Logo DBNL
De Gulden Passer. Jaargang 9 (1931)

De Gulden Passer. Jaargang 9

(1931)– [tijdschrift] Gulden Passer, De–rechtenstatus Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

[Nummer 1]

De huidige stand van de studie der geschiedenis van de boekdrukkunst in België1)
door R.F. Apers.

Op congressen is het de gewoonte gewetensonderzoeken in te stellen nopens den stand van bepaalde gedeelten van de wetenschap, juist door het feit dat beoefenaars van een zelfde vak bijeenkomen en hunne gedachten kunnen wisselen daaromtrent.

Het eerste Vlaamsch Congres voor Boek- en Bibliotheekwezen mocht dan ook niet voorbijgaan zonder dat zulk gewetensonderzoek ingesteld werd naar wat op het gebied van de geschiedenis van het boek in België tot nogtoe is gepresteerd geworden, en naar wat nog te doen valt, alvorens we de algemeene geschiedenis van een der belangrijkste faktors van de beschaving: het boekdrukwezen voor ons land kunnen opmaken.

Het onderwerp dient echter nader bepaald te worden, technisch en geografisch:

Technisch door te zeggen dat we ons zullen bezig houden enkel met het gedrukte boek;

Geografisch door te zeggen dat dit zich afbakent tot België, de Zuidelijke Nederlanden.

Methodischer wijze kan het zich ook indeelen in twee groote afdeelingen, die zijn:

1.Bronnen.
2.Historische werken over de drukkunst en hare ontwikkeling hier te lande.

 

* * *

 

Het gaat er hier niet om de bibliografie van de geschiedenis van het Belgisch boekdrukwezen. In eenige breede trekken willen we den inventaris maken van het reeds niet onaardig bezit, dat gemakkelijk de vergelijking kan doorstaan met wat andere landen hebben. In bijzonderheden kan hier natuurlijk niet getreden worden, dit

gaat buiten het kader van een congresbijdrage. De bibliografie van het drukwezen in België, die we in voorbereiding hebben, zal dit alles aandikken en nog beter de gapende leemten doen inzien, die de aandacht der geschiedvorschers van het boek hier te lande en in Nederland waardig zijn.

Bronnen.

Voor den incunabeltijd en den postincunabeltijd zijn we aangewezen op gemeengoed en voor Nederland en voor België. De Nederlanden vormen voor wat de drukkunst betreft gedurende de eerste honderd jaar na hare toepassing alhier een geografisch geheel.

Voor de tijdspanne 1472-1500 mogen we eerst verwijzen naar het bronnenwerk van Campbell1) met zijne vier supplementen, nog volledigd door den Engelschman Proctor2) en den Duitscher Voullième3), naar dit van Holtrop4), Bradshaw5) Conway6) Kronenberg7) e.a., dat ons toegelaten heeft voor de Commissie

van den Gesamtkatalog der Wiegendrucke te verschijnen met een bijna volledig materiaal.

Voor de periode 1501-1540, wat we heeten den postincunabeltijd, staat ons als bron ten dienste het prachtig benedictijnerwerk van W. Nijhoff en M.E. Kronenberg1), dat getuigt van noeste vlijt en groote wetenschappelijke onderlegging, en een voorbeeld uitmaakt van wetenschappelijke methode.

De Nederlanden kunnen er op bogen dat zij het eerste land zijn, waar de studie der postincunabelen zulke groote vlucht heeft genomen.

Het is de voortzetting voor de 40 eerste jaren der 16e eeuw van het werk van Campbell. Moeilijk, zeer moeilijk werk, wanneer men in acht neemt dat een zeker aantal van deze jaren gepaard gaan met het begin der godsdienstige twisten in onze landen en men ook ijverig van de opkomende pers gebruik heeft gemaakt om allerlei boekjes en pamfletten te drukken die de nieuwe theorieën verkondigden, boekjes en pamfletten des te moeilijker te vinden op onze dagen, daar ze door de overheid als subversief opgezocht werden, en dan ook in vele gevallen de bijna gansche oplaag vernield is geworden.

Verder dient ook in aanmerking genomen dat deze werkjes in 't algemeen van klein formaat en kleinen omvang waren, wat hun verdwijnen in de hand werkte.

Hier en daar zijn er gelukkiglijk exemplaren door de mazen van het net geslibberd, en juist het opzoeken dezer heeft aan den heer Nijhoff en aan Juffrouw Kronenberg zoo oneindig veel tijd en inspanning gekost, en vraagt nog immer al hunne aandacht. Het kommentaar, die de bijgevoegde lijsten2) voorafgaat, geeft duidelijk de maat van al de wederwaardigheden en moeilijkheden, waarmede de opzoekingen naar zestiendeeuwsche boekwerken gepaard gingen, die ieder ander dan beide geleerden reeds lang had doen afschrikken, en aan het standaardwerk, door hen opgericht, nog oneindig meer waarde geeft.

