De Gulden Passer. Jaargang 19

[p. 99]

‘Dat ander lant’
Uit een Luiksch Sint-Jacobshandschrift⁽¹⁾
door Leop. le Clercq

⁺

Ter vergoeding van hare onder den oorlog van 1914 verbrande handschriften, kreeg de Leuvensche Universiteitsbibliotheek van het Duitsche Rijk ongeveer 350 handschriften, waaronder een tachtigtal uit de vermaarde Sint-Jacobs Benedictijnerabdij te Luik.⁽²⁾ Onder deze laatste kwam geen enkele Middelnederlandsche codex voor.⁽³⁾ Slechts enkele bladzijden, hier en daar

(1) Leuven, Universiteitsbibliotheek, cod. G 42, fol. 1 r^o-v^o (vóór Mei 1940).

+ GECITEERDE WERKEN
FR. JOS. MONE: Das andere Land in Quellen und Forschungen zur Geschichte der deutschen Literatur und Sprache, zum ersten mal herausgegeben durch... Aachen & Leipzig, Jacob Anton Mayer, 1830, I. Bd. 1. Abth., blz. 126-133.
F.K. von ERLACH: Die Volkslieder der Deutschen herausgegeben durch... Mannheim, H. Hoff, 1834, II, blz. 599-603.
G. KALFF: Vant Ander Lant in Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde, Leiden, IV, 1884, blz. 188-195; V, 1885, blz. 90 sq.
ROBERT PRIEBSCH: Deutsche Handschriften in England. Boekd. I. Erlangen, 1896.
J. VAN MIERLO Jun. S.J.: Geschiedenis van de Oud- en Middelnederlandsche letterkunde, Antw., 1928 (als manuscript gedrukt).
J. VAN MIERLO Jun. S.J.: Beknopte geschiedenis van de Oud- en Middelnederlandsche letterkunde, 2^e bijgewerkte uitgave. Antw., 1933.
E. VERWIJS & VERDAM: Middelnederlandsch woordenboek, voltooid door F.A. Stoett, 's-Gravenhage, 1885-1929. Boekd. I-IX.
HERM. OESTERLEY: Niederdeutsche Dichtung im Mittelalter. Als zwölftes Buch der deutschen Dichtung im Mittelalter. Dresden, 1871. (Werd gedrukt in fine met: K. Goedeke: Deutsche Dichtung im Mittelalter. Dresden, 1871).
DOM L.H. COTTINEAU: Répertoire topo-bibliographique des Abbayes et Prieurés. Macon, 1936-1938. (Deze publicatie wordt nog voortgezet.)

(2) Bijna al die handschriften gingen te niet in de ramp van Mei 1940.

(3) Verkeerdelijk heeft men aan de Sint-Jacobsabdij vijf Middelnederlandsche handschriften toegeschreven, te weten: codd. G 70: Gebedenboek, XV^e eeuw; G 71: Ascetische verzameling, XVI^e eeuw (begin); G 74: Die Bedudinghe op Cantica Canticorum, XV^e eeuw; G 93: Gebedenboek, ca. 1500; G 94: Getijdenboek, Latijn-Nederlandsch, XV^e eeuw (Bibliothèque de l'Université de Louvain [ALPHONSE BAYOT] Inventaire sommaire du nouveau fonds des manuscrits, z.j., getikt, nu verbrand.) De hss. G 70 en G 93 werden beschreven door Maria MEERTENS, De Godsvrucht in de Nederlanden, Brussel, dl. VI, 1934, blz. 202-223; 223-228.

[p. 100]

door een tweede hand bijgeschreven, konden wij in dat fonds ontmoeten.⁽⁴⁾

Het gedicht waarvan hier sprake, is een rhythmus getiteld: Rygma volgare quod oportet nos repatriare.⁽⁵⁾

(4) Het zijn, behalve het hier aangegeven gedicht: 1^o cod. G 34, fol. 227 v^o, Geneeskundige recepten; 2^o G 65, fol. 234 v^o - 236 r^o: Pius II Paus. Medecijn theghen der wereldt minne; G 82-83: Ascetische en medische passussen; G 82, fol. 23 v^o - 24 r^o, 45 v^o; G 83, fol. 77 r^o, 84 v^o. Zie hierna bijlage A.

(5) Dat is: Volkstalige rhythmus volgens hetwelk we naar het vaderland terug moeten.

