Den Gulden Winckel. Jaargang 24

Hans Jäger

HANS JÄGER werd in 1854 in een kleine Noorsche havenstad geboren. De zee heeft zoowel in zijn leven als in zijn werk een voorname rol gespeeld. Zijn geheele leven is één groote voortdurende bonte wisseling van varen, zwerven en studeeren. Op zijn zestiende jaar is hij te Constantinopel, een jaar later in Zuid-Amerika. Een tijdlang studeert hij wiskunde, tot hij ten slotte als stenograaf in staatsdienst treedt. Zijn leven blijft echter een voortdurend heen en weer trekken: een zoeken naar avontuur, naar verandering. Er is in dit nooit te onderdrukken verlangen iets van Baudelaire, iets van Rimbaud. Plotseling werpt hij zich op de studie der wijsbegeerte en debuteert in 1878 met een werk over Kant. Onmiddellijk daarna trekt hij weer naar Zuid-Frankrijk, waar hij een tijdlang pensionhouder is. Deze periode is echter slechts van korten duur, en spoedig daarop keert hij dan ook naar Noorwegen terug. Weer werpt hij zich met alle macht op de wijsbegeerte. Het is thans vooral Max Stirner die zijn gedachten bezig houdt. Reeds in dezen tijd schijnt hij zich met het plan voor zijn ‘Anarchistenbibel’ te hebben bezig gehouden. Jägers eerste publicatie was een drama ‘Olga, eine intellektuelle Verführung’. Hij was toen twintig jaar. Dit werk bleef tot nu toe ongespeeld doch zal nu binnenkort in Duitschland voor het voetlicht komen. Wij bemerken reeds in dit jeugdwerk, dat niet zoo erg belangrijk is, en bij zijn beide hoofdwerken in het niet zinkt, Jäger's hoofdmotief: het recht op vrije liefde, dat ook zijn latere werk beheerschen zou, en zijn dramatisch leven verder bepalen.

Reeds in den aanvang bleek hij een paedagoog. Paedagoog in den zin waarin men ook Franz Wedekind een paedagoog zou kunnen noemen. Hij wilde getuigen, en steeds was zijn getuigenis van een groote eerlijkheid. Wanneer het om waarheid te doen is deinst hij voor niets terug.

In 1885 neemt zijn leven zijn tragische wending. ‘Christiania Bohème’ verschijnt. Eén enkelen dag is het boek verkrijgbaar, dan wordt het door de regeering in beslag genomen. Jäger vlucht op aanraden van zijn vrienden naar Frankrijk. Hoewel het werk onmiddellijk na verschijnen in beslag genomen werd, kwamen enkele exemplaren in Duitschland terecht. Er verscheen een Duitsche uitgave, en vooral Richard Dehmel prees het zeer. Het geraakte toen na eenige discussie spoedig in het vergeetboek. Thans echter heeft Duitschland Hans Jäger tot zich genomen, doet het hem recht wedervaren, - eerder dan Noorwegen, het land zijner geboorte - eerder dan eenig ander land.

[p. 7]

‘Christiania Bohème’ is als roman onvolkomen. Meer dan een gaaf kunstwerk is het een ‘document humain’ van onschatbare waarde, dat steeds van Jägers menschelijkheid en grootheid zal blijven getuigen. Ook dit werk is een voortdurend pleidooi voor vrije liefde, een hartstochtelijke verdediging van de individueele vrijheid in het huwelijk. Hoofdpersoon is een Willem Mertens (zonder echter de mystische diepte te bezitten, die Van Oudshoorn's figuren hebben). Een voortdurend verlangen naar