In het zwaar deel, dat tot nogtoe verscheen, zijn 2221 boeken beschreven. Naar de aanwijzingen van Juffrouw Kronenberg zelf

in de door haar uitgegeven Aanvullingen1) verstrekt, zijn haar buitendien de titels van omtrent 1800 andere Nederlandsche drukken uit hetzelfde tijdvak bekend. 1379 nieuwe beschrijvingen zullen het voorwerp uitmaken van het eerste bijvoegsel.

Het gaat niet op het werk van Nijhoff-Kronenberg te vermelden, zonder ook het prachtig nevenwerk te vernoemen: L'Art typographique dans les Pays-Bas2) dat de natuurlijke vollediging is van het eerste, door zijn oneindig talrijke en kostbare reproducties, die een arbeidsmateriaal van eerste gehalte uitmaken.

Zeker kan hier of daar aan de geleerde beschrijvers van de Nederlandsche Bibliografie 1500-1540 nog wel een druk ontsnapt zijn: we gelooven echter dat ze weinig in aantal zijn. Dit vermindert de waarde van het werk in niets. Zij die aan bibliografie doen, weten dat Supplementen en Complementen voor werken van dien aard immer voorkomen en dat onvolledigheid een factor is, waarmede elke bibliograaf dient af te rekenen.

Het ligt in onze bedoeling niet de Bibliotheca Belgica3) onverdiende kritiek toe te werpen. Doch voor wat de geschiedenis der drukkunst betreft, kan het werk van Vander Haeghen en zijne medewerkers minder diensten bewijzen. Alleen zijne Marques typographiques4) zijn van groot nut. Want, met al de werkkracht die

Vander Haeghen en zijne assistenten kenmerkte, was het eene utopie al de boeken in de Nederlanden verschenen, of door schrijvers van Nederlandschen of Belgischen oorsprong zelfs buiten onze grenzen uitgegeven tot ± 1800 te willen beschrijven. Het is eene vingerwijzing voor hen die zich aan eene al te grootscheepsche onderneming willen wagen.

Bij gebrek aan algemeene bibliografies, moeten we ons behelpen met regionale en plaatselijke, voor wat betreft de perioden gaande van 1540 tot op het midden der vorige eeuw.

Gent1) en Mons2) deelen de eer de eerste Belgische steden geweest te zijn die een lokale bibliografie bezitten. Vander Haeghen en Rousselle's werken gingen beiden onder de pers in 1858. Eene vlaamsche en eene waalsche stad vonden beiden hun bibliograaf.

Eens het voorbeeld daar, was het zeker dat de werklust van andere bibliografen en bibliofielen zou geprikkeld worden. En zoo zien we beurtelings verschijnen de werken van:

D.J. Vander Meersch over Audenaarde3);
X. de Theux over Luik4);
A. Diegerick over Yper.5);
E. Desmazières over Doornik6);
F.D. Doyen over Namen en het oude graafschap van dien naam7);
J. Broeckaert over Dendermonde1);
H. Cordemans-De Bruyne over Mechelen, dat echter onvoltooid bleef2);
Th. Goffin over Lier3).

Verscheidene dezer geven ook een overzicht van de geschiedenis der typographie in de localiteit die zij behandelen en biografische nota's nopens hunne drukkers ontbreken niet. De drukkersmerken zijn in 't algemeen ook niet vergeten4).

We stellen dus vast dat zes Vlaamsche steden hunne bibliografie alvast tot in het midden der 19e eeuw hebben, alsook vier Waalsche. Voor wat de belangrijkheid van hun drukwezen aangaat, zijn het localiteiten van tweeden en derden rang. Daar tegenover staat dat steden van eersten rang lijk Antwerpen en Leuven, van tweeden rang lijk Brussel en Brugge, nog zelfs op geen gedeeltelijke bibliografieën kunnen wijzen. Die leemte dient aangestipt.

Algemeene werken.

Toen J.B. Vincent zijn ‘Essai sur l'histoire de l'Imprimerie en Belgique’5) samenstelde, verontschuldigde hij zich, en met reden, geen volledige geschiedenis der drukkunst in ons land te kunnen geven. Zijn doel was alleen ‘de faire un simple exposé de la marche ascendante et descendante de cet art depuis son introduction dans notre pays jusqu'à la fin du siècle dernier’.

En misschien wel waren de bijdragen over de drukkersgeschiedenis sinds 1845 in ‘Le Bibliophile belge’ verschenen daar niet vreemd aan. Waarschijnlijk dacht J.B. Vincent, dat de voorbereidende studie genoegzaam gevorderd was om in groote trekken zijn ‘Essai’ te borstelen, of liever om eene lijst op te maken van de aan hem bekende drukkers, waarvan hij zekere drukwerken kende, en die hij de moeite waard achtte om voor te komen in zijn opstel. De weinige biografische nota's, die in zijn bezit waren, heeft hij er dan ook ingewerkt. J.B. Vincent was een proeflezer, geen historicus. Hij heeft even geschetst, zonder zich veel te bekommeren om de vergissingen en de leemten die in zijn werk voorkwamen. Dit wordt nu niet meer geraadpleegd.

