De Gulden Passer. Jaargang 10

[p. 1]

[Nummer 1]

Christoffel Plantin als prentenhandelaar.

De ontzaglijke graphische productie der XVI^e eeuw had voor noodzakelijk en logisch gevolg een even groote uitbreiding van den handel in prenten. Antwerpen was ook daarvan, evenzeer als van de drukkerij en den boekhandel, het groote Europeesche centrum. Drukkers en uitgevers en ook de plaatsnijders zelven voeren een uitgebreide trafiek in losse prenten, landkaarten en gravuren-bundels, welke niet alleen in het land een aftrek vinden, maar tevens in massas naar de vier hoeken der wereld worden uitgevoerd. Gedurende de geheele XVI^e eeuw, overstroomen de Antwerpsche chalcographieën geheel Europa en zelfs Amerika met hare produkten, duizenden prenten op hout en op koper, welke, zwart op wit, de portefeuilles der verzamelaars gaan vullen, of, met zorg verlucht en verguld, in zekere mate zullen dienen als goedkoope schilderijen. ‘De uitvoer van heilige prenten van uit Antwerpen, schrijft Alvin¹⁾, was ontzaglijk. Spaansch Amerika was de groote afnemer. Maar ook naar Frankrijk, Spanje en Italië werden ze uitgevoerd. Een Vlaamsche reiziger, kenner en liefhebber van prenten, die Spanje bezocht, stelde met verwondering vast dat de meeste godsdienstige schilderijen welke hij er vond, niets anders waren dan nabootsingen van Belgische gravuren’.

Over 't algemeen meent men dat de bedrijvigheid van den aartsdrukker Christoffel Plantin zich bepaalde bij het drukken, uitgeven en verhandelen van boeken, geleerde of godsdienstige geschriften. Eenige tot nu toe onuitgegeven archivalia bewijzen dat ook hij een aanzienlijk deel had in den handel en uitvoer van gravuren.

De drukkers-uitgevers van ‘den Gulden Passer’ hebben vooreerst zorg gedragen een lijst op te stellen van degenen met wie zij handel dreven in prenten; deze lijst dagteekent van de jaren 1577-1580²⁾.

1) L. ALVIN. - Catalogue raisonné de l'oeuvre des frères Wiericx. - Bruxelles, 1866, bl 3. XXII-XXIII.

2) Plantijnsch Archief, XLI, 2 v^o (Libraires d'Anvers, 1577-1580).

[p. 2]

Catalogus illorum qui Figuras diversas aeneas sive ligneas Antverpiae distrahunt, sive etiam sculpunt:

Lambert Bottin ou la vefve Cockx

Abraham Ortelius Regius Cosmographus

Geerard Judae

Joannis Liefrinck vidua etc.

Arnoldus Nicolaj

Antonius van Leest

Philippus Galle

Pauwels van Overbeeck, oft Mynken Liefrinckx

Hans (Liefrinck) van luyck

Peeter Baltens

Hans Sadelaer

Hans Collart

Hans den Oosterlinck

Hans Wierickx

Jeronimus Wierickx

Adriaen Huybrechts

Jaques de Glaesmaecker, etc.

Een tweede lijst van rond 1570 ‘Impressores figurarum quos etiam in libro meo notatos invenio’, vermeldt de namen van:

Silvester van Parijs, op de Lombaerde veste

Guillaume van Parijs, sub Pellicano

Hans Lieffrinck, in 't Turckx Hoot op de Lombaerde veste

Geeraerdt Jude, in de Catte, bij de Borse

De meesten dier namen zijn ons bekend; het zijn die van de meest vooraanstaande figuren der XVI^e eeuwsche Antwerpsche graveerkunst¹⁾. Lambert Bottin, wiens naam nergens anders voorkomt in het Plantijnsch archief, was vermoedelijk, een bediende van den platenhandel ‘De Vier Winden’, bestuurd door de weduwe van Jeroen Cock (gestorven in 1571). Wie Hans den Oosterlinck en Jaques de Glaesmaecker waren, bleef ons tot heden onbekend.

De documenten betreffende de zaken gevoerd tusschen Plantin en het huis Cock, ‘De Vier Winden’ op de Kathelijnevest, zijn ongemeen belangrijk.

Reeds in 1558²⁾ koopt Plantin van Cock, behalve tallooze landkaarten (welke wij hier onverlet laten):

1 livre d'architecture a 4 fl.

1) Wij hebben ze allen uitvoerig behandeld in de ter perse liggende deel II en deel III van onze Histoire de la Gravure dans les Anciens Pays-Bas (Brussel-Parijs, G. van Oest & C^o).

2) Plantijnsch Archief, XXXV, 102.

[p. 3]

Vermoedelijk eene der vertalingen van Serlio of Vitruvius door Pieter Coecke van Aelst (1539) of de Cincq Coulomnes de l'Architecture de Hans Bluom (Hans Liefrinck 1551). De eerste bundels van Vredeman de Vries verschenen pas in 1560.

Zijnerzijds levert Plantin aan Cock in 1561¹⁾:

10 livres de Crotesques de Jacques de Cerceau a 16 sous

7 rons perspectives

5 livres de arckx

1 main de compartiments

6 perspectives de Cousin.

Het geldt hier uitgaven van de Fransche ornamentgraveurs Jacques du Cerceau en Jean Cousin, wier werken Plantin vermoedelijk door bemiddeling van zijn Parijsche agenten, Pierre Porret, Gilles Beys, Pierre Du Pré, Martin le Jeune, e.a. uit Frankrijk invoerde. Op die wijze, en ook door zijn geïllustreerde boeken, waaraan Fransche teekenaars en graveurs als Geoffroy Ballaing, Jehan de Gourmont, Jean Croissant en Marc Duchesne meewerkten, heeft Plantin er op aanzienlijke wijze toe bijgedragen om den Fransch-Italiaanschen invloed op de Vlaamsche grafiek en inzonder op die der boekillustratie, te verspreiden en den tot ongeveer 1550 heerschenden Duitschen invloed van Dürer, Holbein, Urs Graf e.a. te verdringen.

Op 23 Oogst 1561, noteert eene der dochers van Plantin in het ‘Journal’:

Pacque ung tonneau pour francfort Auquel yl y avoyt ce que sensuit:
10 Roulleaux des hist. de cock dont il y en a que un pour sorte au roulleau qui font 10 roulleaux²⁾.

Op 27 Oogst 1561³⁾ ontvangt Plantin van Cock een groot aantal gravures:

12 Verrysenissen a 12 1/2 sous	Waarschijnlijk de Opstanding van Phil. Galle naar P. Bruegel.
12 Christoffels a 2 1/2 sous	‘Aspices ut sacro curvatus pondere...’ (± 1555).
12 Morgadis a 2 1/2 sous	?
12 Hist. Legioen	?
12 Hieronimus	Vermoedelijk de ets van Cock naar Heemskerck (1552) of de S. Hieronymus in Deserto naar Bruegel.

1) Plantijnsch Archief, XXXV, 183 v^o.

2) Plantijnsch Archief. XXXVI, 11.

3) Plantijnsch Archief, XXXVI.

[p. 4]

12	lantscap Brueghel	De groote landschappen van Cock naar Bruegel.
12	seven sonden	De Zeven Hoofdzonden van Petrus a Meriga naar Bruegel.
12	spinsters	Misschien de Drie Parchen van Corn. Cort naar Jul. Mantua.
6	S. Jans onthoofding	?
4	Perspectives	Scenographia van Vredeman de Vries (uitg. Cock 1560).

