M.E. Kronenberg's twee opstellen Robert de Keysere als drukker in Gent en in Parijs (1511-1514) en Nog iets over Robert de Keysere, drukker in Gent en in Parijs, in Het Boek, XXI, 1932, bl. 1-22; en XXIV, 1936, bl. 41-58.

(2) Zie P. Bergmans, Un relieur gantois inconnu du XVI^e siècle, p. 4 in Petite revue de l'art et de l'archéologie en Flandre, 1902.
‘Inconnu’ was veel gezegd: W.H. James Weak had reeds in 1894 gepubliceerd zijn Bookbindings and Rubbings of Bindings in the National Art Library, South Kensington; Catalogue en daarin, onder nr. 430, de beschrijving van vier wrijfsels van een band (dien hij in 1887 in een antikwariaat of een veiling had gezien, die sedertdien niet meer is opgedoken, en waarvan hij den inhoud niet vermeldt; een dubbel van deze zeer duidelijke wrijfsels plakt in Weale's album in de bibliotheek van het Museum voor Geschiedenis en Kunst-ambachten in het Jubelpark te Brussel) beprent met een vier-dieren-fries en drie paneelstempels: Sint Jan-Baptist, in het omschrift gemerkt If., Sint Rochus, Sint Antoon, deze laatste met onderschrift Petrus Caro.
Dit werd voorbijgezien door P. Bergmans, zoowel in 1902 als toen hij, in 1901, voor Inventaire archéologique de Gand, fiche n^o 227, een beschrijving maakte van den éenigen hand van Caron bewaard in de Gentsche Universiteitsbibliotheek (Rés. 792, een Neurenberger druk uit 1524; het boek was in de 17^e eeuw bij de Augustijnen te Dendermonde); daarop staat een paneelstempel, die voorstelt de Boodschap, en ook de naamstempel van den binder: petrus caron bij een klimmenden leeuw.
Dit Boodschap-paneel en de dieren-fries vond ik op den band van een 15^e-eeuwsche Aldijnsche psouter-uitgave, Griekschen tekst, waarvan de Gentsche binder den oorspronkelijken, Venetiaanschen band, vóór- en achterplat afzonderlijk, binnenste buiten had gekeerd, opnieuw met leder had overtrokken en gestempeld met zijn eigen gereedschap. Zie bl. 51-53 van mijn opstel Banden met Blinddruk bewaard in het Museum Plantin-Moretus, in Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen, IV, 1906. Het boek is eigendom geweest van den Antwerpschen drukker Jan Grapheus.
Victor van der Haeghen, stadsarchivaris te Gent, liet in 1904, in Bulletin de la Société d'Histoire et d'Archéologie de Gand, 12^e jrg., n^r 8, blz. 317-319, verschijnen Les Relieurs gantois du XIV^e au XVII^e siècle, samenvatting van een voordracht. Daarin vermeldt hij, bij de zestiendeeuwsche binders over welke bij aanteekeningen uit archieven had verzameld: ‘...Pieter de Keysere (le relieur gantois le plus important de ce siècle), Daniël de Keysere, Pieter Caron, le Broeder Jan in Galileen,...’ enz., zoodat hij Caron's naam in Vlaamsche, vast Gentsche teksten, had gelezen. Jammer dat Victor van der Haeghen's aanteekeningen, die hem bij zijne lezing hebben gediend, niet meer te bereiken zijn.
De betreurde Kortrijksche bibliothecaris Gustave Caullet toonde aan hoezeer het geslacht Caron in de 15^e-16^e eeuw was verspreid in Vlaanderen; hij meende te herkennen Une nouvelle reliure de Pierre Caron (Bulletin du Cercle historique et archéologique de Courtrai, 2^e jrg., 1904-05); het merk p × c, in het omschrift van een der paneelstempels, die hij afbeeldde, is echter dat van Pieter de Keysere; zie zijn drukkersmerk; en nu ook al meer banden met dit paneel aan het licht zijn gekomen helpen vele omstandigheden te verbeteren wat in 1905 nog onzeker was.

[p. 137]

Twee Fortuna's naar H. Sebald Beham, 1549, 1564

Een kopersnede van Hans Sebald Beham, met bovenaan FORTUNA en het jaartal 1541 (zie reproductie, fig. 7)⁽¹⁾ diende tot voorbeeld voor twee vermoedelijk Antwerpsche, misschien echter Leuvensche paneelstempels,

Drukkersmerk van Jan Richard (N^r 1 bij van Havre) 1551.

die ook het opschrift herhalen en hun eigen jaartal, 1549, 1564, stellen op een schildje in het bovendeel van de paneellijst.