Dat ander lant⁽⁶⁾

Het gedicht, in rhythmische verzen, bestaat uit een dertigtal vierregelige strophen, die alle met de refreinwoorden int ander lant eindigen. Het mag dus beschouwd worden als een lied. De inhoud handelt over 's menschen bestemming, waarschuwt tegen de onzekerheid der aardsche bezittingen, schildert 's lichaams verrotting na den dood en leert aldus verzaken, om zoo tot een heilig leven op te wekken. Het is een zuivere paraphrase van het Vanitas vanitatum - in de middeleeuwsche handschriften zoo vaak voorkomend⁽⁷⁾ - waaruit de ijdelheid der tijdelijke goederen blijkt, die op aarde zoozeer op prijs worden gesteld en, als gevolg, de noodzakelijkheid der penitencie.⁽⁸⁾

Het lied behoort waarschijnlijk, voor wat de Mnl. redaktie betreft, tot de 15^e eeuw, den bloeitijd der liederenpoëzie, waarover men terecht heeft geschreven: ‘Het thema van de vergankelijkheid van al het aardsche, van de gelijkheid aller menschen voor den Dood, klinkt nu in de literatuur steeds luider, feller, droeviger, ironisch-scherper, wanhopiger bijna op, niet slechts

(6) Titel van het gedicht overgenomen van het Mnd. hs. O; in hs. A luidt de titel: Das andere Land; in het Duitsch hs. M leest men: ‘Dies ist das ander Land’. De door Kalff gevormde titel ‘Vant ander land’ is dus onnauwkeurig.

(7) Vgl. bv.: Augustynken van Dordt (vermeld tusschen 1358-1370), Van der Rychert ende van der Doot: wat laat rykdom by den dood? - Willem van Hildegaersberch, Vanden doemsdaghe ende van sterven, uitg. W. Bisschop en E. Verwys, 's-Grav. 1870, blz. 45-48, nr XXI. - Een berespen up dleven van der weerelt, in Belgisch Museum, VIII (1844), blz. 447-451.

(8) Vgl. VAN MIERLO, Geschiedenis, blz. 189.

[p. 101]

in het drama (Elckerlyc b.v.), maar ook in de liederen...’⁽⁹⁾

Wie de dichter was, blijkt niet uit het gedicht. Doch, naar den geestelijken aard van het lied te oordeelen, en nog meer naar de menigvuldige gewijde citaten die daarin voorkomen, was hij een klerk of een monnik. Inderdaad, de oudst gekende redaktie stamt uit een klooster, zooals de beschrijving der handschriften het nader zal aantoonen.

De eerst gekende uitgave ervan verscheen pas op het einde van de XVIII^e eeuw. Ondertusschen bleef het lied door overlevering echter voortleven. ‘In het laatst der XVI^e eeuw, schrijft G. Kalff,⁽¹⁰⁾ wordt het refrein van ons lied nog gebruikt om de wijs van een ander lied aan te geven. Zoo lees ik b.v. in het geestelijk liedeboek van Lenart Klock (1593) fol. 223 een lied ‘tracteerende vant eeuwich leven / op die wyse: O Mensche hoe meucht ghy zyn verblydt oft wy moeten al in een ander lant’. En ook in het ‘Hoorns Liedt-Boeck’ (1630) komt volgens eene aanteekening van Prof. Land diezelfde wijs nog eens voor. De uitdrukking ‘int ander lant comen’ komt in de 17^e eeuw nog meer dan eens voor. Zoo leest men in een geestelijk lied, dat waarschijnlijk tot dien tijd behoort en waar de mensch als pelgrim wordt voorgesteld:

Ach, als ick come in 't ander lant,
Waer sal ick gaen logeren

J.F. Willems, Oude Vlaemsche Liederen, CCXVIII.

En in een wereldlijk liedeboek van 1649 (De Haerlemsche Mey-Bloemkens, blz. 101) vindt men:

Och mochten wij in 't ander Landt
Bij haer (de Vaderen) met vreught vergad'ren.

en iets verder:

Soo souden wy met blyden gheest
Wel nae 't ander Landt varen.’

Nog meer, het oorspronkelijke lied, volgens redaktie van hs. O, wordt nu nog gebruikt, onder den titel van ‘Hymnus ad Mariam Frisice’.⁽¹¹⁾

(9) VAN MIERLO, Beknopte gesch., blz. 153.

(10) G. KALFF, op citat., IV, 191 sq.

(11) R. PRIEBSCH, op citat., I, blz. 151, met verwijzing naar Zeitschrift für deutsches Alterthum, t. 37 (1877), blz. 240.