Veel is er ook niet te zeggen over het werk van Ch. Ruelens1) als onderdeel van Patria belgica uitgegeven. Het houdt zich meer bezig met den gedachtenstroom die de bij ons gedrukte werken kenmerkt. Ruelens heeft het vooral op den inhoud der gedrukte werken in verband met de beschavingsgeschiedenis en den invloed door bestaande politieke en intellectueele toestanden op het boek uitgeoefend. Zijn betoog is zeker niet van vooroordeelen vrij te pleiten.

Omtrent eene halve eeuw later in 1922, vatte het Musée du Livre te Brussel, het denkbeeld op eene nieuwe ‘Histoire du Livre et de l'Imprimerie en Belgique, des origines à nos jours’2) uit te geven.

De vraag is of dit nieuw werk wetenschappelijk opgevat is, en of het in zijn geheel aan de beschouwingen van een wetenschappelijke kritiek weerstaat. Principiëel vormt het een stel conferenties gegeven in het Musée du Livre door gezaghebbende kenners van het drukwezen in België en zijne geschiedenis. Deze conferenties houden een logisch verband met elkander, zonder evenwel alle onderdeelen van de boekdrukgeschiedenis in België te behandelen. Herzien en uitgebreid, zijn ze gedrukt geworden, bijna zonder

wetenschappelijk apparaat, met schaarse referenties en bibliografie [deel 5 doet zich onder dit opzicht beter voor], maar opgeluisterd door een aantal in 't algemeen goed gekozen afbeeldingen.

Het getuigt natuurlijk van goede methode, elk onderdeel afzonderlijk te doen behandelen door daartoe bevoegde specialisten. Maar men heeft aan deze de noodige ruimte en bewegingsvrijheid niet gegeven die de eerste vereischten zijn om van het geheel een degelijk iets te maken.

Zeker brengen deelen als dat van de Heeren Sabbe over Antwerpen, A. Vincent over Brussel, Brassine over Luik, Bergmans over den muziekdruk aardige gegevens bij. Maar juist daarom betreuren we de afwezigheid van de documenten waarop deze gesteund worden. Alle kontrool is vrijwel onmogelijk.

De publicatie van deze documenten zou ons toegelaten hebben de drukkersgeschiedenis van België onder zijne verscheidene oogpunten te bestudeeren. En zekere zijden die de schrijvers nu in het donker moesten laten bij gebrek aan plaatsruimte, o.m. de sociaal-economische zijde, zouden misschien door dit materiaal niet onaardig toegelicht worden.

De algemeene titel die op titelblad en omslag prijkt, schijnt ons dan ook niet overeen te stemmen met het werkelijk wezen van het werk. Het opschrift: Conférences sur l'histoire du livre, enz. zou zeker beter voldoening gegeven hebben.

Monografieën.

De algemeene werken laten ons dus niet toe een volledige kijk te hebben op de evolutie van den boekdruk in onze landen gedurende de verloopen eeuwen. Eene synthese vereischt als voorafgaande arbeid een aantal analytische werken, die elke kwestie afzonderlijk, naar alle zijden toe bestudeeren. Bezitten we deze bijzondere studies? Zijn zij talrijk en ineenschakelend genoeg om een harmonisch geheel te vormen dat als basis voor de gewenschte synthese kan dienen.

De 15e en de eerste helft der 16e eeuw kennen we betrekkelijk wel. Maar voor de volgende jaren doet de toestand zich anders voor. Deze is echter niet eigen aan ons land; voor de aangrenzende landen is hij juist dezelfde.

Het is een gekend feit voor hen die de geschiedenis der boekdrukkunst beoefenen, dat van de tweede helft der 16e eeuw af men slechts verspreide gegevens vindt, maar geen volledig overzicht. Over latere drukkers en drukwerken heeft men nog minder, tot dat voor de tegenwoordige tijden den bibliograaf weder ruimere bronnen voorliggen. Net lijk elders hebben bij ons de oudste perioden en de moderne tijd de aandacht gevestigd, - zij het dan ook om redenen van verschillenden aard, - wat daartusschen ligt veel minder.

Maar zelfs bij de studie der eerste typografische voortbrengselen zijn er een aantal kwesties die tot nogtoe onopgelost zijn. Een enkel voorbeeld willen we wet aanhalen. Is de kwestie Jan van Westfalen - Diederik Martens dan al in 't reine getrokken? Na het betoog van den heer A. Vincent in de ‘Histoire du livre’ waarvan we spraken1), wiens overtuiging we ten andere deelen, is het werk van Van Iseghem2) voor eene flinke herziening vatbaar. Wie is de scherpziende technicus die ons het definitieve over onzen eersten drukker brengen zal?