In 1561 stuurt Plantin aan zijn Parijsche correspondenten Pierre du Pré, Pierre Porret en Martin le Jeune¹⁾:

2 roulleaux de Kock, 1 pacquet de Koc, des pourtraictures de Hierosme Cock, 2 Rames des compartiments des petits et grands, 68 fueilles de protraictures, 4 livres de huict pieces fines, 1 ronde perspect. de Cerceau.

In 1564 levert hij aan Lucas Brayer, boekhandelaar te Parijs, verschillende ‘pourtraictures du Cerceau’ voor 207 pond.

Op 14 September 1563 maakt Plantin een ‘ynventaire de ce que je trouve estre en ma possession’ en vermeldt daarin de volgende ‘pourtraictures’²⁾:

19	Doubles feilles fig. de Judith	Vermoedelijk de reeks Geschiedenis van Judith, gegraveerd door van Duetecum (uitg. Cock).
2	Uxor Nabot double feille	Geschiedenis van Naboth, reeks v. Harmen Muller (?) naar Heemskerck (?).
5	Raptus ex convivio double feille	?
3	Trebuschement 2. doubles feilles	De Bekeering van Paulus, door C. Bos n. Mich. Coxie (?).
4	Ruina Babilonis double feille	?
3	Job. double feille	?
2	Innocentes	De Moord der Onnoozele Kinderen, door Ph. Galle naar Frans Floris.
10	Lingua fugonis deos	?
4	Pugna inter Centauros et lap. 2 doub.	Strijd der Kentauren en Lapithen, vermoedelijk de gravuur van Corn. Bos naar Luca Penni (1550).
1	Antverpia longue (3 feilles)	Het panorama van 1515?
2	Indianum 2 feilles	?
3	Compartiments de Sylvius	Eene der reeksen van Corn. Bos.
1	Raptus Helena	?
2	Bachus 3 feilles	De Triomf van Bacchus, door Corn. Bos?
10	Descentes de Crois	De Kruisafdoening, door D. Coornhert naar L. Lombard (1556).

1) Plantijnsch Archief, XXXVI. 9, 14, 16, 16 v^o.

2) Plantijnsch Archief, XXXVI, 2.

[p. 5]

3	Judicium Mich. Ang. Corn. Bosc	Het Laatste Oordeel, door Corn. Bos naar Michelangelo.
2	Ruth 3 feilles	?
13	Grans compartimens	Ornamentplaten van Corneel Floris?
8	Perspectives de Cousin
2	Pompes funebres	La Magnificque et Sumptueuse Pompe funèbre de Charles Quint, door de gebr. Duetecum naar Jer. Cock (Plantin, 1559).

Op 27 Juli 1568 ontvangt Plantin van Cock¹⁾.

2	dobbel bladeren conste
24	mediaen landschappen
1	lanck landtschap van Balam	De Ezel van Bileam, door D. Coornhert naar Heemskerck (1554)?
1	cleyn Ruyn boeckxen	?
1	Dorphuys boecken	Multafariarum casularum of Praediorum villarum, kleine landschappen van Cock naar Bruegel (1559).
1	landschap Cock	Een der Bruegel-landschappen.
1	Alle de schepen 10 f^o	De Zeeschepen, door Frans Huys naar Bruegel.
1	Thobias Hist. 6 f^o	?
Landschappen sorteert

Op 29 December 1568 levert Cock aan Plantin²⁾.

36.	Mains diverses histoires
2.	Petites livres de perspective a 12 pattars	1 fl. 4 s.	Vredeman de Vries?
2.	Compartiments en ovalle ou Mansveer a 8 1/2	17 s.	?
2.	livres de sepultures a 12 patt.	1 fl. 4 s.	Corn. Floris of Vredeman de Vries.
2.	livres de compartiments avec histoires 7 patt.	14 s.	Veelderhande cierlycke Compartimenten door H. Muller naar Jac. Floris.
2.	livres compart. Jacques Floris Cock 6 1/2	13 s.	Compertimenti pictoriis door P. a Meriga naar Jac. Floris (1567).
2.	livres des Apostres Suavius 6 part.	12 s.	De Apostels van Lamb. Suavius.
2.	livres de maisons de villages 8 patt.	16 s.	De kleine landschappen van Cock naar Bruegel (1559).
2.	petits livres de Ruines 9 patt.	18 s.	?
2.	livres de compartiments Benedicti Battini 10 patt.	1 fl.	Ornamenten door een onbekende (F. Huys?) n^r Battisto Battini (Cock 1553).

1) Plantijnsch Archief, XLVI, 151 v^o.

2) Plantijnsch Archief, XLVI, 242.

[p. 6]

2.	livres de compart. de Frijse 8 patt.	16 s.	Ornamenten van 1555-1560 door een onbekende naar Vredeman de Vries.
2.	livres de compart. de Frijse 7 patt.	14 s.	Idem?
2.	compart. grands avec escritures 3 patt.	6 s.	Vermoedelijk de Veelderhande niewe Inventien met Grieksche teksten, naar Corn. Floris (1557).
2.	compart. aussi 3 patt.	6 s.	Idem?
2.	Batailles d'Olyphants 3 patt.	6 s.	De Belegerde Olifant door Cock naar Jer. Bosch.
4.	Circles de Rome a 3 1/2	14 s.	?
2.	Messina a 6 patt. piece	12 s.	Zeeslag bij Messina door F. Huys naar Bruegel.
2.	Boere kermisse 3 patt.	6 s.	De S^t Joriskermis door Cock n^r Bruegel?
2.	Ville de Lyon 5 patt.	10 s.	Lugdunum impressum Antverpiae apud Hyeronimum Cocum A^o 1550^1).
2.	Nativite grandes 6 patt. piece	12 s.	De Geboorte van Christus naar Bronzino (1553) of die naar Rafael?
2.	Chasses longues 3 patt.	12 s.	De groote Jacht van Margaretha door Hans Bol?
2.	Susanne grande 6 patt.	12 s.	De Geschiedenis van Suzanna door een onbekende n^r Heemskerck (1563) 6 pl.
2.	Termae Diocletiani 2 fl.	4 fl.	Operum Antiquorum Romanorum, reeks door Cock naar Seb. van Oyen (1562).
2.	Blau Huickes a 1 1/2 piece	3 s.	Waarschijnlijk een prent naar de Spreekwoorden van Bruegel en waarvan we alleen de kopij kennen door L. Fruytiers gegraveerd in de XVIII^e eeuw.

De meesten dezer gravuren werden geleverd aan Ben. Arias Montanus, die ze vermoedelijk naar Spanje overbracht:

1568. Adi 29 Decembris D. Arias Montanus doibt pr les devant dictes protraictures eues de Jeronymus Cock la somme de fl. 80 que il les a eues toutes du M^e avec les deux Nativites que il les vendt. val. fl. 80.²⁾

Cock sterft in 1571 en zijn weduwe die de zaken voortzet, blijft in voortdurende betrekking met de Plantijnsche drukkerij. Op 7 Maart levert zij:³⁾

3 Apostelen Lombardi	15 s.	Apostelen door Suavius naar Lombard?
4 Pius V Cok	4 s.	Portret van paus Pius V door Petrus a Meriga.
6 Salutatio Angelica Cok	6 s.	Vermoedelijk de Annunciatie door P. a Meriga (?) naar Bronzino (Cock 1553).
6 Magnificat Maria et Jesus	6 s.	?

1) Cf. A. PINCHART. Archives, dl II, p. 312.

2) Plantijnsch Archief, XLVI. 242 v^o.

3) Plantijnsch Archief, XLIX, 28 v^o.