[p. 102]

De Handschriften

Het gedicht is bekend en werd reeds driemaal uitgegeven in verschillende dialecten, te weten:

1. Hs. A. Uit Sint-Antonius Klooster te Alberghen in Westfalen afkomstig en door Mone, op. citat., bij zijne uitgave aldus beschreven:

Het gedicht werd geschreven (ook naar het schrift te oordeelen) op het einde der XIV^e eeuw; het werd overgenomen van een paar bladzijden perkament die vóór een Martyrologium gebonden waren. Dit hs. behoorde in 1830 aan J.F. Willems te Antwerpen.⁽¹²⁾ Vroeger was het eigendom der Jezuïeten te Antwerpen. Het hs. droeg het volgend opschrift: ‘Liber Monasterii beati Antonii in Alberghen, canonicorum regularium,⁽¹³⁾ datus a venerabili domino Hinrico Matthiae, vicario in Wersloe’. Het dialect is Westfaalsch ‘gegen die frisische gränzen hin’. Er bestaat geen strophenverdeeling. De schrijver schijnt voorzeker een geestelijke te zijn.

Voor Mone is de waarde van het gedicht gering, de zinspelingen gewichtiger, in 't bizonder, die van Karl (naam die in de twee Duitsche redaktiën alleen voorkomt), Hektor, Alexander en Arthur, omdat zij een bewijs leveren van de uitbreiding der nationale literatuur tot aan het uiterste der Friesche grens.

Deze redaktie bevat 38 strophen; zij is de volledigste, de oudste en wellicht ook de zuiverste.

2. Hs M, te Meiningen in Thüringen en gedateerd 1477. Het werd onnauwkeurig uitgegeven eerst door Joh. Georg Meusel in Historisch-litterarisch-bibliographisches Magazin, Chemnitz, Hofmann 1794, VII, 166-173. Daaruit werd het overgedrukt in Des Knaben Wunderhorn, III, 183, en door von Erlach, op. citat. Deze redaktie, in Hoogduitsch dialect geschreven, bevat 27 strophen.

(12) Jan-Frans Willems, alsdan ontvanger der registratie te Antwerpen, sedert 1821. Wij vonden het hs. niet terug in de Bibliotheca Willemsiana ou Catalogue de livres délaissés par M.J.F. Willems, Gand (1847). Het lied werd ook niet gedrukt in Oude Vlaemsche liederen, uitgegeven door J.F. Willems, Gent 1848.

(13) Dit klooster wordt niet geciteerd door COTTINEAU, op. citat., noch door H. OESTERLEY, Historisch-geographisches Wörterbuch des deutschen Mittelalters, Gotha 1883. - De naam ‘Alberghen’ konden wij nergens vinden. Zou dit geen foutieve lezing zijn?

[p. 103]

3. Hs. O, berustend te Oxford, Bodleian Library, Junianus 78, op papier, einde der XV^e eeuw, met 29 strophen in Oost-Middelnederlandsch dialect.⁽¹⁴⁾ Het gedicht is getiteld: ‘Dat ander lant’. Het werd uitgegeven door Kalff, op. citat., met eene uitgebreide inleiding, want schrijver achtte het een merkwaardig lied. Het beste deel dezer beschrijving is het deel dat handelt over den literairen invloed van het gedicht in de XVI^e en XVII^e eeuw.⁽¹⁵⁾ Van het overige mag men zeggen dat het oppervlakkig is of dat Kalff ‘y cherche midi à quatorze heures’. Omtrent den dichter denkt hij alleen, dat hij geen man uit het volk was en hij citeert als bewijs de zinspeling op Hector en Alexander en slechts eene aanhaling uit Job onder de vele gewijde teksten. Over de voorstellingen die onze voorouders zich maakten van het ander lant en dat ‘niet met zekerheid te zeggen is’ doet hij verre opzoekingen bij Moll, Kerkgeschiedenis, en bij Procopius, Byzantijnsch schrijver der VI^e eeuw, terwijl het antwoord voor de hand lag in het gedicht zelf (str. 17; hs. L, str. 20). De uitleg nopens den strooen bant waarvan gebruik wordt gemaakt bij de begrafenis (hs. O, str. 12; hs. L, str. 11), vond hij bij Simrock, Handbuch der Deutschen Myth.⁽¹⁶⁾ De juiste oplossing, dacht hij, kwam hem later, na het verschijnen van zijn artikel, toe vanwege Prof. Paul Fredericq.⁽¹⁷⁾ Kalff had eerst de oorspronkelijkheid van het Mnd. gedicht tegenover het Md. gedicht (hs. M) dat hij toen alleen kende, verdedigd. Wanneer hij in het bezit kwam van den Platduitschen tekst (hs. A), door

(14) Zie beschrijving bij PRIEBSCH, op citat., I, 151. Het gedicht is ook vermeld door VERWYS & VERDAM, s.v. Bonenfant; insgelijks bij L.D. PETIT, Bibliographie der Mnl. taal- en letterkunde, Leiden, 1888, nr. 808, blz. 187; door K. GOEDEKE, Grundriss zur Geschichte der deutschen Dichtung aus den Quellen. 2. ganz neu bearbeitete Auflage. I, Das Mittelalter, Dresden 1884, blz. 472, nr. 10; door OESTERLEY, op. citat., blz. 61.