Dat vele zaken nooit in 't klare zullen getrokken worden, lijdt geen twijfel. Vele details - en bijkwesties zullen ons immer ontsnappen. De oplossing er van is niet altijd noodig om tot een algemeen inzicht te komen. Zoo heeft er ook de heer L. Polain over gedacht. Hij, die een uitstekende kenner is van ons eerste drukwezen, is van meening dat de kennis van onze 15e eeuw genoegzaam gevorderd is om hem toe te laten een overzicht te geven van Antwerpen's voorrang in de drukkunst der Nederlanden vóór 15003). Zijne belangwekkende, goed gedocumenteerde studie brengt eene ‘mise au point’ van het artikel van A. Vincent, waarover we het hooger hadden.

Met Polain's studie vermelden we ook de artikels van de hand van Pater Kruitwagen1), die wel kan aanzien worden als de beste incunabelvorscher van de Nederlanden, en evenals Polain zich bijzonder toegelegd heeft op de bestudeering onzer 15e eeuw.

Gelijk we hooger zegden is de rol die Dirk Martens bij de invoering der drukkunst in de Nederlanden gespeeld heeft nog niet zeer duidelijk. De verscheidene studies die over hem handelen, aanzien hem tot nogtoe als onzen eersten drukker, en als dusdanig heeft hij het onderwerp uitgemaakt van verscheidene geleerde bijdragen2).

Enkele drukkers uit de 15e eeuw hebben aan de bibliografen en historici belangrijk genoeg geschenen om er zich speciaal mede bezig te houden.

De cosmopolitische stelling van Antwerpen, die zich reeds van in de tweede helft der 15e eeuw afteekende en weldra deze van Brugge in de schaduw zou stellen, is zeker de oorzaak van het overwicht dat Antwerpen's drukwezen in de Nederlanden zou nemen. Het is dan ook niet te verwonderen dat onder de drukkers der 15e eeuw, vooral typographici, te Antwerpen werkzaam, de aandacht vestigden van de navorschers.

Zoo hadden het over Geraard Leeu: P. Bergmans, Boekenoogen, Campbell, P.C. Vander Meersch, L. Polain, Ch. Ruelens en bijzonder B. Kruitwagen1); over Godfried Bac of Back: Edm. De Busscher, Campbell, J. Cools, J. Collyn, M.E. Kronenberg, P.C. Vander Meersch2), terwijl Pater Kruitwagen een belangwekkende studie uitgaf over Henric Pieterssoen die Lettersnider3).

In de 16e eeuw viert ons drukwezen, vooral te Antwerpen, hoogtij. De vooraanstaande plaats die Antwerpen reeds innam in de 15e eeuw, blijft het behouden, en het neemt zulke voorsprong dat het meer drukwerken voortbrengt dan al de andere steden in de Nederlanden te samen.

Een goed overzicht voor Antwerpen hebben we van de hand

van Prof. Sabbe.1) Het laat ons toe een algemeen denkbeeld te vormen van de belangrijkheid van Antwerpen's drukkers in de 16e eeuw, maar het is niet uitgebreid genoeg om ons al de inlichtingen te verschaffen, die we er in wenschen te vinden. Misschien wel bezorgt ons eensdaags Prof. Sabbe dit ‘travail d'ensemble’.

Voor elke drukker afzonderlijk kunnen we gegevens vinden in het werk van Olthof, uitgegeven in Publicatiën der Maatschappij van Antwerpsche Bibliofielen2). Vooral de Liggeren van de St. Lucasgilde te Antwerpen hebben als grondslag gediend voor dit werk dat opgesteld is onder den vorm van biografisch woordenboek. Van volledigheid kan dan ook geen spraak zijn: sinds het verschijnen van dit boek, heeft men zooveel nieuwe aanduidingen, dat men gemakkelijk een nieuwe Olthof zou kunnen uitgeven.

Als speciale opstellen hebben we eerst en vooral te vermelden, de vrij talrijke en belangrijke artikels van Juffrouw Kronenberg3). Rahlenbeck,4). P. Verheyden5), e.a. die vooral betrekking

hebben tot Antwerpen, en bijzondere zijden van het drukwezen - vooral van het Antwerpsch - behandeld hebben.

Een gansche reeks drukkers heeft de aandacht gevestigd van een schaar geleerden en boekenkenners. Hierbij laten we de voornaamste opstellen volgen:

Over Adriaan van Bergen werd geschreven door M.E. Kronenberg1);