[p. 7]

Op 22 November levert ze nog¹⁾:

2 Vasen 5 s.	10 s.	De reeks der Vazen naar Corn. Floris (1548) of die naar Vredeman de Vries (1563).
2 Apostelen Suavij	12 s.	Apostelen van Suavius.
4 Apostelen Lombardi		Apostelen van Suavius naar Lombard?
1 Compartiments historiale	7 1/2 s.	Vermoedelijk de Veelderley niewe Inventien met Grieksche teksten, naar Corn. Floris (1557).
1 Compartimenten Floris	6 1/2 s.	De Veelderley Veranderinghen van grotissen ende compertimenten, naar Corn. Floris (1556).
1 Compartimenten Liefrinck	6 s.	De Varii generis partitionum seu compartimentorum naar Jac. Floris (uitgave Hans Liefrinck, 1556).

Op 3 Oogst²⁾:

7 doubles f^o grandes de Jachten a 2 s.	14 s.	De groote Jacht van Margaretha door Hans Bol?
1 perspectief boeck	8 1/2 s.	De Scenographia sive perspectivae, reeks door de gebr. Duetecum (?) naar Vredeman de Vries (uitg. Cock, 1560).

Op 31 October³⁾:

6 Apostelboek Suavius a 6 s.	fl. 1. 14 s. }	De Apostelen van Lamb. Suavius.
1 Apostelboek p. v st.	5 s. }

In 1573 ontvangt Plantin van de weduwe Cock⁴⁾:

1 Ruyn boek	9 s.	Praecipua aliquot Romanae Antiquitatis Ruinarum Monumenta van Hier. Cock (1551).
1 Sepultur boek	12 s.	Corn. Floris of Vredeman de Vries.
1 schildersboek	12 s.	Pictorum aliquot celebrium Germaniae inferiores Effigies van D. Lampsonius (1572).
1 dorphuysken boek	8 s.	Multifariarum Casularum of Praediorum Villarum, kleine landschappen van Cock n. Bruegel.
1 serpent van 2 bladeren dobbel	12 s.	De Koperen Slang van P. a Meriga naar Frans Floris (1555).
1 verrysenis 2 bladeren dobbel	5 s.	De Opstanding van Ph. Galle n^r Bruegel.
1 Kersnacht 2 bladeren dobbel	8 s.	De Aanbidding der Herders door G. Ghisi naar A. Bronzino (1554)?
1 consilium 2 groote dobbel bladeren	12 s.	De School van Athene door G. Ghisi naar Rafael (1550)?

1) Plantijnsch Archief, XLVIII, 177.

2) Plantijnsch Archief, XLIX, 102 v^o.

3) Plantijnsch Archief, XLIX, 143.

4) Plantijnsch Archief, LI, 200.

[p. 8]

Herhaaldelijk koopt Plantin van de weduwe Cock exemplaren van de Pictorum Effigies, schildersportretten, meest allen gegraveerd door Jeroen Wiericx (1 van Corn. Cort), met tekst van Dom. Lampsonius, aan den prijs van 12 stuivers. En steeds, gedurende het gansche bestaan van den winkel der ‘Vier Winden’, koopt Plantin er talrijke landkaarten.

Wat hij bij Cock en bij andere prentenuitgevers koopt, verzendt hij vooral naar Parijs, namelijk aan den boekhandelaar Martin le Jeune. In 1556 ontvangt deze ‘tant pour luy que pour delivrer aux autres’:¹⁾

1	Chasse longue	8 s.	De groote Jacht van Margaretha door Hans Bol?
2	Salutatio grande feille de pourtraictures	6 s.	De Annunciatie naar Bronzino (1553)?
2	Pieces de pourtraictures de isbec	3 s.	?
6	pieces de Suavius	fl. 2 2 s.	Lamb. Suavius.
37	Pourtraicts en boys a 4 d. piece	12 s. 4 d.	?
1	Deluge et 1 Serpent, 1 Consilium, 1 S^t Paul a 20 st. piece	fl. 4	De Zondvloed door Corn. Bos naar Frans Floris. - De Koperen Slang door P. a. Meriga naar Frans Floris (1555). - De School van Athene door G. Ghisi naar Rafael (1550)? - De Bekeering van Paulus door Corn. Bos naar Michiel Coxie.
1	Nativite 13, 1 Descente 8 st. 2 Courses 10	1 fl. 11 s.	De Aanbidding der Herders door G. Ghisi naar Bronzino (1554)? - De Kruisafdoening door P. a Meriga?
1	Moyse a la roche, une Cene, un Paris de chaicun 8 st.	1 fl. 4 s.	Mozes slaat water uit de rots door Jan Collaert naar L. Lombard (1555). - Het Laatste Avondmaal door Harmen Muller naar Frans Floris. - Het Oordeel van Paris door Ghisi naar Batt. Berbano (1555)^2).
3	mains et douze de princes 27 st. 6 d. la main	4 fl. 14 3/4 s.	Portretten?
2	triumphe de musique a 4 st. piece, 2 gr. Erasme 4 st. piece	16 s.	Het Concert (Ut quidam magnetes ferrum attrahunt) door Ph. Galle naar Frans Floris. - Het portret van Erasmus door Frans Huys?
2	livres de compartiments a 13 s. piece.		Corn. Floris? Vredeman de Vries?

1) Plantijnsch Archief, XXXIV, 5, 8.

2) En niet een gezicht van de stad Parijs (!) zooals Denucé beweerde in zijn Oud-Nederlandsche Kaartmakers, deel I, blz. 136.

[p. 9]

1	hist. de Tobie et 1 hist. Goliath a 9 st. piece		?
1	debteur 4 st.		?
1	Salomon 6 st.		De Kroning van Salomo (Mortuo rege Davide) door Ph. Galle naar Frans Floris.
6	Victoire de l'Empereur 15 st.		De Overwinningen van Keizer Karel, 12 pl. door Dirick Coornhert naar Heemskerck ( 1556)
les sciences 9 st.			De Vrije Kunsten door Corn. Cort naar Frans Floris (1563).
2	mains de pourtraictures.
26	feilles de 1 st. piece 1 Roy et Royne paints de 3 st. piece	8 fl. 19 s.
52	Princes de toutes sortes paincts a 1 s. 4 d. piece	3 fl. 8 s. 10 d.	Portretten.
6	Sainct Antoine paincts a 6 s. piece	1 fl. 16 s.	De Verzoeking van S. Antonius door Jer. Cock (?) naar Jer. Bosch (1561) of die door P. a Meriga naar Bruegel?

In 1558, ontvangt Martin le Jeune¹⁾:

2 Grans deluges a 16 s. piece	1-12	De Zondvloed door C. Bos naar Frans Floris.
2 Grans serpens et Moyse 16 s.	1-12	De Koperen Slang door P. a Meriga naar Frans Floris (1555).
4 Nativites grandes de 13 s. p.	2-13	De Aanbidding der Herders door G. Ghisi naar Bronzino (1554).
4 Resurrection de 7 s.	1-8	De Opstanding door Ph. Galle naar Bruegel.
4 Descentes de la croix	1-8	De Kruisafdoening door D. Coornhert naar L. Lombard (1556).
4 Balaam et l'Ange 7 s.	1-8	De Ezel van Bileam door D. Coornhert naar Heemskerck (1554).
3 Danses de villageoys 4 s. 6 d.	13 1/2	De Boerenbruiloft door P. a Meriga naar Bruegel of de S^t Joriskermis door J. Cock naar Bruegel?
3 bleue robe paintes 7 s. 6 d.	1-2 1/2	De Blauw Huyck. In zijn brief aan Plantin, dd. 18 Oogst 1558 (Correspondance dl. I, p. 7) vermeldt Martin le Jeune deze prent als ‘1 Baieur après, le manteau bleu painct’.
6 Pacience paintes 8 s. 6 d.	2-11	Patiencia door P.a Meriga naar Bruegel.

