De Gulden Passer. Jaargang 18

[p. 65]

Querela sive dialogus animi et corporis damnati
(Museum Plantin-Moretus, Antwerpen, Ms. 384)
Addenda.
door Dr J. Schoups

In een klein voorwoord tot den tekst van de ‘Querela sive dialogus animi et corpus damnati’, verschenen in ‘De Gulden Passer’, 16-17 (1938-1939) I, pp. 80-101, haalden wij een reeks argumenten aan, die ons tot het besluit deden komen, dat we hier met twee verschillende teksten te doen hadden, ‘de eene, die de verzen 1-42 en 112-343 omvat, en één volledig geheel vormt, terwijl de andere de verzen 43-111 beslaat, en verkeerdelijk met den eerste samengebundeld werd’.

Dr. H.F. Bouchery, conservator van het Museum Plantin-Moretus, die ons steeds met de grootste bereidwilligheid bijstond in het oplossen van de moeilijkheden, die zich onvermijdelijk bij tekstuitgaven voordoen, liet ons naderhand opmerken, dat er alleszins eenig verband tusschen de twee teksten bestaat; en hij wees op een paar uitdrukkingen die schenen tot de veronderstelling te leiden, dat de tweede tekst, vv. 43-111, in werkelijkheid zou dienen gelezen te worden onmiddellijk na v. 343. Aldus zouden we, door verschuiving van de pp. 5-8 van het ms. na de pp. 9-20, één doorloopenden en volledigen tekst krijgen.

En bij nader onderzoek schenen inderdaad enkele aanduidingen voor deze veronderstelling te pleiten:

a)	Wat de uitdrukkingen betreft: In v. 333 staat te lezen: ‘quam (scil. animam) secum ad inferos gementem traxerunt’; terwijl we in vers 47 vinden: ‘Posthac tandem anima gemens suspiravit’, wat nauw aansluit bij het ‘gementen’ van vers 333; en in

[p. 66]

vers 49 staat te lezen: ‘quando vero barathri limen subintravit’, wat het vervolg is van ‘ad inferos... traxerunt’ uit vers 333.

b)

Wat den gedachtengang betreft: 1^o Op het einde van het stukje (vv. 320-343) geeft de auctor een beschrijving van twee duivels (vv. 320-331), die de ziel meesleuren naar de hel (vv. 332-333), waar ze, tot groote vreugde van de kwade geesten (vv. 334-335), allerlei folteringen te doorstaan heeft (vv. 336-343). Deze beschrijving wordt vervolgens verlevendigd door een rechtstreeksch optreden van de duivels (vv. 44-58), waarna we tenslotte een kleinen epiloog krijgen (vv. 59-111), die aansluit bij het begin van het stuk. 2^o Ter inleiding zegt de schrijver ons dat hij een droom heeft, dien hij ons gaat vertellen, en waarin wij een twist bijwonen tusschen de ziel en het lichaam van een verdoemde, (v. 2: deditus quodammodo sommo spiritali, en v. 5: cum dormirem paululum vigilando fessus). Wanneer nu de schrijver de ziel zoo door de duivels gefolterd ziet (vv. 336-343), en hoort dat er voor haar geen hoop op een beter lot meer bestaat, maar dat ze voor eeuwig verdoemd is (vv. 55-58), schrikt de auctor op, en wordt plotseling wakker (vv. 59-60): Talia dum videram dormiens expavi, et dextra me positus statim vigilavi. Tenslotte geeft hij in den epiloog beschouwingen over de ijdelheid van de wereld, en richt een gebed tot God, om Hem te smeeken dat hij van een zoo zware straf moge gespaard blijven (vv. 61-62: mox expansis manibus ad Deum clamavi, orans, ut me protegat a poena tam gravi), en dat hij het eeuwig geluk moge genieten (111: sed, ut suis merear jungi, Deum oro).

Al deze argumenten schijnen er wel op te wijzen, dat we hier werkelijk slechts één doorloopenden tekst hebben. Maar, alvorens een besluit te trekken, moeten we rekening houden met een paar andere feiten, die even onomstootbaar vaststaan, en die niet tot dezelfde conclusie leiden:

[p. 67]

1^o	Zooals wij in het voorwoord (p. 80) reeds lieten opmerken, vertoonen de pp. 3-4 (vv. 1-42) en 9-20 (vv. 112-343) een zeer regelmatig en schuin schrift, terwijl het geschrift van de pp. 5-8 (vv. 43-111) rechter en minder verzorgd is, zoodat we zeker met twee verschillende handen te doen hebben.
2^o	Ook het derde argument van het voorwoord (p. 81) dient hier terug in herinnering gebracht te worden. De titel van het stukje is ‘Querela sive dialogus animi et corporis damnati’. Wanneer we de vv. 43-111 eruit laten, hebben we een werkelijken dialogus: Ziel en lichaam trachten mekaar de schuld op den nek te schuiven. Ter inleiding zegt de auctor hoe de ziel tegenover het lichaam komt te staan: het is een droom van den schrijver; en tot slot beschrijft de auctor de folteringen die de ziel te verduren heeft. Neemt men echter aan dat de vv. 43-111 ook van hetzelfde stukje deel uitmaken, dan kan er van geen dialogus meer sprake zijn, want juist in dezen passus komen de duivels tot tweemaal tusschen (vv. 43-46 en 51-58).
3^o	Vanaf v. 39 tot v. 43 en van v. 112 tot v. 155 wordt door de ziel een reeks beschouwingen gegeven over de tegenstelling tusschen den toestand van het lichaam vóór en na den dood, en daarbij aansluitend over de vergankelijkheid der aardsche dingen. Kijken we nu even naar de vv. 63-103: daar wordt eveneens het thema van de vergankelijkheid der aardsche dingen behandeld, - en dat is trouwens ook een gemeenplaats uit de letterkundige productie van dien tijd. In de veronderstelling dat we slechts één tekst zouden hebben, krijgen we hier een herhaling, die door niets gewettigd is, en die ons niets nieuws leert.