Arnold Birckman door J. Cools2);
de Van Bombergen door De Decker, Freimann, F. van Ortroy, alsook H. van Bombergen3);
Simon Cock door J. Cools, J. Grietens, M. Hoc4);
Egidius Coppens door E. Gachet en A. de Reume5);
Jan van Doesborch door P. Bergmans, M.E. Kronenberg, J. Proctor, H.J.A. Ruys, W. de Vreese6);
Henric Eckert van Homberch door J.A. Goris. J.H. Noens, R. Pennink1);
Jan de Gheet door C.P. Burger, P. Verheyden2);
Van Ghelen door C.P. Burger. J.I. Doedes, F. Kossmann, de Reiffenberg, Vorsterman van Oyen3);
Antonius Goinus door C.P. Burger en P. Verheyden4);
Godfried van der Haeghen door Bradshaw5);
Jan van Hoochstraten door I. Collyn, M.E. Kronenberg6);
Michel Hillen van Hoochstraeten door de Backer en
vander Haeghen, Demanet, M.E. Kronenberg, M. Sabbe1);
Jan d'Ingelsche alias Lettersnijder door M. Hoc. en M.E. Kronenberg2);
Marten De Keyser door P. Bergmans, P. De Decker, L. Stainier3);
Hans de Laet door Vict. de la Montagne, Fl. van Duyse, P. Verheyden4);
Adriaan van Liesfelt door M.E. Kronenberg5);
Jacob van Liesfelt, door P. Bergmans, R. van Roosbroeck, P. Verheyden, A. Vincent6);
Mark Martens door P. Verheyden, A. Vincent7);
Etienne Mierdman door J. Frederichs1);
Jan Mollijns en Nicolaas Mollijns door C.P. Burger. - Jan Mollijns alleen door W. de Vreese2);
Nutius of Nuyts door C.J. Nuyts, Max Rooses3);
Nicolaas van Oldenborch door M.E. Kronenberg4);
Phalesius door Goovaerts5);
Christoffel van Ruremonde door P. Bergmans, M. Kronenberg, Maurin Nahuys, F. van Ortroy6);
Jan Severtz door M.E. Kronenberg7);
Willem Silvius door J.L. Hoffmann, A. de Reume, S.H. De Roos, J. Vercoullie8);
G. Smits door L. Galesloot9);
P. van Solt door P. Verheyden1);
Steels door J.C. Nuyts, P. Verheyden2);
Tielman Susato door P. Bergmans, Kleerkooper, van Riemsdijk3);
Ameet Tavernier door C.P. Burger, C. Carton, de Reiffenberg, Sabbe, L. Willems4);
Trognaesius door F. Donnet5);
Vorsterman door N. Beets, M.E. Kronenberg, E. Polain6);

Het is ons doel natuurlijk niet hier een bibliografie op te maken van de studies over het Antwerpsch drukwezen, we bepalen ons tot de voornaamste bijdragen.

Eene speciale melding dienen we wel te maken voor Plantin, de drukkerij Plantin - Moretus en al wat rond de drukkerij staat. De aankoop door de stad Antwerpen van het huis Plantin-Moretus

heeft de navorschers opgewekt tot het bestudeeren der werkzaamheid van Plantin en zijne opvolgers. En eene heele reeks werken zag het licht, waarvan we de voornaamste hier zullen aanhalen. Verscheidene dezer zijn voor de Antwerpsche beschavingsgeschiedenis van het hoogste belang1).

De 17e en 18 eeuwen zijn een armoedje. Het dient ook gezegd dat het Antwerpsche drukwezen erg daalde, na de scheiding van Noord en Zuid. Antwerpen verliest zijn vooraanstaande plaats, maar toch nog duiken drukkers op, wier werk zich boven het gewoon peil verheft, juist dan wanneer kunstenaars lijk Rubens, b.v. zich de uiterlijke verzorging en de illustratie van het boek aantrekken.

De Plantinsche drukkerij gaat onder het beleid der Moretussen immer voort. Over haar hebben we de voornaamste geschiedkundige bijdragen, zelfs voor de 17e en 18e eeuwen, onder den naam van Plantin opgesomd1).

Over de andere werkhuizen, zelfs de belangrijke, lijk deze van Meursius en Cnobbaert, bestaan weinig geschiedkundige gegevens. De belangstelling schijnt op de houden met het einde der 16e eeuw. Toch zijn er eenige kleine bijdragen aan te halen.

P. Genard en E. Poffé hebben het over Hendrik Aertsens gehad1).

Prof. Sabbe maakte zich verdienstelijk door het uitgeven der belangwekkende briefwisseling der Verdussen, terwijl J.A. Goris, M. Hoc, B. Linnig ons verscheidene artikels over dit drukkersgeslacht bezorgden, zonder dat deze nochtans een geheel vormen2).

H. van Cuyck gaf zijne aanteekeningen over Godgaf Verhulst3).

Prof. Sabbe over Ignatius Vinck4), J.J. de Marcour5) terwijl H. Elias J. Keerberge aanvatte6).

Abraham Verhoeven werd door Em. De Bom, F.J. van den Branden en Goovaerts behandeld7).

De van Waesberghe waren het voorwerp der opzoekingen van E.H. Van Heurck, Hoffman, Ledeboer1).

Door deze opsomming - die geene melding maakt van een stel kleine notas, - kan men de leemten vaststellen, die het onderwerp nog aanbiedt.