(15) Hiervoor blz. 101.

(16) Blz. 292: Auf dem Schoof (Schaub) liegen, heisst so viel als kürzlich verstorben sein.

(17) Gedrukt in een bijvoegsel, op. citat., VI, 1885, 90 sq. ‘De stroen bant, schrijft P. Fredericq daarin, schijnt mij niets anders te zijn dan de strooien koord, die nu (1885) nog in Vlaanderen gebruikt wordt om houten kisten te sluiten (niet meer de doodkisten, die nagelt men toe). Die band of strooen band (want denzelfden naam draagt hij) is niets dan een handgreep gewrongen en gerold stroo, dat in eene koord herschapen is.’ Doch de echte beteekenis dezer uitdrukking, vindt men in den zeer nauw met dezen in verband staanden tekst, verder gedrukt onder bijlage D. Het is; ‘een wysch van stroo... Den wysch leit men dy onder thooft, Dat es hu oorcussen dan.’

[p. 104]

bemiddeling van Prof. De Vries [Matthias D.V., 1820-1892], begon hij te twijfelen, zonder nochtans te kunnen besluiten.

4. Hs. L, vóór Mei 1940 te Leuven, Universiteitsbibliotheek, G 42, bl. 1 r^o - v^o. Het Rigma werd geschreven door een monnik van Sint-Jacobsabdij, op een bijgevoegd blad van een Mariale of Boek der Mirakelen van Onze Lieve Vrouw uit de XV^e eeuw, dat tot het jaar 1788 aan het vermaarde Benediktijnerklooster van Sint-Jacob te Luik behoorde.⁽¹⁸⁾ Het lied staat dicht ineen, in een rond en eigenaardig schrift. Dezelfde hand voegde aan het einde van het hs. nog één mirakel bij en bracht hier en daar verbeteringen toe aan den tekst in het hs. De strophen, vierregelig en 34 in getal, zijn niet genummerd, doch door aanhalingsteekens van elkaar gescheiden. Deze redaktie helt naar het Limburgsch dialekt over.

De gedachten door den dichter uitgedrukt, zou men aldus kunnen voorstellen:

Str. 1-2	: Onzekerheid der aardsche bezittingen,
Str. 3-7	: die de wereld toch vooral acht.
Str. 8-10	: Gelijkheid van alle menschen voor den dood.
Str. 11-12	: Beschrijving der verrotting na den dood.
Str. 13-15	: Onstandvastigheid des levens voor jong en oud,
Str. 16	: gevolgd door Gods verschrikkelijk oordeel.
Str. 17	: Onzekerheid des levens, zooals in str. 2, met zinspelingen op een Schriftuurtekst.
Str. 18-20	: De ziel, naar Gods gelijkenis geschapen, zal gaan naar hare bestemming: de hel, het vagevuur of den hemel.
Str. 21-23	: De dood zegepraalt over het heelal.

(18) Vermeld door NICOLAS BOUXHON, Summa omnium qui in inferiori bibliotheca Sancti Jacobi continentur (Koninkl. Bibl. hs. 13993), onder nr. G 26; [J.N. PAQUOT]. Catalogue des livres de la bibliothèque de la célèbre ex-abbaye de St. Jacques de Liège, dont la vente se fera... le 3 mars 1788, nr. 377 (met voorgaand nr. verkocht 1.12 Luiksche gln.). - Later kwam het hs, in het bezit der graven von Fürstenberg-Herdringen in Westfalen. In 1895 liet die familie 65 hss. van Sint-Jacobsabdij, te Keulen te koop stellen bij J.M. Heberle. De catalogus ervan werd gedrukt (ons hs. staat er vermeld onder nr. 9), doch de verkoop werd verboden, daar het gerecht die bibliotheek als Fideicomiss-Eigenthum verklaarde. In 1922 werd diezelfde collectie aan de Leuvensche Bibliotheek door het Duitsche Rijk toegekend.

[p. 105]

Str. 24-31	: Opwekking tot een heilig leven.
Str. 32-33	: Smeekgebed tot God en Maria, Gods Moeder.
Str. 34	: Gebed van het hemelrijk voor schrijvers, toehoorders en lezers.

De vergelijking van dit hs. met de drie andere teksten leverde de volgende bijzonderheden op. De meeste strophen komen geheel met elkander overeen voor hss. L, A, O, behalve de varianten; andere vindt men slechts in een der liederen. De strophe: Och, wie sal daer onse leytsman sijn? (hs. O, str. 24) behoort tot de hss. O, A, M. Men mag dus veronderstellen dat ze te Luik bij verzuim wegviel.