1) Plantijnsch Archief, XXXIV, 26, 28. Deze levering van prenten aan Martin le Jeune wordt ook vermeld in de Correspondance de Chr. Plantin, deel I, 4 en vlg.

[p. 10]

6	S. Antoine paints 6 s.	1-16	De Verzoeking van S. Antonius door P. a Meriga naar Bruegel of die van Jer. Cock naar Jer. Bosch (Multae tribulationes justorum...)?
8	Escole de l'asne 6 s. paints	2-8	De Ezel in de School door P. a Meriga naar Bruegel.
6	poissons paints 4½ s.	1-7	De groote Visschen eten de kleine door P. a Meriga naar Bruegel.
4	Democritus et Eraclitus 6 s.	1-4	Democritus en Heraclitus door D. Coornhert naar Heemskerck (1557).
6	Erasmes gr. paints	1-16	Het Portret van Erasmus door Fr. Huys.
4	Erasmes petit paint 3 s.	12	?
1	Poetes 6 s.	6	Guido Cavalcanti, Dante, Boccacio, Petrarca, Politianus, Ficinus, gegraveerd door een onbekende (± 1550).
6	Reyne de Saba 7 s.	2-2	De Koningin van Saba voor Salomo, door D. Coornhert naar Frans Floris (1557).
4	Jugement de Paris 8 s.	1-12	Het Oordeel van Paris door G. Ghisi naar Batt. Bertano (1555).
4	Cercles de Rome 5 1/2	1-2	?
4	Moyses faisant sortir l'eau de la roche 8	1-12	Mozes slaat water uit de rots, door Jan Collaert naar Lamb. Lombard (1555).
4	Mer rouge 4 s.	-16	De Doortocht der Roode Zee, door G. Ghisi naar Bronzino.
25	pieces de 14 differentes sortes a 3 1/2 s. piece	15-17
6	moyens crucifix a 2 s.	12	?
13	moyennes foy esperance et charite 2 s.	1-16	De Mensch tusschen de Liefdadigheid, de Hoop en het Geloof, door een onbekende naar Heemskerck (1562).
14	mains de princes differents a 27 s. 6 d. la main	19-5 1/2	Portretten.
3	livres de fermes de 10 s.	1-10	Multifariarum Casularum of Praediarum Villarum, door Cock n^r Bruegel (1559).
4	livres de crotesques 12 s.	2-8	Corn. Floris of Vredeman de Vries.
4	livres de sepultures 15 1/2	3-2	Idem.
4	livres de crotesques de 6 feilles 5 2/2	1-2	Idem
4	livres de l'histoire de David 5 1/2	1-2	De Geschiedenis van David, 10 pl. door D. Coornhert naar Heemskerck.
4	livres de Salomon de 5 1/2	1-2	?
6	Hist. de debteur 4 s.	1-4	?
4	Hist. de Tobias 10 1/2	2-2	?
4	Hist. de Goliath 10 1/2	2-2	?
6	Hist. de S^t Pierre 8 patt.	2-8	?

[p. 11]

10	les 7 peches mortelz 10 s.	5- -	De reeks der Zeven Hoofdzonden door P. a Meriga naar Bruegel.
10	Victoires de l'Empereur a 15s.	7-10	De Overwinningen van Keizer Karel, door D. Coornhert naar Heemskerck (1556).
6	livres de paisages a 16 s.	4-16	De kleine landschapjes van Cock naar Bruegel.
4	Paisages de la grappe a 1 s. 4 d.	5-4	?
4	Paisages de Job a 1 s. 4 d.	5-4	Job op de mestvaalt door een onbekende naar Heemskerck (1556).
4	feilles des evangelistes 1 s. 4 d.	5-4	De vier Evangelisten door een onbekende naar Frans Floris of de reeks door Ph. Galle naar Heemskerck (1562).
4	feilles de Democrites et Eraclites 1 s. 4 d.	5-4	Democritus en Heraclitus door Coornhert naar Heemskerck.
64	feilles de 9 differentes sortes a 1 s. 4 d. piece	4-5-4
28	feilles de 4 differentes sortes a 1 s. piece	1-8
4	Anvers peinctes a 6 s. piece	1-4	Antverpia gezicht in vogelvlucht door J. Cock (1561)?
2	Pieces de la S^te Hostie grandes	1-12	?
40	Pacience drolerie a 4 s. 4 d. piece	8-	Patiencia door P. a Meriga naar Bruegel (1557).
12	Sainct Antoine drolerie a 1 s. 4 d. piece	-16	De Verzoeking van S^t Antonius door Cock naar Jer. Bosch?
12	Poissons drolerie a 1 s. 4 d.	-16	De groote Visschen eten de kleine door P. a. Meriga naar Bruegel.
2	Poetes d'italie	-7	Guido Cavalcanti, Dante, enz.
6	Escoles d'asnes	-8	De Ezel in de School door P. a Meriga naar Bruegel.
4	les 7 pechez droleries	2-	De Zeven Hoofdzonden door P. a Meriga naar Bruegel.

In 1559 stuurt Plantin aan den Parijschen boekhandelaar Barthélemy Jourdain, behalve talrijke landkaarten, de volgende prenten¹⁾:

1	Peregrinatio Pauli	?
7	naviere des funerailles de l'emp.	Het schip in de Pompe funèbre de Charles-Quint (Duetecum-Cock).
2	victoria caesaris	De Overwinningen van Keizer Karel (Coornhert-Heemskerck).
12	victoria navis blancq	?
1	manna	?
2	Moyses frappant la roche	Jan Collaert naar Lamb. Lombard.
2	blauw huycke

1) Plantijnsch Archief, XXXIV, 34.

[p. 12]

2 Daniel	Geschiedenis van Daniel 10 pl. door een onbekende naar Heemskerck (1565).
1 Crucifix avec les tables	Christus tusschen de moordenaars door P. a Meriga naar Lombard (1555)?

Een ‘memoire de la marchandise pacquée dans un tonneau pour envoyer a Francfort le 11 de mars 1557’¹⁾ geeft ons een idee van de prenten welke Plantin naar het buitenland uitvoerde. Naast vele landkaarten, meestal geschilderd en allen uitgegeven door Jeroen Cock, vermeldt dit interessant document:

2	livres de moresques de M^e Jaques du Cerceau de 5 patt. piece	-.-10
3	livres de compartiments du Cerceau de 5 patt.	-.-15
2	livres de compartiments du Cerceau de 3 patt.	-.-6
3	plans et bastiments du Cerceau de 8	1-4
4	livres de serrures de 6 patt.	1-4
4	livres de ruines du Cerceau 12 patt.	2-8
12	les dieux du Cerceau de 20 demies feilles	4-16
12	livres de crotesques du cerceau 12 patt.	7-4
50	demies feilles des 3 graces Paris
50	livres de 8 pieces demies fines feilles Paris
25	demies feilles Susanna Paris
25	demies feilles de rapte Helene Paris
25	Adonis et Diana demies feilles Paris
100	longues pieces de 2. sortes Paris
12	forces d'Hercules par feilles de 6 feilles		De Daden van Hercules, 10 pl. door Corn. Cort naar Frans Floris (1563).
12	l'Amour de Psiche de 32 feilles
87	mains de pourtraictures a 18 patt. la main
132	doubles feilles de 2 patt. piece
151	doubles feilles de 3 gros la piece
6	jugements a 16 patt. piece		Het Laatste Oordeel, door Corn. Bos naar Michelangelo?
4	Bacchus a 6 patt. piece		De Triomf van Bacchus door Corn. Bos?
4	Josue a 10 patt. piece		?
6	les Innocens a 6 patt. piece		De Moord der Onnoozele Kinderen door Ph. Galle naar F. Floris.