En dan is Antwerpen er zeker nog zoo slecht niet aan toe.

Over Brugge is er weinig. Heer Visart de Bocarmé verraste ons in den loop van het jaar 1928 met een werk over de geschiedenis van het drukwezen van Brugge, als feestschrift voor de drukkerij St. Augustinus aldaar. De vraag is, of dit wel voldoet aan de verwachtingen. Men kan het, o.i. stellen op dezelfde lijn als de uitgave van het Musée du Livre, waarvan de auteur alle uiterlijke vormen, drukletter en aard der gravuren als voorbeeld heeft gekozen2). Juist omdat we zoo weinig over Brugge's drukwezen kennen, ware het ons aangenaam geweest eenige archivalia te zien daarover, of ten minste toch verwijzigingen naar reeds uitgegeven bronnen. Met Juffer Kronenberg (Het Boek, 1929, blz. 137-138) betreuren we dan ook dat de schrijver zijn werk niet bruikbaar gemaakt heeft voor wetenschappelijke doeleinden. Hij belooft achter een volledige geschiedenis van de Brugsche drukkers, die - we hopen het - opgevat zal worden volgens de strenge wetenschappelijke eischen die de basis uitmaken van een degelijk werk, en waaraan eene ‘bibliographie brugeoise’ als bekroning zal toegevoegd worden.

Als verdere werken en opstellen zullen we vernoemen:

over Colard Mansion door Jean Bethune, W. Blades, C. Carton, O. Delepierre, Laing, H. Michel, J. van Praet.3)
over J. Brito door P. Bergmans, J.W. Enschedé, Gilliodts van Severen, James Weale.1)
over Goltzius door M. Hoc, Felix van Hulst.2)
over J. Ign. van Praet door P. Bergmans, Ch. Piot.3)
over Hubert De Croock door Aug. Van der Meersch.4)

Brussel maakt min of meer den indruk van asschepoetster te zijn. Niettegenstaande het aantal bibliofielen, dat deze stad immer in hare muren had, is men enkel aangewezen op eenige zeer goede artikels van den heer A. Vincent, die zich ernstig met het Brusselsch drukwezen in het verleden bezig gehouden heeft, en die, naar we hopen, ons wel eens eene volledige Brusselsche drukkersgeschiedenis zal bezorgen. Zijne bijdragen over de Velpii, Frix, alsook over andere Brusselsche drukkers doen ons met verlangen uitzien naar verdere studies. H. Vincent heeft door zijne artikels bewezen, en vooral door zijne samenvatting in de geschiedenis van het Musée du Livre, dat hij de Brusselsche typographie uitstekend kent.

Geven we terloops aan het werk van Pater Perquy dat zich vooral bezig houdt met de 19e eeuw5), de artikels

over Thomas van der Noot door F. Alvin en M.E. Kronenberg1);
over J.J. Boucherie door J.B. Vincent2);
over Fricx door A. Wauters, A. Vincent3);
over J. de Grieck door Aug. Van der Meersch4);
over Jan Mommaert door A. Wauters5);
over Pieter Van de Velde door J.B. Vincent6);
over de Velpii door A. Vincent7);

Gent heeft voor zijne drukkers, zooals we hooger gezien hebben, een eminente bio-bibliograaf gevonden in den persoon van Ferdinand vander Haeghen.

Buiten deze kostbare inlichtingsbron, heeft men ook artikels over drukkers van eenige beteekenis, o.m. over:

Arnold De Keyser door G. Huet, D.J. en P.C. vander Meersch, N. De Pauw, Voisin8);

Pieter de Keyser door D.J. vander Meersch, N. de Pauw, W. de Vreese1);
Robert de Keyser door V. vander Haeghen2);
Joos van den Kerchove door P. Verheyden3).
Joos Lambrecht door M. Boas, P. De Keyser, F. vander Haeghen, V. vander Haeghen, A. Voisin4);
Victor Le Dayn door P. Bergmans5);
de Maniliussen door V. vander Haeghen6);
Corneel vander Meeren door P. Bergmans7);
Corneel Meyer door Em. Varenbergh8);
Gillis vanden Rade door V. vander Haeghen9);
Gerard van Salenson door V. vander Haeghen, F. Prims, A. de Reume10);
Jan van Salenson door V. vander Haeghen1);
Vanden Steene door V. vander Haeghen2);
de drukkers Steven door V. vander Haeghen3).

Indien Gent betrekkelijk goed bedeeld is, dan is Luik het niet minder.

Reeds in 1852 gaf Ulysse Capitaine zijne Bibliographie liégeoise uit, maar deze gaat ongelukkiglijk niet verder dan de 16e eeuw; op een ander plan en gaande tot in de 19e eeuw, ondernam zooals we hooger gezien hebben de Theux zijn bibliografisch werk, dat zelfs twee uitgaven beleefde4).