Tusschen de twee Mnl. hss. zou de overeenkomst volledig zijn indien men de strophen 11-12 niet verplaatst had (11 L = 12 O en 12 O = 11 L) en er bij het hs. L geen 6 strophen werden bijgevoegd, te weten de str. 14-16, 21, 22, 34.

Met hs. A is de overeenkomst niet zoo groot: 7 strophen die wij verder in bijlage B overdrukken, vielen te Luik weg en drie werden er bijgevoegd, te weten 14, 22, 26.

De grootste uiteenloopendheid bestaat tusschen de hss. L en M. Zestien str. van het eerste hs. ontbreken bij hs. M, nl. de str. 3, 9, 12-14, 16, 17, 20-24, 26, 28, 29, 34 en negen, die onze bijlage C bevat, werden er bijgevoegd.

Hier volgt nu het gedicht in diplomatisch afschrift, zelfs voor de ij en y, ofschoon, zooals Priebsch⁽¹⁹⁾ het met reden schrijft, die graphieën meestal moeilijk te onderscheiden zijn of promiscue gebruikt worden.

Bij den tekst van het gedicht volgen in nota de beteekenis van enkele Mnl. uitdrukkingen volgens Verwijs en Verdam, op. citat., en de bizondere varianten die in het ander Mnl. handschrift (O) voorkomen.

‘Ten is altoos gheen vastelauent.
Dye doot mach comen morghen of tauent.
Volmeer god wilt: sy is sonder bant.
Soe moeten wij al int ander lant.

(19) Op. cit., II, blz. V.

[p. 106]

2

‘Wy en moghen hier altoes niet blyuen.⁺

 

Dye doot sal ons van hier verdriuen.

 

Alst god wilt. licht al te hant.

 

Soe moeten wy int ander lant.

 

 

3

‘Als wy langhen tijt wyllen leuen.

 

Ende het gheet ons wel ende euen.

 

Soe bleuen wy ghern aen desen cant.

 

Maer neen. wy moeten in dander lant.

 

 

4

‘Wy schoen wy ons chyren ende wasschen.

 

Wy sijn algader yerst van asschen.⁺

 

Ja. dyerste par volx dat men noyt vant.

 

Sy siin oec voor. int ander lant.

 

 

5

‘Och dat leuen is zoe zoete.

 

Dat ich emmer steruen moete.

 

Als dy doot comt sterck gherant.⁺

 

Dan moet ic snel in dander lant.

 

 

6

‘Jch wake. Jch brake. Jch hef. Jch cruyde.

 

Maer dat goet. Dats al ander luyde.⁺

 

Het was der ander dat ich hier vant.

 

Hier laet icht. ich vaer in dander lant.

 

 

7

‘Introuwen her gyer. her ghyer. her ghyer.⁺

 

Wat ghy grypt/ ghy latet hier.

 

Ghy moet met ons / onder tzant.

 

Dus varen wy al ynt ander lant.

 

nbsp;

+ Alleen in de mnd. hss.

+ vgl. Eccli 17, 31: Omnes homines terra et cinis.

+ gherant van rinnen, rennen = loopen of gaan zonder snelheid; vgl. str. 15, 3.

+ vgl. I Tim. VI, 7: Nihil enim intulimus in hunc mundum, haud dubium quod nec auferre quid possumus.

+ ghyer = hebzuchtige; Mijn heer ghier, Hild., 205, 164. hs. O: Al waer ic vierwerf alsoe ghirych.

[p. 107]

8

‘Waer siin hector end allexander.⁺

 

Julius / artur. end menich ander.

 

Waer ridders. ende vroem serjant.

 

Sy siin ewich / ynt ander lant.

 

 

9

‘Ja / keysers. conynghen. hertoghen. greuen.

 

Papen / knapen. nichten. neuen.

 

Deser is mennich voor ghezant.⁺

 

Sonder keren / int ander lant.

 

 

10

‘Wy ghaen ouer hen dy oeck luyde waren.

 

Sterk. rijck. wijs. som Jonck van Jaren.

 

Abel. notabel. weynich playsant.⁺

 

Nu siin sy voer ynt ander lant.

 

 

11

‘Als wy doot siin. weten wy dy baet.⁺

 

Men geeft ons tsapellaken metten gaet.

 

Dy wyelyghe kyst end den stroebant.

 

Dus vuert men ons in dander lant.

 

 

12

‘Och wat gheselschap vinden wy daer.

 

Padden pyerynghen wormen voor waer.

 

Ende eyn donker stynkende ghewant.

 

Dus sluyt men ons in dander lant.

 

 

13

‘Al siin wy onghelijc van Jaren.