1) Plantijnsch Archief, XXXIV, 22, 23.

[p. 13]

6 Papes de 4 patt. piece	Portret van Pius V door P. a Meriga?
4 Anvers a 8 patt. piece	De Antverpia van Jer. Cock?
6 Colocces a 3 patt. piece	Vermoedelijk de Praecipua aliquot romanae ruinarum van Jer. Cock (1551).
7 pieces des 7 pechés mortels	De Zeven Hoofdzonden door P. a Meriga naar Bruegel.
5 pieces des 5 sens naturelz	De Vijf Zinnen door Corn. Cort naar Frans Floris.
3 differens paysages	?
1 songes de Joseph	?
1 Madeleine	?
1 loth	Loth en zijne dochters, door Ph. Galle naar Fr. Floris.
1 trebuschement S^t Paul.	De Bekeering van Paulus, door Corn. Bos naar Michiel Coxie?

Deze bescheiden werpen eenig licht op den prentenhandel tusschen den grootsten uitgever Jeroen Cock en den grootsten drukkerboekhandelaar Christoffel Plantin. Zij lichten ons in over den smaak van den tijd en over de belangrijke trafiek welke in de XVI^e eeuw gevoerd werd tusschen Parijs, Antwerpen en Frankfort, de drie groote centra van den toenmaligen handel in boeken en prenten.

Hans Liefrinck, die zijn zaak gevestigd had op de Lotnbaardevest in ‘den Witten Yshondt’, neemt eveneens in de geschiedenis van den Antwerpschen prentenhandel een belangrijke plaats in. Zijn naam komt als uitgever voor op een groot aantal platen en Plantin voert met hem tamelijk drukke zaken.

Op 10 Maart 1558¹⁾ ontvangt Plantin van hem, behalve vele niet verder aangeduide ‘mains de pourtraictures, feilles et demyes feilles’, de volgende prenten:

	Vermoedelijk geen uitgaven van Liefrinck zelf.
6 Jugemens a 16 patt. piece	Het Laatste Oordeel door C. Bos naar Michelangelo.
5 Bacchus a 6 patt. piece	De Triomf van Bacchus door Corn. Bos (uitg. Cock).
4 Josue grands a 10 patt. piece	?
6 les Innocens a 6 patt. piece	De Moord der Onnoozele kinderen door Ph. Galle naar Fr. Floris (uitg. Cock).
6 Papes de 4 patt. piece	Waarschijnlijk het portret van Gregorius XIII, door Fr. Huys (Liefrinck excud).

1) Plantijnsch Archief, XXXVIII, 100.

[p. 14]

4 Anvers a 8 patt.	Gezicht der Antwerpsche reede door Frans Huys (Liefrinck excud.).
6 Colonnes a 3 patt.	Les Cincq Coulomnes de l'Architecture par Hans Bluom (Liefrinck excud.).

In 1567 en 1568 levert Plantin aan de gebroeders Stephaan, Franciscus en Hieronymus Gentili, te Padua, verschillende koperplaten van Albrecht Dürer. Op 19 Juli 1567 schrijft hij aan Franciscus Gentili¹⁾:

‘Pour satisfaire donques a ce que demandes, jay cherche par toutes les boutiques de ceux qui vendent en ceste ville les pourtraictures que jay trouvees notees en l'autre page de vostre lettre, et nay sceu trouver les douze mois de lan tailles en formes d'airain, parquoy jen ay incontinent mande a Paris, la ou ils sont tailles fort nettement, et incontinent les avoir receues dudict lieu, je les delivreray a monsigneur vostre frere,²⁾ ainsi que jay faict presentement trois feilles d'Albert Durer, à sçavoir le S^t Eustace, qui me couste 30 patars, le sainct Hierosme et la Melancholie (2 fort belles pieces) qui me coustent chaicun 15 patars, qui est le tout ensemble 3 florins. Or, monsigneur, il vous plaira entendre quil se trouve bien quelques pieces de S^t Eustace vielles, qui se vendent bien jusques 6 fls la piece, dautres a 4 fls et dautres a 3 fls la piece, combien quils soyent dune mesme planche et main dud. Albert Durer, et ainsi aussi de divers prix par trop differents de lung a lautre, ce qui advient par le jugement ou affection de painctres ou cognoisseurs de telles pourtraictures, qui prisent quelquefois lune piece (bien que dune mesme main, planche, jour et heure imprimee) 2, 3 ou 4 fois double plus que lautre, chose qui se trouveroit fort estrange a ceux qui ne lont experimente et qui par consequent pourroit faire esmerveiller ceux a qui on les pourrait envoyer sans preadvertissement... Toutes les feilles de pourtraictures d'Albert Durer cousteroyent bien a en avoir de chaicunne sorte une et passablement nettes, comme sont celles que je vous envoye, quelque cent escus dor...’

En op 18 Juli 1567 noteert Jan Moretus in het Journaal³⁾:

Ledit D. Stephano Gentilj pro fratre D. franc^o Gentilj Padua
3 p. de Albert Durier, 1 sainct Hubert, 1 s. Hierosme, 1. Melancolia valent in ns.	fl. 3.- s. -.-	De S^t Eustachius, welke ook wel eens S^t Hubertus wordt betiteld; Bartsch. VII, 57. - Bartsch. VII, 59. - Bartsch. VII, 74.

Op 22 Oogst daaropvolgende⁴⁾ nog:

1) MAX ROOSES. - Correspondance de Christophe Plantin, Antw. 1883, dl. 1, blz. 133.

2) Stephanus Gentili, die te Antwerpen verbleef.

3) Plantijnsch Archief, XLV, 96.

4) Plantijnsch Archief, XLV, 120.

[p. 15]

D. Hieronymo Gentilj
1 Les douze Mois en cuivre paris	fl. -2.- s.-	?
1 Les 3 villagois in Aere d'Albert D.	fl. -. s. 3	Bartsch. VII, 86.

Om de gebroeders Gentili te voldoen, koopt Plantin het volgend jaar eenige prenten van Dürer bij den Antwerpschen geograaf en cartograaf Abraham Ortelius¹⁾.

1568. Adi 17^e de Mars. Receu de Abraham Hortelius
1 S. Eustachio de 3 florins	fl. 3-.	Bartsch. VII, 57.
1 Melancolia	fl. --12-.	Bartsch. VII, 74.
8 pieces de N^re Dame dont il y en a deux d'une des sortes	fl. 3-4-.	Bartsch. VII, 29-42.
1 les 3 villageois d'Albert Dure	fl. --6-.	Bartsch. VII, 86.
	_____
Payez a Abraham Hortelius comptant	fl. 7. s. 2

Twee dagen nadien worden deze prenten met winst verkocht aan Stephanus Gentili²⁾:

1568. Adi 19^e mars Dno Gentilj Ord. Dno. Franc^o
1. Les douze mois en cuivre de paris	fl. 2
1. S. Huberto belle^3)	fl. 3-10
1. Melancolia	-15
8. P. de nostre Dame diverses	3-4
1. Les 3. villageois	-.8
	_____
	fl. 9 s. 17

De plaatsnijder-uitgever Gerard de Jode levert aan Plantin, benevens zijn menigvuldige cartografische produkten, een groot aantal prenten⁴⁾:

1570	Adi 16^e augst 1 fontes	s. 10 3/4	Artis perspectivae, door de gebr. Duetecum naar Vredeman de Vries (1560).
	1 cariatides	9 1/2	Caryatidum vulgus termos vocat, door de gebr. Duetecum naar Vredeman de Vries (± 1565).
	1 grotesco	9 1/2	Variarum protactionum, door Fr. Huys naar Vredeman de Vries (1550).
	Adi 22^e novemb. 3 passikens 4 p.	15.-	?
1571	Adi 7^e mars 4 Passions ros	fl. 1-7 1/2	?