Hans Jäger
(Naar een schilderij van E. Munch uit 1889)

vrouwen bezielt hem, verslapt hem en doet hem met eenige lotgenooten, eveneens gekweld door dit brandend probleem, eveneens schuw en onmaatschappelijk geworden, avonden lang deze kwesties bespreken. Het idee van een ‘Erosschule’ komt in hem op, een school waarin de vrouwen reeds heel jong zouden leeren wat vrije liefde was - een denkbeeld dat Wedekind later, misschien onder invloed van Jäger's werk, in ‘Mine Haha’ zou uitwerken. Herman Eek, de hoofdpersoon, dien we met den schrijver mogen vereenzelvigen, houdt lezingen over dit onderwerp. Eerst in arbeiderskringen, daarna voor studenten. Hij wordt echter overal gehoond en uitgestooten. Vol van een grooten drang om enkel het goede te doen is zijn betoog; doch hij moet tenslotte voor de al te groote tegenwerking wijken. Karakteriseerend voor den geest van dit werk is een passage over Björnson. Jäger is in al zijn werk biografisch en noemt steeds, waar hij bekende persoonlijkheden beschrijft, man en paard (hij wilde immers niet dichten doch getuigen - een waarachtiger atmosfeer scheppen). Op zekeren dag, wanneer hij wederom overal op tegenwerking gestuit is, gaat hij naar Björnson's huis en vraagt dezen zijn moreele steun. Hij zet hem zijn ideeën uiteen en vraagt zijn meening erover. Björnson verklaart het in hoofdzaak met deze ideeën eens te zijn, doch wil hem niet helpen. Eek dringt aan, doch Björnson blijft weigeren. Tenslotte komt, na een wenk, Björnson's vrouw binnen en meldt dat er bezoek gekomen is. ‘Sie wollen mir also nicht durch ein Paar Worte helfen?’ fragte ich.

‘Nein, ich kann nicht’.

‘Dann bitte ich die Störung entschuldigen zu wollen’. ‘Das musz ich wohl’ sagte er und stand auf. ‘Adieu’.

Die nächsten Tage predigte Björnson dem Teil der guten Gesellschaft, der zur liberalen Partei hält: ‘Wir müssen die vorgeschobene Minorität beschützen, wir müssen die Vorposten beschützen, es ist ein Verbrechen dasz man die Leute nicht Ihre Meinung aussprechen läszt, u.s.w.’

Einige Tage früher hatte er in ‘Verdensgang’ einen Artikel veröffentlicht ‘Verschiedene Gewissen’. Jäger's werk ademt inderdaad een anderen geest dan dat van Björnson. Welk een onderscheid: Björnson's goed en goedmoedig optimisme en Jäger's cynisch anarchisme.

Vele stellingen en beweringen die Jäger verkondigt zijn thans verouderd. We hechten bijv. aan Jäger's redenaties over den vrijen wil weinig gewicht meer. Nog erger: de meeste problemen die hij behandelt zijn heden reeds geen problemen meer. Aan het eind van het werk, waar de dichter de grafrede houdt over zijn hoofdpersoon die zelfmoord gepleegd heeft, (ook in deze scène denken we aan Wedekind) zal ieder moeten bekennen een hartstochtelijk werk van een groot fellevend mensch te hebben gelezen.

Er was moed in dit werk. Jäger geloofde nog aan de macht van het geschreven Woord. Hij zou echter spoedig zwaar voor dit optimisme moeten boeten, Een paar woorden van Björnstern hadden hem kunnen redden (is dit voorval voor Björnson eigenlijk niet zeer bezwarend?) doch deze weigerde. Gaat het meestal niet zoo? De Tijd zou echter ook hier de eenige criticus van beteekenis zijn. Hij spreekt thans, de nieuwe uitgave is er het bewijs voor, nogmaals zijn goedkeurend oordeel uit.

Jonas Lie was een der weinigen die onmiddellijk de beteekenis van dit werk heeft begrepen. ‘Es ist ein entsetzlisches Buch’ schrijft hij in een brief aan Arne Garborg - ‘mit dem Revolver vor der Stirn ist es geschrieben worden. Seine ganze bürgerliche Existenz hat dieser arme Mensch aufs Spiel gesetzt, sein ganzes Leben, nur um zu sagen, um hinaus zu schreien all dies Fürchterliche, an das wir andern, weil wir uns für zu fein halten, natürlich nicht

[p. 8]

rühren mögen. Ein Notschrei ist es von dem der sinkt. Eine Grosztat ist dieses Buch’.