 

Messelic eest wye voor sal varen.⁺

+ In de md. hss: Wo ist Karle [de Groote]; in al de hss.: Hektor, hoofdheld der Trojanen. 2, Julius [Caesar], Artur of Artus, aanvoerder der Britten in hun strijd tegen de Angelen en Saksen in het begin van de VI^e eeuw en middelpunt van de zgn. Britsche romans. 3, hs. O: Baronen, ridders ende vromen wigant?

+ hs. O: Deser isser menich voer ghesant.

+ hs. O: Abel, notabel, wys en becant. playsant = aangenaam van manieren.

+ hs. O: Als wy doet synt, wat is die bate? / Men ghift my een slaeplaken myt die gate. Van oudsher begroef men de dooden meestal in een doodskleed, bestaande uit een laken, om het lijk genaaid. stroebant: zie hiervoor blz. 103. Vgl. deze strophe met bijlage D.

+ misselic = onzeker. 3, kalant = jonge mensch met het bijdenkbeeld van list; een snaak.

[p. 108]

 

Eyn out stock. of eyn Jonck kalant.

 

Mer allen moeten wy in dander lant.

 

 

14

‘Dy auentuer ende den wederhaen.⁺

 

Syet men mennichsins omme ghaen.

 

Sonder ennich vast ghestant.

 

Soe moeten wy oeck in dander lant.

 

 

15

‘Der dach dy moet ten auont comen.

 

Het sy ter schaden oft te vromen.

 

Nae tleuen comt dy doot gherant.

 

Soe moeten wy dan ynt ander lant.

 

 

16

‘Als god wylt hebben rekenynghen.

 

Van onsen leuen. van alle dynghen.

 

Soe zullen beuen dy officiant.

 

Want wy allen moeten in dander lant.

 

 

17

‘Och lieue minsche verstaet wel dat.

 

Wy en hebben hier gheen bliuende stat.⁺

 

Al gauen wy. V^m. dusent buzant.

 

Nochtans moeten wy in dander lant.

 

 

18

‘Wy worden allen naect geboren.⁺

 

Wat hebben wy dan zo veel verloren.

 

Dy zyel sal siin ons onderpant.

 

Want zy moet oeck met. ynt ander lant.

 

 

19

‘O zyel. o zyel. o. gheestlic nature.

 

Dy god zelue [maket] nae ziin figure.⁺

 

Jnden lychaem heeft gheplant.

 

Daer moeten wy ute int ander lant.

 

 

+ Alleen in deze redaktie.

+ Vgl. Hebr. XIII, 14: Non enim habemus hic manentem civitatem. 3, hs O: ses dusent. busant, fr. besant = Byzantijnsche gouden munt.

+ Vgl. Job 1, 21: Nudus egressus sum de utero matris meae.

+ maket: bijgevoegd volgens hs. O Vgl. Gen. 1, 27: Creavit Deus hominem ad imaginem suam.

[p. 109]

20

‘O zyel. o. zyel. wy en kynnen ech niet.

 

Mer mytten lychaem / ynt verdryet.

 

Compder. ende ynden ewyghen brant.⁺

 

Int veghevier / of ynt ander lant.

 

 

21

‘Och ghy medecijn. ghy aduocaet.⁺

 

Ghy cyrurgijns wet ghy raet.

 

Jch bleue hier gherne by zynte amant.

 

Mer. neyn. Jch moet int ander lant.

 

 

22

‘God heeft ons onsen termijn ghegeuen.⁺

 

Daer wy niet ouer en moghen leuen.

 

Dy tijt heeft siin commandement.

 

Wy moeten te lesten ynt ander lant.

 

 

23

‘Ten hulpt tryakel noch medicijn.⁺

 

Wij moeten smaken der doot fenijn.

 

Daer lucifer dy doot af vant.

 

Wy moeten varen ynt ander lant.

 

 

24

‘Teghen dy doot / er is gheen raet.

 

Dan wael doen / ende laten tquaet.

 

Dy doot en wilt noch borch noch pant.

 

Dus moeten wy al / ynt ander lant.

 

 

25

‘Dat beste dat ich kan versynnen.

 

Dats god tontsien ende te mynnen.⁺

 

Sekerlic. nae myn verstant.

 

Want wy moeten al / ynt ander lant.

 

 

+ hs. O: Soe comt ghy in den ewighen... 3-4 = drie uitersten van den mensch: de hel, het vagevuur en de hemel.

+ Alleen in deze redaktie. zynte amant = zeer waarschijnlijk Saint-Amand en Pévèle bij Doornik, Benedictyner klooster door Sint Amandus gesticht in 639, ook Elnon genoemd (zie COTTINEAU, op. citat., 2581-83).

+ Vgl. Ps. 38, 6: mensurabiles posuisti dies meos.

+ tryakel, verbastering van thèriakè = tegengift. 3, hs. O: daer Lucifer die wech of fant.