1) Plantijnsch Archief, XLVI, 54.

2) Plantijnsch Archief, XLVI, 57.

3) Bedoeld wordt: een fraaie druk.

4) Plantijnsch Archief, XVI, 196; XLIX, 200.

[p. 16]

	Adi 27^e Junij p. diverses protraictures pr. Auspurg		?
1572	Adi 4. Novemb. 1 Imagines Pontif.	12 s.	?
	1 Caesars 5 s.
	Adi 2^e mars, 1 Perspective de fontaines		Artis perspectivae v. Vredeman de Vries (1560).
	1 oeuvres de misericorde		?
	Adi 16^e Xembre pr diverses figures
	2 Effigies pontific.	12 s.	?
	1 Grotisco liber	7 1/2 s.	Variarum protactionum v. Vredeman de Vries (1550).
	1 Termae liber caryatyden	7 1/2 s.	Caryatidum v. Vredeman de Vries (± 1565).
	1 Ruinarum liber	6 s.	?
	6 boecken conste	fl. 5-8 s.
^1) 1574	Adi 6^e Junij
	1 Historia de Salomon		?
	1 Hofken		?
	1 Geestelijk vuur des tempels 2 s. 1/4		?
1576	Adi 12^e mars
	1 perspective boecxken 18 f^o		Artis perspectivae v. Vredeman de Vries (1560).
	1 tempel boecxken 14 f^o	1 s. 2 d.	?
	Adi 27^e mars
	2 monumenta passionis		?
	Adi 18^e July
	4 Parvus Mundus 4^o	fl. 5 s. 12 d.	Wellicht Lud. Haechtenus, Microcosmus Parvus Mundus, waarvan ons alleen een uitgave van 1579 bekend is.
1581	Adi 15 feb. p. 1 livre de perspective de friedman de 18 f^o	13 s. ½ d.	Artis perspectivae v. Vredeman de Vries (1560).
	Adi 28^e feb. 2 Hist. de Tobias et Daniel 4^o	28 s.	Geschiedenis van Tobias, door een onbekenden plaatsnijder naar Hans Bol.
^2) 1582	Adi 30 Julij 5 compertimenten 4^o	2 s. 5	Variarum protactionum v. Vredeman de Vries (1555).
	1 Archit^e Vred. f^o	3 s. 9 d.	Architectura oder Bauung der Antiquen v. Vredeman de Vries (1577).
	Adi 22^e Aug^ti 1 Septem Planete f^o cuivre	6 d.	?
	Adi 27^e octob. 2 perspec. boecxkens 48 f^o	1 f. 1 s. 1/2	Artis perspectivae v. Vredeman de Vries (1560).
	1 Vita Christi	1 s.	?

1) Plantijnsch Archief, XVIII, 66, 414.

2) Plantijnsch Archief, XX, 63, 206.

[p. 17]

1584	Adi 31 Julij 1 Histoire de Joseph	4 1/2 s.	?
	2 Apologi creaturarum 4^o	2 s. 4 d. {	Joh. Moerman, Apologi creaturarum, Antv. G. de Jode en Chr. Plantin 1584, met titelprent en 65 koperplaten waarschijnlijk gegraveerd door Marcus Gheeraerts.
	6 Apologi creaturarum	6 s. 12 d. {	Joh. Moerman, Apologi creaturarum, Antv. G. de Jode en Chr. Plantin 1584, met titelprent en 65 koperplaten waarschijnlijk gegraveerd door Marcus Gheeraerts.
1587	Adi 23^e de septembre 1 passie figuren	6 s.	?
1588	Adi 5^e Martij 6 bladeren ecce homo	12 s.	?
	Adi 2^e Aprilis receu 2 passions de 15 pats.	1 s. 10 d.	?
	Adi 2^e Aug^ti 2 Thesaurus sacrarum historiarum	24 s. 16 d.	?
	Adi 7^e septemb. 1 fortificatie boeck 10 f^o en 1 Architecture 26	1 s. 16 d.	Architecturae v. Vredeman de Vries (1577).

Veel belangrijker nog zijn de zaken welke Plantin dreef met Philips Galle. Deze handelsbetrekkingen schijnen, volgens het Plantijnsch archief, te zijn begonnen rond 1571. Uit de lange lijsten van leveringen, waarop alweer talrijke kaarten en atlassen voorkomen, halen wij alleen de volgende posten aan, welke op losse prenten of prentenboeken betrekking hebben:

^1) 1571.	2 Mai 1 Effigies doctorum	16 s.	Virorum Doctorum de Disciplinis benemerentium Effigies XLIIII a Philippo Galleo Antverpiae. Wij kennen alleen de uitgave van 1572.
	1 Pontific.	12 s.	?
	27 Juin 3 Ruin boeken	9 s.	Ruinarum varii prospectus ruriumq. aliquot delineationes. Depingebat Henricus a Cleve. Excudebat Philippus Gallaeus, 32 fol.
	4 passien	5 s.	Passio mors et resurrectio Dn. Nostri Iesu Christi a Joanne Stradano delineata Philippo Gallaeo aeneis formis incisa. 33 fol. (verschillende platen gegraveerd door Adriaan Collaert, den schoonzoon v. Phil. Galle).

1) Plantijnsch Archief, XVI, 171.

[p. 18]

	^1) 22 Decemb. 1 Arcus Thumphales	9 s.	Arcus Aliquot Triumphal. et Monimenta Victor Classicae... Auctor Ioan. Sambuco. Antv. Phil. Galle. De exemplaren welke wij onder 't oog kregen, zijn gedateerd 1572.
1572.	17 April^2) 1 Pontificum effigies	12 s.	?
	1 Quatuor tempora	3 s.	De Vier Tijden, door Phil. Galle naar AEgidius Quinetus. Gedateerd 1573.
1573.	27 April, 2 Quator secula in 4^o	13 s.	Idem.
	26 Aug.: 18 Acta nuptiarum	35 s.	Divinar Nuptiarum Conventa et Acta ad piorum admonitionem à Philippo Gallaeo aereis tabul. incisa. Bened. Ar. Mont. accinente Antverpiae, 1573.
	29 Aug. 6 passien sonder scrift	1 f. 10 s.	?
	4 Ruinae regionum	1 f. 16 s.	De Romeinsche ruïnen naar Hendrik van Cleef.
	22 Sept.: 1 Conventus nuptiarum 4^o	1 f. 15 s.	Divinar nuptiarum Conventa v. 1573.
	21 Oct.: 6 Arcus Triumphales Samb.	2 f. 14 s.	Arcus Aliquot Triumphal... Auctor Ioan. Sambuco. Antv. Ph. Galle. 1572.
	16 Dec.: 1 livre des dieux Capita dear.		Deorum Dearumque Capita ex vetustis Numismatibus in gratiam Antiquitatis studiosorum effigiata et edita. Ex museo Abrahami Ortelii. Antverpiae, Ph. Gallaeus, 1573. 54 platen gegraveerd door Duetecum, Pieter van der Borcht, Marcus Gheeraerts, e.a.
	1 passiken		?
^3) 1574	6 Juni: 1 Historie van Assuerus 8 f^o	6 s.	?
	1 de vier uterste 4 folio	3 s.	De vier Uitersten van den Mensch, 4 ronde pl. d^r Ph. Galle n^r Heemskerck.
1576.	26 Maart: 6 van de seven sacramenten 2 boeken	1 fl. 16 s.	?
	28 Maart: 2 Oorlogen van Medicis	12 s.	Medicae familiae rerum feliciter gestarum victoriae et triumphi. 17 (?) pl. door Ph. Galle naar J. Stradanus.
	15 Juli: 1 groote jachten 4^o	18 s.	Venationes, piscationis, et aucupii typi, 50 pl. door Ph. Galle naar Hans Bol.
^4) 1581.	7 Sept.: 3 5 sens	1 3/4 s.	?
	4 Baggas	8 s.	?