De rechtbank ondertusschen veroordeelde Jäger tot een gevangenisstraf van 60 dagen (waar later nog 160 bij kwamen), tevens tot een zeer hooge boete. Het zou echter nog erger worden. Jäger had het toelatingsexamen voor de universiteit afgelegd en wilde zich als student laten inschrijven. De senaat verklaarde echter hem wegens het gebeurde niet te kunnen toelaten. De studenten, die hierover een vergadering hadden belegd, keurden - onbegrijpelijkerwijze - dit besluit goed. De jeugd waarvoor Hans Jäger streed, met al den hartstocht die in hem was, verklaarde openlijk liever niets met hem te doen te hebben. Ook de stenograaf Jäger liet men niet ongemoeid. Ofschoon enkel de schrijver Hans Jäger was veroordeeld, achtte het ministerie termen genoeg aanwezig om hem te ontslaan. In het vervolg is hij in Noorwegen een paria - een uitgestootene. Hij verlaat zijn vaderland en gaat naar Parijs.

_* * _*

Thans ontstaat zijn tweede boek ‘Kranke Liebe’, een roman in drie deelen waaraan hij tien jaar moeizaam arbeidt.

Jäger had tijdens zijn proces een vrouw ontmoet - de Vrouw in zijn leven - voor wie hij in Parijs bemerkt een groote liefde te gevoelen. In ‘Kranke Liebe’ (want ook dit werk is geheel autobiografisch, en geen enkele naam gefingeerd) krijgen we het dramatisch relaas van deze liefde - zeker een der verschrikkelijkste en meest verscheurende verhoudingen die ons uit de litteratuur bekend zijn. In den beginne, wanneer hij zich deze groote liefde nog niet geheel bewust is, correspondeert hij met haar van Parijs uit, waar zij hem later bezoekt. Pas na zijn vertrek bekent hij haar zijn gevoelens, waarop hij haar naar Noorwegen volgt en zich tevens ter beschikking van de rechtbank stelt. Daar hij tegelijkertijd een verzoek om uitstel indient, blijft hij voorloopig nog op vrije voeten. Dan vangt deze tragische liefdesverhouding aan, psychologisch zoo ingewikkeld en verstrikt, wortelend in masochisme en sadisme, als slechts zelden is beschreven. Wel luidde het oordeel over dit werk zeer verschillend. Ibsen schreef: ‘van een zwijn, over een zwijn, voor een zwijn’; Camille Mauclair daarentegen: ‘Votre livre est vierge de sentiment’. De groote kritiek zweeg echter - ook Georg Brandes. Waarom deze groote liefde een hartverpletterend drama worden moest? Hans Jäger was, ten gevolge van een geslachtsziekte en een verscheurd zenuwstelsel, een wrak; de Minnaar in hem, ondanks hevig verlangen, niet in staat de Vrouw gelukkig te maken. Er schuilt echter één gevaar in dit boek, teweeg gebracht door het auto-biografisch karakter. Zeer ten onrechte geeft Jäger de schuld van het eindigen dezer verhouding aan de Vrouw en vergeet hij (ik spreek hier niet uit een oogpunt van moraal) zijn eigen physieke gesteldheid.

Lang duurde de verhouding en hield de Vrouw haar slepende, in de hoop op hernieuwing van de krachten van den Man. Ten slotte verbreekt zij echter den band met Jäger en sluit ze met den schilder Björk een gewoon burgerlijk huwelijk, hetgeen we haar tenslotte niet kwalijk kunnen nemen. ‘Ein zu früh geborener Sohn der Zukunft’, zooals de vertaler hem in zijn voorrede noemt, is Hans Jäger dan ook niet geloof ik, - wel een groot, lijdend mensch, die in niets ontziende eerlijkheid deze verhouding neerschreef.

‘Kranke Liebe’ is geen kunst meer, geen literatuur. Het is werkelijkheid, tragische werkelijkheid. - ‘Who touches this book - touches a man’.

NICO ROST

Bibliographie: ‘Olga’, Adolf Harms Verlag, Hamburg; ‘Kristiania Bohème’, Adolf Harms Verlag, Hamburg; ‘Kranke Liebe’, Gustav Kiepenheuer, Potsdam.