Fortuna is in de gravure een gekleede, gevleugelde, jonge vrouw met vlechten; in hare linkerhand het wieltje met zes spaken en handvat, het oude attribuut; een man zit bovenop het rad; in de rechterhand houdt Fortuna een palmtak. Zij wandelt aan den bebouwden oever van de - zeer kalme - zee; een schip vaart met volle zeilen; aan hare voeten ligt een sfeer, teeken van onbestendigheid.

(1) Ex. in het Prentenkabinet van de Kon. Bibl. te Brussel.
Cornelis van Sichem heeft de gravure, met veel andere, nagesneden in hout, zoo trouw als dit in het andere materiaal mogelijk was en ze gedateerd 1633; ze staat o.m. in 't Schat der Zielen, Amsterdam, L. Paets, 1648.

[p. 138]

De Antwerpsche drukker Jan Richard gebruikt een merk, n^r 1 bij van Havre, dat, met lichte wijzigingen, de gravure navolgt. Zie dit merk hier, blz. 137.

De eerste van beide paneelstempels, diegene met het jaartal 1549, is een spiegelbeeld van de gravure; hij is 84 × 57 mm. groot. De sfeer aan de voeten van Fortuna is nu een wereldbol met kruis erop. Het ornament van de omlijsting is maar half geslaagd; voor het loofwerk werd een goed model gevolgd maar vrij onhandig en sommige vormen bleven onbegrepen. Zie de reproductie, fig. 8.

Hier zijn twee banden, die op vóor- en achterzijde met dit paneel zijn gestempeld:

1. - Schaarbeek, verzameling Dr. De Capmaker, 1937: Joh. Lud. Vives, Excitationes animi in Deum; Bazel, Rob. Winter, 1540. (Het werk bestaat uit zes opstellen, met opdrachten gedateerd Antwerpen, 1535; Brugge, 1535; Brugge, 1524; Brugge, 1524.

De band is gemaakt van donkerbruin kalfsleder en karton. Steekbanden van rood en blauw garen. Geen bindsels. Achteraan in het boek, Latijnsche gebeden tot O.L. Vrouw in verzorgd zestiendeeuwsch schrift. Op het eerste schutblad, namen en aanteekeningen van vroege eigenaars: ‘Nicolaus Henault’⁽¹⁾ (16^e eeuw); ‘Hilaritas cum timore. Ad usum D. Jois bourgeois.’ (16^e eeuw). Bovenaan het titelblad: ‘Mon(aste)rij S. Dionysij cath(alogo) inscriptus’ (16^e-17^e eeuw); en vooraan in den band ziet men de roode en zwarte plaatsmerken en nummers van de bibliotheek van het klooster Saint-Denis-en-Broqueroie bij Bergen in Henegouwen.⁽²⁾

(1) Deze naam, ‘D. Nicolaus Henault’, ook op het schutblad van een L. Blosius, Institutio spiritualis, Leuven, Steven Wouters en Jan Bathen voor Ant. M. Bergaigne, 1553, in het eenig bekend ex. van een band, die op vóoren achterzijde is beprent met een paneelstempel: Sint Pieter en Sint Ursmar met wapen der abdij te Lobbes en onderschrift PATRONI LOBBIENSES. Van N. Henault, die het zal gekregen hebben van Dominicus Boncelle, wiens naam ook op het schutblad staat, is het boek gekomen in ‘Monast. Sti Dionysii iuxta Montem.’ Het wordt bewaard in het Museum kan. Edm. Puissant, te Bergen. Zijn Boncelle en Henault Leuvensche studenten geweest? Het ontbreken van bindsels aan het Fortuna-bandje wijst ook veeleer op Leuven.

(2) Over andere banden uit dit klooster, zie Paul Faider, Exposition documentaire de Reliures anciennes (de la Bibliothèque publique de la ville de Mons). Catalogue; Mons, 1929.

[p. 139]

2. - British Museum, C 54. a. 1^v; Godefroyd Gomparst, Ung livret du compte, Antwerpen, Simon Cock (‘sur la veste des Lombars a lopposite de la main dorée par moy Symon Cocq’), (c. 1535), een langwerpig 8^o (NK 1019). Geen aanteekeningen.

Naar dit zeer afgesleten exemplaar, een teekening met beschrijving van den paneelstempel bij Cyril Davenport, Cameo Book-Stamps figured and described, Londen, 1911; bl. 85. H.S. Beham's gravure wordt er niet bij betrokken.