1) Plantijnsch Archief, XLIX, 86. 102.

2) Plantijnsch Archief, XVI, 171, 172.

3) Plantijnsch Archief, XVIII, 321, 394.

4) Plantijnsch Archief, LIX, 137.

[p. 19]

	4 Ruynen	9 s.	De Romeinsche ruïnen n. Hendr. v. Cleef.
	2 Puys	9 s.	De Modellen v. Putkevies, 20 pl. door Duetecum (?) naar Vredeman de Vries.
	4 Passions	-.-	De Passie, 33 pl. door Ph. Galle en Adr. Collaert naar J. Stradanus.
	3 Paysages	12 s.	Reeks landschappen met bijbelsche onderwerpen, door een onbekenden plaatsnijder (Ph. Galle excud.).
	4 Mythologia Ethica 4^o	27 s.	Arnold Freytag, Mythologia Ethica, Antv. Chr. Plantin en Ph. Galle, 1579. Met 122 etsen van Marcus Gheeraerts.
^1) 1582.	21 Mei: 2 Vita Sti Francisci 4^o	1 fl. 4 s.	D. Seraphici Francisci Totius Euangelicae perfectionis exemplaris, admiranda Historia Philippus Gallaeus excudit, gegraveerd waarschijnlijk door Phil. Galle.
	21 Juni: 2 pyramiden 4^o	6 s.	Vermoedelijk Octo Mundi Miracula, 8 pl. door Ph. Galle naar Heemskerck.
^2) 1583.	9 April: 8 imagines D. Mariae	6 s.	?
1590.	14 Sept.: 28 crucifies	1 fl. 5 s.	De Gekruisigde, door Ph. Galle naar Heemskerck (1572).
	12 S^te Catharine	12 s.	De Marteling der H. Catharina door Theodoor Galle naar J. Stradanus (Ph. Galle excud.).
^3) 1593.	21 Mel: 1 protraicts de menuiserie 17 folia		Différents pourtraicts de menuiserie, 17 pl. door Pieter van der Borcht.
^4) 1596.	30 Oct.: 1 figuur Virgilii	3 fl.	Portret van Virgilius, waarschijnlijk deelmakend van een reeks portretten van Italiaansche dichters, gegraveerd door Corn. Galle naar J. Stradanus. Wij kennen van deze reeks het Portret van Dante.

Verschillende van deze prenten en bundels komen nog herhaaldelijk voor in de rekeningen en van 1571 tot 1599 levert Philips Galle daarvan vele exemplaren aan Plantin.

Van zijnen kant levert Plantin aan Galle van 1575 tot 1582, vele exemplaren van de Exercitatio Alphabetica van 1569, 35 schrijfmodellen gegraveerd door Corn. de Hooghe naar teekeningen van Clément Perret, in decoratieve omlijstingen, waarschijnlijk ontwor-

1) Plantijnsch Archief, XX, 57.

2) Plantijnsch Archief, XXI, 22,

3) Plantijnsch Archief, XXI, 203.

4) Plantijnsch Archief, XXI, 248.

[p. 20]

pen door Vredeman de Vries en op koper gesneden door de gebroeders Duetecum.

^1) 1575.	Adi 26^e de may	1 Exemples de perret grands in 4^o	1 fl.
	Adi 6^e Aug^ti	5 Exemplen met compertimenten
	Adi 21 novembre	2 Exemples de perret avec compartiments	1 fl. 5 s.
	Adi 15^e decembris	1 Exemples de Perret 4^o petitz	1 fl.
		enz.

Een interessant voorbeeld van den uitvoer naar Spanje levert ons de rekening welke Jan Moretus op 8 April 1585 opstelde, van de geïllustreerde boeken en prenten aangekocht door Ben. Arias Montanus. Het zijn meestal uitgaven van Philips Galle²⁾:

† 1585 adi 8^e de Avril en Anvers
Adi ditto ce fust en Jan. passé appresté ung coffre avec bandes de fer et couvert de vachettes auquel tout les livres et figures de cuivre etc^a lesquels ont esté apprestez suivant l'ordre du S^r B.A. Montanus et est signé B A M a la marge.

6 Monumenta Montani 8^o doré ég. de soye	fl. 21	s. 12	Humanae Salutis Monumenta door Ben. Arias Montanus Antv. Plantin, 1571.
6 Idem 4^o doré a eguill. de soye	21	12	Idem.
4 David 4^o doré a eg. de soye	6	8	David hoc est Virtutis Exercitatissimae probatum... Bened. Aria meditante. Ph. Gallaeo instruente Antverpiae, 1575.
2 Divina Nuptia 4^o dorés soye	4	14	Divinar Nuptiarum Conventa Ph. Galle 1573.
6 Summaria Evangeliarum 24^o dorés	28	10	?
6 Monumenta Hillesemij 8^o soye	11	2	Lud. Hillesemius, Sacrarum Antiquitatum Monumenta. Plantin, 1577.
6 Vsus et abusus 4^o fig. soye	6	12	Bern. Furmerus, De Rerum Usu et Abusu, Antv. Plantin 1575 (grav. v. Wiericx).
6 Poëm. Gambarae soye 4^o	14	8	Laur. Gambarae Brixiani poemata, Antv. Plantin, 1569.
6 Comites Hollandiae et seland. f^o soye	12	-	Mich. Vosmer, Principes Hollandiae et Zelandiae. Antv. Plantin et Phil. Galle, 1578.
2 Anatomia Vesalij val. etc. cuivre	7	-	Andr. Vesalius, Vivae Imagines Corporis Humani. Antv. Plantin, 1564.
2 Effigies pictorum f^o a 12 s.	1	- 4	Dom. Lampsonius, Pictorum aliquot celebrium Effigies, Antv. Vid. J. Cock, 1572.
3 Effigies doctorum f^o a 16 s.	2	- 8	Virorum Doctorum Effigies. Antv. Ph. Galle, 1572.

1) Plantijnsch Archief, XVIII, 64. 393.

2) Plantijnsch Archief, LXII, 62.

[p. 21]

1 Apologi creaturarum 4^o 22 s. 1	- 2	Joh. Moerman, Apologi creaturarum, Antv. Plantin et Ger. de Jode, 1584.
2 Imagines Deorum p. 9 s.	-18	Deorum Dearumque Capita... Ph. Galle, 1573.
2 Venationes libelli 20 s.	2-	Reeks der Jachten door Ph. Galle naar Hans Bol (50 pl.).
3 figure Anima 5 s.	-15	Reeks der Dieren door Ph. Galle naar Marcus Gheeraerts.
4 Pugne Animalis p. figuris 2 s.	-8	?
4 Crotesques de 8 f^o a 3 1/2	10 1/2	?
4 livrets de Infantia Xti a 3 s.	-12	De Kindsheid van Jezus, reeks van 4 (?) pl. door Ph. Galle naar Heemskerck (1564).
3 livrets des bestes de 8 f^o de 4 patt.	-12	Reeks langwerpige platen (vogels en andere dieren) door Ph. Galle naar Marcus Gheeraerts?
3 livrets de bestes de 2 patt.	-6	Idem?
4 livrets de cincq sens a 2 s.	-8	?
4 livrets filij Prodigi 1 s. 1/4	-5	Geschiedenis van den verloren Zoon, reeks door P. Galle naar Heemskerck.
4 Passio Domini grandes 3 s.	7-4	Passio, Mors et Resurrectio Dni nostri Iesu Christi, 33 pl. door Ph. Galle en A. Collaert naar J. Stradanus.
3 livrets de Joyaulx et 6 livrets de bagues lesquels montent ensemble	6-7	Met de eersten zijn zeker bedoeld de modellen voor juweelen, hangers, enz. gegraveerd door Hans Collaert. De modellen voor ringen zijn ons onbekend.
Item 425 feuilles de diverses sortes de portraictures a 3 fl. 12 patt. le cent font	15-6
Item ung livre de Passion ung livre des Acta apostolorum. } que P. Galle Dmittet		De reeks van 33 pl. door Ph. Galle en A. Collaert?
Des susdites figures sont p. fl. 48 s. 8 de Philippe Galle.. etc.

Pieter Baltens, andere belangrijke plaatsnijder-uitgever, levert van 1580 tot 1583 aan Plantin vele exemplaren van Comites Flandriae aan den prijs van 1 gulden 4 stuivers. Het is het boek van Corneille Martin. Les Généalogies et anciennes Descentes des Forestiers et Comtes de Flandres, uitgegeven door Baltens in 1580¹⁾.

Adriaan Huybrechts of Huberti, dien Jan Moretus in zijn Groot-

1) Plantijnsch Archief, XVIII. 34, 151. XX, 104.

[p. 22]

boek vermeldt als ‘tailleur en cuivre et painctre en la Poulle Grasse’, levert aan den Gulden Passer eenige gravuren, nl.

^1) 1587.	26 avril 6 Imagines B. Marie Bochij	15 s.	De H. Familie door Adr. Huybrechts gegraveerd in 1574?
	le 6 maij: 6 Imagines B. Marie Bochij	15 s.	Idem?
	le 6 aout: 2 figure Regine sancti	12 s.	?
1588.	10 juin: 4 crudelitates 4^o latine	4 fl. 10 s.	Het met koperplaten van Wiericx geïllustreerde boekje van Richard Verstegen, Theatrum crudelitatum hoereticorum nostri temporis, Antv. Adr. Huberti, 1588.
	4 Juillet, 1 Theatrum crudelitatum 4^o	1 fl. 16 s.	Idem?
	7 decembre, 50 Agnus Dei 1 s.	2 fl. 10 s.	?
^2) 1589.	25 Feb. 6 lieve vrauwen	15 s.	De Heilige Familie van 1574?
	5 mart. noch 6 L. vrauwen	15 s.	Idem?
1590,	18 July, 3 van onse lieve vrauwen crans F. met gescrift	6 s.	?
1592.	22 Oct. 50 fig. S. Francisci	5 fl.	?
	3 Juny 6 Theatr. crudelat. au compte de Verstegen
1593.	24 Febr. 1 crudelitates hereticorum	1 fl. 10 s.
1594.	6 Aug. 6 bladeren vier evangelisten 8^o		? ?
	6 van de 4 doctoren	9 s.
	6 Sept. 3 lieve vrauwen van 2 s.	6 s.
	12 geschilderde bladeren tot 2 s.	1 fl. 4 s.	?
	6 crucifix op styf pampier enz.	1 fl. 7 s.

Plantin kocht evenwel ook prenten rechtstreeks van de graveurs, onder andere van den Luikenaar Lambert Suavius. Van diens werken verzekerde hij zich zelfs een soort monopolium. Op 14 Maart 1553 teekenen Plantin en Suavius voor den notaris s'Hertogen te Antwerpen een overeenkomst, waarbij de verkoop der Apostelen van Suavius (hoogst waarschijnlijk de reeks van Christus en de twaalf Apostelen, Passavant III, blz. 111, n^rs 5-17) voor een jaar aan den aartsdrukker wordt afgestaan:

1) Plantijnsch Archief, XX, 259.

2) Plantijnsch Archief, XXI, 13, 182.

[p. 23]

‘Lambertus Suavius architecteur de la cite de Liege dune part. et Christophore plantyn lyeur des livres et marchant bourgeois manant de ladicte ville danvers daultre part, cogneurent et confessent de leur bon gre et franche volunte par ensemble avoir ascavoir que ledict Lambert faict certain marchiet en la forme et maniere segnente. Cest ascavoir que ledict Lambert a vendu audict Christophore la quantite de cent pieches des actes des apostres telles comme desia il luy a delivre et lesquelles ledict Christophore confesse a son consentement avoir receu dudict Lambert et les a dedans sa maison, a dix pattars la pieche, monte la somme cinquante flourins, a vingt pattars chaicun flourin compte sur quoy ledict Lambert confesse avoir desia comptant receu douze semblables flourins et aultres douze florins aussy tost que ledict Lambert luy aura livre une petite planche de......¹⁾. Laquelle il luy doibt et promect livres le plutost quil peult, et la reste montant vingt et six semblables florins aussy tost quil les aura vendu ou au plus tardement ung an apres la date de cestes, par telle condition et en ce pourple et conneu que ledict Lambert au paravant na nulles pieches susnommez vendus qui sont en esse ne vendra semblables soit icy en Anvers ou ailleurs, ou que ce soit, es pays de lempereur pardecha ou pardela, la mer, ou donnera fera vendre ou donner a qui que ce soit pour argent comptant barterie ne en nulle aultre maniere ou fachon, que ce pourra estre, pendant et durant ledict temps dung an, ne aussy au Royaulme de franche synon que jusques au nombre de douze ou dune douzaine au plushault sur paine de perdre la somme susdicte entiere promectantz ledictz parties lung a laultre tout ce que dict est, bien et entierement observer furnir et accomplir et au contraire de ne point faire ne venir par eulx ne aultre pour eulx comment que ce soit en droict ou de hors doubz. obligation de leurs corps et biens presens et advenir. Etc.²⁾’.

Op 16 October 1556 koopt Plantin nog van Suavius voor 12 gulden 10 stuivers ‘50 pieces de Pierre et Jean a 5 patt. piece’, d.i. de gravure voorstellende de Apostels Petrus en Joannes die een lamme genezen onder de portiek van den Tempel³⁾. Hij betaalt comptant en voegt er nog bij, voor een totaal bedrag van 7 gulden 10 stuivers, ‘une escritoire et 1 livre d'histoire’⁴⁾.

Van den houtgraveur Bernard van de Putte koopt Plantin alleen talrijke kaarten en atlassen. Maar de kopergraveur Abraham de Bruyn, die zoo veel meewerkte aan de illustratie der Plantijnsche boeken, levert aan den Gulden Passer talrijke exemplaren van zijn kostumenbundels. Van Oogst 1581 tot November 1582 ruilt De Bruyn zijn Habitus gentium pictus en zijn Cleedinghen van Antwerpen tegen allerlei boeken. Zijn albums worden berekend tegen 4 gulden 10 stuivers voor een gekleurd exemplaar en tegen 2 gulden 5 stuivers voor een ongekleurd.

1) Opengelaten in het origineel.

2) Stadsarchief Antwerpen. Notarisacten 's Hertoghen Sr. 1549-1553.

3) Passavant, III, p. 111, n^r 4.

4) Plantijnsch Archief, XXXVIII, 84.

[p. 24]

Wij hebben, door het uitgeven van deze archiefstukken, eenig licht willen werpen op een nog ongekende zijde van de Plantijnsche geschiedenis en op die der Antwerpsche graveerkunst van de XVI^e eeuw. Wij hebben zooveel mogelijk de in de rekeningen vermelde gravuren geïdentificeerd. Maar vele vage posten bleven nog raadselachtig. Waarschijnlijk is het onderwerp ook niet geheel uitgeput en zullen verdere opzoekingen nog wel een en ander aan het licht brengen.

A.J.J. DELEN.