+ ontsien = vreezen; hs. O: dienen.

[p. 110]

26

‘Al waer ich greeue van oesterlant

 

Ja ende conync van bemerlant.⁺

 

Noch waar ic lieuer eyn boen enfant.

 

Als ich come in dander lant.

 

 

27

‘Als wy siin out cout end crom.

 

Soe eest hoechtijt dat wy sien om.

 

Als ons begheeft hooft voet ende hant.

 

Soe moeten wy al / in dander lant.

 

 

28

‘Verduldicheyt ware ons dan goet⁺

 

Van dat men emmer lyden moet

 

Als dy doot breckt tsleuens bant

 

Wy moeten dan emmer / in dander lant.

 

 

29

‘Och vriende het is eyn hart bewant⁺

 

Zyet dy snelle doot comt ter hant

 

Adieu adieu Je vos commant.

 

Sy zal ons vueren ynt ander lant.

 

 

30

‘Nae dat men oec bescreuen vint

 

Ons leuen is / als eyn rehant wint⁺

 

Als ons seyt Job dy heylich sant

 

Hy is oec voor int ander lant.

 

 

31

‘Och och dat ich oyt wart gheboren

 

End mynen tijt dus heb verloren

 

Heer myn zyel settich in vr hant⁺

 

Als ich vaer in dander lant.

 

 

+ hs. O: Bremerlant, 3, boen enfant, fr. bon enfant, koorknaap of hier misschien vondeling.

+ Na die str. bevatten de drie andere hss. een strophe die men in het hs. O aldus leest: Ach, wie sal daer ons leytsman syn? / Ic weet des niet, des doet my pyn, / Die wech is scherp en onbecant, / Daer wy moten int ander lant. Zie den tekst van de hss. A en M, onder bijlage B, v. 125-128, en bijlage C, str. [21].

+ bewant = gesteld; 1-4, hs. O: Och vriende, het is een hard bedwanck, / Die doet comt ons hier snel int lant, / Ic wetet wel, ic byns becant, / Wij moten in dat ander land. Het vers 3 is natuurlijk aan de Luiksche redaktie eigen.

+ Vgl. Job 7, 7: ventus est vita mea. rehant = fr. riant.

+ Vgl. Ps. 30, 6: In manus tuas commendo spiritum meum.

[p. 111]

32

‘Wy wyllen altijt dbeste hopen

 

Gods ghenade staet altoes open

 

Reyct ons here vr rechte hant⁺

 

Als wy varen ynt ander lant.

 

 

33

‘Maria gods moeder / vol ghenaden

 

Leydsterre gods / staet ons in staden⁺

 

Beschermt ons voor den heischen vyant

 

End settet ons ynt heylich lant.

 

 

34

‘Dy dyt schreef / god wyl hem gheuen⁺

 

Siin weeldich rijck / nae dit leuen

 

End aen hen allen / dijt hooren of lesen

 

God gheuen hen ewelic / bij hem te wesen.

+ Vgl. Job 14, 15: operi manuum tuarum porriges dextram.

+ staden = helpen.

+ Eigen aan de Luiksche redaktie.

Bijlagen

A

Enkele Middelnederlandsche pasussen waarvan het afschrift alleen bewaard bleef, uit hss. Leuven, Universiteitsbibliotheek.

Hs. G 82, bl. 23 v^o - 24 r^o:

Hier siin drie merkelike puncten merxse wel.

O Mensche doet wel dicwille du leeft
Want als ghiit hier te maal begheeft

[25 regels]

Leez dit wel ende doedet snel
Tot allen tyden
Jn god verbilden
Dats hemelryc
op dit ertryc⁽²⁰⁾
O suete heer
wat wil wi meer.

(20) Bovenaan schreef een tweede hand: ‘ind eerdsche tyt’.

[p. 112]

[3]

Een cort Jol } iit. Al hier vercoren.

 

Jn deser t } iit. Al hier vercoren.

 

 

 

Voer hemelr } iic. Te vele verloren.

 

Dats zekerl } iic. Te vele verloren.

 

 

 

Weerlike mine} En is niet goet

 

Jn minen sinne } En is niet goet

 

 

 

Want sy dat herte } verteren doet.

 

mit nyde end smerte } verteren doet.

 

 

 

Maer dy minne } zy is soe zoet.

 

Daer god is ynne } zy is soe zoet.

 

 

 

Dat icse ter doot } zeer minnen moet.

 

voer al eertsche goet } zeer minnen moet.

Hs. G 83, fol. 77 r^o-v^o: [De quator temperamentis]. Sanguinicus, Colericus, Fleumaticus, Melancolicus (uitgegeven door Leo Jordan, Physiognomische Abhandlungen in Romanische Forschungen, t. 29, 1911, blz. 685).