De tweede paneelstempel, die met het jaartal 1564, (zie de reproductie, fig. 9) is 98 × 60 mm. groot. Figuur en attributen zijn spiegelbeeld van de voorstelling van 1549, zoodat zij gericht staan als in Beham's gravure; trede en terras, waarop Fortuna is gestegen, blijven nu weg; Fortuna is nog minder elegant, het ornament van de omlijsting echter beter geteekend en gesneden dan in den vijftien jaar ouderen stempel.

Ik ken slechts één band met deze versiering:

Doornik, Stadsbibliotheek, n^r 1387/21²: Steph. Riccius, In P. Terentii comedias sex novus commentarius; (Wittenberg?) 1567.

Twee paar lederen bindsels; geen steekband; achteraan, acht schutbladen. Op het eerste daarvan: ‘Andreas Verdonck’. Kort beschreven - zonder bemerking over Beham's gravure noch over den paneelstempel van 1549, die tot voorbeeld diende - in Tournai: Exposition des Arts décoratifs anciens et du Livre, 1930; p. 175, n^o 53.

De Fortuna-repliek met het jaartal 1564 is wel de laatste paneelstempel in de Nederlanden geweest; zelfs de zeer conservatieve groote abdijen, Sinte-Geertrui te Leuven, Averbode, kregen nog in 1557, in 1562 haar band-ex-libris, statige paneelen, met de patroonheiligen op de voorzij, het wapen van den abt en het jaartal op de achterzij, - en veranderde het abt-wapen van Sinte-Geertrui tot in de 17^e eeuw, dit gebeurde met aanpassing van het eerste model. In den boekhandel echter komt geen nieuwe paneelstempel den kooper van het gebonden boek meer believen. De menigvuldige, de zeer verdienstelijke pogingen van de Antwerpenaars, van eenige Leuvenaars ook, in 1530-1550, om den paneelstempel up to date te houden, faalden; eikels, medaillons, keizers- en keizerinnenportretten, stadswa-

[p. 140]

pens, godsdienstige en profane voorstellingen en zinnebeelden, renaissance ornament, al zouden de knapste meesters de modellen hebben geteekend en geboetseerd, het scheen alles niet meer aantrekkelijk genoeg. Of was de stempelsnijder te veeleischend, te duur geworden? Of werd het werk van den boekbinder zoo weinig betaald, dat de man geen paneel meer kon laten graveeren? Maar het was immers over het algemeen de boekhandelaar die een boekbinderij had? De groote stempel had het anders den boekbinder gemakkelijk genoeg gemaakt. Vond hij den spoedig commercieel geworden, ook geïmporteerden rolstempel nóg gerieflijker en was de kliënt, onverschillig geworden voor het zinrijke uitzicht van het boek, nu tevreden met om het even wat - liefst nog met een filetje en een bloempje in goud op elken hoek? De band werd nu eerst vervelend eenvormig want niet iedereen kon zich laten bedienen, als de Schetzen en ander rijk volk, door den nieuwen binder die recht uit Parijs kwam en een heel spel van lijntjes en lintjes en blaadjes en schildjes met goud en met kleuren op het bandleder ging bedrijven. Had Plantin geen tijd meer om zelf aan de bindersbank te staan, nu hij drukker was geworden, en had hij geen geschoolde krachten om het preciese, precieuse werk te verrichten, hij vond er wat op om ook den prachtband sneller en goedkooper te maken; en hij deed het de binders voor hoe, met een midden- en met hoekstukken en wat goud, een verbazend rijk effekt te bekomen was, dat luid genoeg kon roepen hoewel het niets te zeggen had. In het jaar als Plantin hier aankomt, wordt de eigenlijk laatste paneelstempel gesneden, de Fortuna 1549 (die slechte kopij uit 1564 en de abdijstempels kunnen wij voorbijzien); de als zegel gesneden, gehistorieerde paneelstempel zelf is tot verdwijnen gedoemd en het is zeker niet Plantin's schuld alleen.

Fortune infortune fort une; de boekbinderij in de Nederlanden mocht het, op hare beurt, wel zeggen bij die late Fortuna-plaatjes. Een veeg teeken waren deze stempels, gesneden naar een vreemde gravuur. Onze banden, praalden ze ook voortaan met internationaal geworden ornament zonder beteekenis, hadden het karakter, dat hun drie eeuwen lang eigen was, verloren, en nooit vonden, ze er een weer.