Ulysse Capitaine volledigde zijn eerste werk door zijne Recherches en Nouvelles Recherches, terwijl M.L. Polain. Th. Gobert, E. Fairon de juridische kant van het drukwezen in 't prins - bisdom bestudeerd hebben5).

Dit alles, dat op zich zelven al heel wat uitmaakt, alsmede o.m. de werken en nota's van Helbig, Fairon, Lepaige6) over het Luiker drukwezen in 't algemeen, van F. Henaux over de Bassompierre7) van F. Néve over Luc Bellére8) van Helbig over Baudouin Bron-

ckaert,1) van de Reiffenberg en Siret over Jean de Glen2) van P. Bergmans over P. Kersten3) van Chestret de Haneffe, Helbig, Henaux, de Reiffenberg over Morberius4) van A. de Reume over Ouwerx en Streel, Bormans over Morberius, de Heer, Ouwerx, Hovius5) kon Prof. Brassinne toelaten zijn verdienstelijk algemeen overzicht te geven van de geschiedenis van de Luiksche typographie6).

Leuven is evenals Brussel aangewezen op een zeker aantal fragmentarische werken. De stad die van in de 15e eeuw eene universiteit bezit, een sterk intellectueel leven, en ook vele uitstekende drukkers heeft gekend, bezit noch zijne bibliografie noch zijne drukkersgeschiedenis.

Van de bijzondere bijdragen over zekere drukkers zullen we de voornaamste opsommen.

Nevens eenige artikels van meer algemeenen aard van de hand van E. van Even en A. De Reume,7) heeft men over:

Jan Bogard en Jacob Boscard de nota's van E. Reusens8);
A. Bouvet deze van de Reiffenberg1);
Koenraad Braem en de Elzeviers deze van E. van Even2);
Barthelomaeus de Grave werd behandeld door E. van Even en A. Roersch3);
Herman van Nassau door P. Bergmans,4);
Petrus Phalesius door E. van Even, A. Goovaerts, Wotquenne5);
Louis Ravescot door H. Vander Linden6);
Rutger Rescius door A. Roersch7);
de Velpii door R. Chalon en A. Vincent8);
Conrad van Westphalen door H. Helbig9);
Jan van Westphalen door C.P. Burger, E. van Even, L.F. Hoffman, M.E. Kronenberg, B. Kruitwagen.10).

De bibliograaf die de Leuvensche bibliografie wou ter hand nemen zou voorzeker nuttig werk verrichten en de erkentelijkheid van het nageslacht verdienen.

Voor Mechelen vormen de werken van Cordemans-De Bruyne, Delafaille, van Doorslaer, Foncke, Le Clercq, Verheyden, Zech-Dubiez1) eene goede basis voor den navorscher die de typographie te Mechelen wil bestudeeren. De coordinatie van al het gekende zou al heel wat resultaten opleveren, waarvan de leemten met niet te veel moeite kunnen aangevuld.

Mons heeft, zooals we hooger gezien hebben zijn bibliograaf in Rousselle gevonden, en in E. Poncelet en E. Mathieu de geleerden die voor de samenstelling zijner drukkersgeschiedenis gezorgd hebben2).

Doornik, Kortrijk, Namen en Yper hebben voor hun weinig ontwikkeld drukwezen te wijzen op eenige tijdschriftenbijdragen, die enkel eenige fragmentarische gegevens bijbrengen voor de algemeene geschiedenis van onzen boekdruk. De nog min beduidende localiteiten zullen we ook eenvoudig voorbijgaan, vermits ze van geen belang zijn voor de ontwikkeling van de drukkunst te lande.

Na dit overzicht kunnen we eenige beschouwingen maken over zekere punten die naar o.i. wel eenigszins uit het oog verloren zijn bij al de opgesomde studien, die bijna immer door historici, archeo-

logen of zuivere bibliografen opgemaakt, zich dan ook grootendeels op historisch terrein houden. Men bepaalt zich meestal - loffelijke uitzonderingen zijn nochtans aan te stippen - tot het curiculum vitae en het vaststellen der werkzaamheid van elke drukker.

De techniek, het materiaal, de onderlinge verhouding op technisch gebied van onze drukkers, de technische invloeden die zij ondergaan hebben, 't zij van het binnenland, 't zij van het buitenland uit, kortom hunne technische evolutie, is nog een braak veld, waar nog menige verrassing ligt.

Dit vraagt natuurlijk van hem die er zich wil mede bezig houden eene volledige technische onderlegging, die veelal ontbreekt aan de historici van het boek, en hun dus moeilijk toelaat deze belangwekkende zijde aan te vatten.

Aan de boekillustratie, dit zoo belangrijk punt van onze boekgeschiedenis, is nog maar amper aandacht geschonken.

Het werk van Funck heeft veel gebreken, is zuiver compilatie. Maar juist door deze gebreken, door zijne soms te verregaande onnauwkeurigheden, door zijne leemten doet Funck inzien hoeveel er nog dient bestudeerd, hoeveel voorbereidend werk er nog noodig is1).