Inc.: Largus amans hilaris ridens rubeique coloris... Elk temperament wordt in twee Latijnsche verzen beschreven met Nederlandsche vertaling, die aldus begint:

Sangwiin is van goeden arde
ende is vander locht ghemaect.

Fol. 78 r^o
(In margine) De quatuor complexionibus.
Locht water vier ende erde
daer af is elc minsche comen...

(8 Nederlandsche verzen zonder latijn.)

B

v. 5-9: (hs. L, la)
ock en iss-et nicht alle wege mey,
wy moten al dansen an den rey;
dat uns dat meyen wordt untwant
unde singen voert in een ander tant.

v. 29-32: (hs. L, 6a)
ic gae scheren unde oec sorghen;
um goet, of ic my solde worghen;
god en heft mij daer um nicht hyr ghesant
want naket ende bloet vaer ic in-t ander lant.

[p. 113]

 

v. 33-36: (hs. L, 6b)

 

ic solde hyr gode loven en benediden,

 

danken nu ende toe allen tyden,

 

dan were myn mure (ende) myn want

 

voer Sathanas in eyn ander lant.

 

 

 

v. 41-44: (hs. L, 7a)

 

nemans guet of eer to nemen,

 

vrend, des sals-tu dy ontwenen,

 

de dat doen, werden gheschant

 

al hyer ende oec in een ander lant.

 

 

 

v. 45-48: (hs. L, 7b)

 

gheen schande of schade sal-tu klaffen

 

van monken, minnen ende van paffen;

 

se syn godes schat ende edele prysant,

 

se geven rede in dat ander lant.

 

 

 

v. 57-60: (hs. L, 9a)

 

weer oeck jenich keyser van Rome

 

so weert so edel off so schone

 

als een karbunckel ende dyamant,

 

he moeste nochtan in dat ander lant.

 

 

 

v. 125-128: (hs. L, 28a)

 

och god, we sal onse leydesman syn?

 

wy en weten nicht, dat onse pyn,

 

de wech is veer ende umbekant,

 

den wy hennen varen in dat ander lant.

C

Dies ist das ander Land

Auch so ist allezeit nit Maie,
Wir müssen tanzen an dem Reihe;
Dass uns der Mai wird entwandt,
Dann singen wir fort in das ander Land.

Ich gehe scharren und schürchen
Um Gut, als wollt' ich mich erwürgen;
Gott hat mich nit darum hergesandt,
Muss nacket und bloss in das ander Land.

Ich sollte Gott hie zu allen Zeiten
Loben, danken und benedeien;
Das wär mein Schutz und mein Gewand
Vor Satanas in dem andern Land.

[p. 114]

[10]

Keines Menschen Gut oder Ehr sollst du ihm nehmen,

 

Freund! dess sollst du dich schämen;

 

Die das thaten, die wurden geschandt,

 

Hie und auch im andern Land.

 

 

[11]

Kein Schande oder Schaden sollst du klaffen,

 

Auf Mönche, Nonnen oder Pfaffen;

 

Sie sind Gottes Schatz und edel Persant,

 

Sie geben Rede in dem andern Land.

 

 

[13]

Wär irgend ein Kaiser von Rome,

 

Der edel wär oder so schone; (schöne)

 

Als ein Karfunkel oder Diamant,

 

Er muss nacket in das ander Land.

 

 

[21]

Ach Gott, wer soll unser Geleitsmann seyn?

 

Wir wissen ja nichts von unser Pein;

 

Der Weg ist fern und unbekannt,

 

Den wir hinfahren in das ander Land.

 

 

[26]

Unser Herr Jesus hat uns gegeben

 

Im Himmelreich sein ewiges Leben;

 

Er behüte uns vor dem bösen Volant,

 

Dass wir nit kommen in das höllische Land.

 

 

[27]

Das ist aus: Ich kann niet mehr beschreiben,

 

Gott! der weise uns in sein ewig Leben;

 

Dass wir da werden mögen bekannt

 

Mit allen Heiligen in dem himmlischen Land.

Amen.

D

Men vergelijke met hs. L, strophe 11, den volgenden tekst, getrokken uit hs. Oxford, Canoniciani, Misc. 278, XV^e eeuw, fol. 101 (uitgegeven door Priebsch, op. citat., blz. 321):

Ende alstu dan versceden byst,
Men leyt dy in een houten kist
Of men steect dy in een matte:
So wel hem die ghebuerê mach datte!
Al hebdi zulc groot goet ghehadt,
Een slaeplaken - weet dat -,
Dat es hu laestste ommecleet,
Ende zo es dy dan bereet
Een wysch van stroo, des ghelooft:
Den wysch leit men dy onder thooft,
Dat es hu oorcussen dan.