Wanneer we deze twee reeksen argumenten tegenover mekaar stellen, komen we tot een dubbele conclusie:

a)	dat de vv. 1-42 en 112-343 eenerzijds en de vv. 43-111 anderzijds zeker met mekaar in verband staan,

[p. 68]

b)	maar dat ze geen doorloopenden tekst (waarbij we de verzen als volgt zouden moeten lezen: 1-42; 112-343; 43-111) vormen.

Daaruit vloeit de vraag voort: Welk verband bestaat er dan tusschen deze twee teksten? En hier moeten we, bij gebrek aan documenten, een hypothese vooruitzetten.

De oorspronkelijke en volledige tekst omvat wel degelijk vv. 1-42, waarbij onmiddellijk 112-343 aansluiten. Maar later heeft iemand, bij het lezen van dezen tekst, een vervolg daarop willen maken, en het daarbij ingelascht. Neemt men deze veronderstelling aan, dan wordt het tevens klaar waarom wij dezelfde woorden terugvinden (gemens-gementem; ad inferos traxerunt-barathri limen subintravit; dormirem, vigilando-dormirem, vigilavi): degene die dit tweede stukje eraan toegevoegd heeft, wilde dat zijn verlengstuk volledig met het voorgaande zou aansluiten, en heeft daarom niet alleen gezorgd voor een nauwe aansluiting wat den gedachtengang betreft, maar ook nauwgezet uit het eerste stukje de woorden gekozen, die als vertrekpunt van zijn eigen uiteenzetting moesten dienen.

Dat hij hier oorspronkelijk werk geleverd heeft, gelooven wij niet, evenmin als we zulks gelooven voor het eerste stuk. Het is een van de gemeenplaatsen uit de literatuur van de Middeleeuwen en van de Renaissance. Reeds in 1522 vinden we twee dialogen, die door hun titels ten zeerste aan de twee verschillende stukken herinneren, die we hier onderscheiden:

a)	Czwen neuw nutzliche und lustige Dialogi oder Gesprech. Darin zu vinden wie een yeder dem fleysch wiederstreben soll durch D. Johanne Copp gedicht: Under redner des erste ein mensch und der geyst. Des andern ein mensch, der geyst, das fleysch und der teufel. Satan genannt. (Erfurt, 1522), 19 Bl. 4. (Göttingen, HEE, 104i).
b)	Twe nie, nütte und lustige Dialogi, edder Gespreke, Darinne to finden, wo ein jeglick dem Flesche wedderstaen schall. Dorch D. Johannem Copp gedichtet. Unde reden tom ersten ein minsche und der gest. To dem andern ein Minsche, de Gest, dat Fleesch und de Düvel Sathan genömet (1522), 4^(1).

(1) K. Goedeke, Grundriss zur Geschichte der Deutschen Dichtung aus den Quellen, 2^e Aufl., 2^er Band, (Dresden, 1886), p. 268, n. 19. - Het is me niet mogelijk geweest ter vergelijking een van deze dialogen in te zien.

[p. 69]

Ook de dialoog- of gesprek-vorm meer in het algemeen, was geen nieuwigheid. Het was een vorm die reeds door de eerste humanisten, in navolging van de Ouden, werd gebruikt. Zoo verscheen in 1401 een werkje van Leonardi Bruni, waarin een gesprek weergegeven wordt, dat plaats zou gegrepen hebben tusschen Salutato, Niccoli, Roberti Rossi en Bruni zelf: Niccoli breekt in een eerste gesprek de verdienste af van de drie groote dichters, Dante, Petrarca en Boccaccio; en in een tweede gesprek, dat, naar Bruni veronderstelt, reeds 's anderendaags plaats vond, hemelt dezelfde Niccoli deze dichters op, en verklaart daarbij dat hij ze in het voorgaande gesprek slechts afgebroken heeft om hun lof uit den mond van Salutato te hooren⁽²⁾.

Bernadetto Accolti, Aretijn van geboorte en opvolger van Poggio als kanselier te Florentië, schreef een werkje in dialoogvorm, waarin hij aantoonde dat zijn tijd evenzeer groote mannen kende als de oudheid⁽³⁾.

Valla eveneens gebruikte meermaals den dialoogvorm, o.a. in zijn ‘De voluptate’, dat zooveel stof opjoeg, en dat bij een tweede bewerking den titel ‘De vero bono’ kreeg.

En ten slotte mogen we de ‘Colloquia’ van Erasmus niet vergeten, die bij ons, gezien de faam van den schrijver, ontzaglijk bijdroegen tot het succes van den dialoog-vorm.

De ‘Querela sive Dialogus...’ is een van de vele werkjes, die dezen vorm overgenomen heeft, omdat het onderwerp er zich zoo schitterend toe leende.

(2) Van dit werkje verschenen in 1889 drie uitgaven: Leonardi Aretini ad Petrum Istrum dialogus ed. Klette in: Beiträge zur Geschichte und Litteratur der italienischen Gelehrtenrenaissance, 2^es Heft, (Greifswald, 1889). - Leonardi Bruni Aretini dialogus de tribus vatibus Florentinis ed. Karl Wotke, (1889). - I dialogi ad Petrum Histrum di Leon. Bruni per cura di Kirner, (Livorno, 1889).

(3) Philippus Villanus, Liber de civitatis Florentiae famosis civibus... ed. G.C. Galletti, (Florentiae, 1847), pp. 101 sqq: Dialogus de praestantia virorum sui aevi.