Noch Conway, voor de 15e eeuw, noch Delen in de kapittels van zijne Histoire de la gravure, waar hij het heeft over boekillustratie, voorzien in deze ontstentenis. Ook niet de werken van Rooses, Hymans e.a. over Rubens' graveerschool, de broeders Wiericx e.z.m.2).

Een ander belangrijk punt dat ook de aandacht vraagt is de toestand, de verhouding van de drukkers tegenover de overheden.

Het is niet genoeg, eene compilatie te maken van de wetgeving op het drukwezen en deze theoretisch te bestudeeren. Men moet ook nagaan, hoe het er in de praktijk is toegegaan en wat eigenlijk al de ordonnanties, de eene al drakonischer dan de andere, in de toepassing opgeleverd hebben. Ruelens, Piot, Verheyden, Fairon en Gobert hebben er reeds de belangrijkheid van ingezien, maar sinds-

dien zijn er geene nieuwe studies, nopens den rechtskundigen kant van de boekdrukgeschiedenis gekomen.

De onderlinge betrekkingen van onze oude drukkers, hun sociale toestand, d.i. de sociaal-economische zijde, is bitter weinig bestudeerd. Onze archieven moeten nog tal van staten van goed, erfenisakten, verdeelingsakten, processtukken, enz. van drukkers bevatten, documenten die een aardig licht zouden werpen op het maatschappelijk leven en den maatschappelijken toestand van hen die ons hier bezighouden. En als dusdanig zou een werk als dat van Kleerkooper en van Stockum voor Amsterdam uitstekende diensten bewijzen.

Het springt dus in het oog dat er nog veel voorbereidend werk dient gedaan, bijzonder voor de groote centra, die een overwegende rol in de geschiedenis van ons drukwezen gespeeld hebben: Antwerpen, Leuven, Brussel:

Antwerpen, middenpunt van handel en vervoer in de 16e eeuw, cosmopolitisch middenpunt van gedachtenwisseling, dat nog jaren lang na de sluiting der Schelde zal trachten, al is het dan ook met moeite, zijn roem staande te houden.

Leuven, universiteitsstad, middenpunt van studie en geleerdheid.

Brussel, staatshoofdstad, middenpunt van beheer en hofhouding.

Logischer wijze dienen eerst en vooral de bibliografies van de in deze steden verschenen drukwerken opgemaakt. De te volgen methode springt in het oog: Eerst dient opgemaakt de historische monografie van elk drukker met de daarbij behoorende documenten en bibliografie van gedrukte werken. Dit materiaal kan dan het uitgangspunt zijn van vergelijkende technische en andere studies, die op een zeker oogenblik dan toch een geheel zullen vormen.

Illusies maken we ons niet: gemakkelijk zal dit niet gaan. Eén man kan dit ook niet doen: hier is plaats voor een werk in collaboratie, dat verscheidene medewerkers groepeert, die dan den arbeid onderverdeelen.

En voor wat Antwerpen betreft, is het Plantin-Moretusmuseum, met zijne hoogstaande leiding, het aangewezen midden om al de gegevens van eene Antwerpsche bibliografie bijeen te brengen en te ordenen.1)

De prachtige verzameling van het Plantijnmuseum, aangevuld door deze van de stadsboekerijen van Antwerpen vormt een uitstekende grondslag voor het te ondernemen werk. Zeker zullen de groote boekerijen van het land niet ten achter blijven om de onderneming te helpen in haren voortgang. Het ware reeds een schoon resultaat, indien al de Antwerpsche drukken, die zich in België bevinden gerepertorieerd konden worden.

Antwerpen, dat een prachtig bibliografisch tijdschrift bezit in den Gulden Passer, dat eene heele schaar bibliofielen en bibliothecarissen in zijne muren vereenigt, kan en mag zulk een grootscheepsche onderneming op touw zetten.

Brussel met zijne Koninklijke Bibliotheek, met zijn leger van bibliothecarissen, tevens de zetel van de Société des Bibliophiles et Iconophiles de Belgique is in de mogelijkheid onder de methodische en verlichte leiding van den heer Vincent een identiek werk aan te vatten.

Met Leuven is het erger gesteld. De afgebrande boekerij is niet meer daar om als basis te dienen voor eene Leuvensche bibliografie. Hier zijn de moeilijkheden groot, te meer dat de catalogi van de Leuvensche boekerij ook in den brand zijn te loor gegaan. Moeilijk zal men er kans toe zien om bijeen te krijgen wat de Leuvensche drukkerijen opgeleverd hebben gedurende de verloopen eeuwen. Maar de poging kan toch gedaan worden.

Alzoo opgevat zou er ten minste aan het tot stand brengen van een Antwerpsche en Brusselsche bibliografie kunnen gedacht worden, en dit met hoop op succes.

De Belgische kultuurgeschiedenis kan er ten slotte niets dan bij winnen.



illustratie


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs