Den Gulden Winckel. Jaargang 23

Een expressionistische roman

‘De verlaten stad’, door Gerard van Duyn. Met teekeningen van Gerard Rutten. - (Uitg.-Maatschappij ‘De Gulden Ster’, Amsterdam).

In een eenvoudig-smaakvollen omslag, verlucht door een expressieve inktteekening van Gerard Rutten, bracht de jonge uitgeverij ‘De Gulden Ster’ ons den eersten expressionistischen roman, dien de Nederlandsche letterkunde heeft geproduceerd. In Duitschland, de bakermat van den ‘Expressionismus’, wierpen de litteraire vertolkers van dezen nieuwen stijl zich in hoofdzaak op het tooneel en op het vers; in Frankrijk uitsluitend op het vers. De Engelsche litteratuur - zooals altijd - slaapt nog rustig haar slaap der rechtvaardigen... en der recht-waardigen!

In Nederland kregen de expressionisten voor het eerst onderdak in ‘De Stijl’ en in ‘Het Getij’. De onbegrijpelijken in ‘De Stijl’, de begrijpelijken in ‘Het Getij’.

Gerard van Duyn publiceerde in ‘Het Getij’, maar... dat zijn ‘Verlaten Stad’ daarom kost voor iederen boekenlezer is, zou ik niet graag willen beweren. Het is een boek ‘voor enkelen’, even goed als het geheele expressionisme, vóór zijn tijd geboren en in geen jaren nog samengegroeid met onze (doorsnee-)beschaving, een kunstrichting ‘voor enkelen’ is. Hiermee is het expressionisme niet veroordeeld; integendeel; eerder is de bewering, dat de expressionist ‘voor zichzelf alleen’ werkt, er mee veroordeeld, want ook voor mannen als van Gogh en Kleist, die langen tijd ‘voor zichzelf alleen’ werkten, is eerst met de jaren de erkenning gekomen.

Gerard van Duyn
Naar een teekening van Simon Koster
(cliché ‘Boek en Kunst’)

In elk geval... het groote publiek is momenteel nog kilometers-ver van het expressionisme verwijderd, en het zal nog wel eenigen tijd duren voor die afstand door cultureele ontwikkeling van het publiek eenerzijds en een breeder sociaal begrip van den kunstenaar anderzijds overbrugd is.

Evenwel... dit blijft alles hypothese, en nu de eerste expressionistische roman in onze taal op de leestafels ligt, kunnen we slechts afwachten òf en wanneer het hollandsche publiek er in zal ‘happen’. Blijft ons, na te gaan in hoeverre Gerard van Duyn's ‘Verlaten Stad’ dit happen waard is.

In de eerste plaats: de schrijver stelde zich voor zijn eersteling geen te zware taak en schreef, in tegenstelling tot àl te vele mannelijke en vooral vrouwelijke collega's, geen dik boek.

‘De Verlaten Stad’ comprimeert binnen weinige bladzijden de visie van een wereld zonder ideaal, zonder Gods-idee, het visioen van de ‘door een God verlaten stad, waarin alle arbeid zinloos werd’. Zoo staat de maatschappij-dezer-eeuw den schrijver voor oogen, en zoo suggereert hij haar ook den toeschouwer. Want hier is de lezer werkelijk toeschouwer; hier ziet hij voor zijn oogen een visioen voorbijtrekken, dat hem òf pakt, òf niet pakt. Een tusschenweg (belangstelling voor het verhaaltje) is er niet, omdat er geen verhaaltje is. De dingen staan er, saamgedrongen en irreëel; ze

[p. 77]

bewegen niet; ze gebeuren niet. Ze kennen geen evolutie, omdat ze het Ideaal niet kennen. De menschen leven niet; hun lichamen, ademen en functioneeren dientengevolge. Anders niet.

Een kleine proeve van de wijze, waarop de schrijver deze opgave uitwerkte, zij het volgend fragment uit het hoofdstuk ‘De Man’:

‘Nacht.
Waar de gracht de bocht maakt, geleund tegen het hekwerk bij het water: de man.
Het water is zwart, en de schuiten er in zijn zwart.
Gele plek lantarenschijn op het water.
Sidderend. Met kringen.
Door fel-koude wind bewogen water.
De geluiden uit de kroeg op de hoek.
Stemmen, en het rinkelen van glazen.
De lantaren beschijnt de wijnroode gevel.
Het licht strekt zich tot aan een venster, waarvoor een bak met verdorde geraniums.
Verdroogde, langstengelige geraniums.
De schaduwen der stengels klimmen langs de muur op als een langgerekt netwerk.
Stengelschaduwen in de lichtschijn op de wijnroode gevel.
Tegen het hek bij het water: de man.
Bij het vallen van de nacht zocht hij de stilte der gracht.
Bij de bocht bleef hij staan.
De man op de bodem van de hooge koker.
De koker.
De heel verre ster boven de koker.
Schittrend.
Door een God verlaten stad.
IJdel de woorden, die de lippen prevelden, en het gebaar der bevende handen in de nacht om niet.
Stijgt boven de lijnen der stad niet een gebed?
Handen zijn gevouwen en een gebed, God, stijgt tot U.
Hoort Gij de bede uit de verlaten stad?
Lichten vieren feest, maar een vrouw roept om U.
Losgeslagen stad, vereenzaamd.
Wrak op water.
Stad, die schier eindelooze val deed.
Roode bloem, bloeiend in diepte van duistre kloof.
Verlicht deed de stad de tastende gevoelens van den klaren dag stollen tot scherp bewust besef van verlatenheid.
Bij dompeling in duister braakte zij de man uit naar de bochtige plek van eenzaamheid.
Als op een hout gedreven drenkeling naar de kust: de man, bij de lantaren’.

Men ziet: oorspronkelijk, zoowel van visie als van stijl, is het wèl. En mocht er nog veel op dit boek zijn aan te merken (compositorisch en stylistisch is het lang niet gaaf; de laatste hoofdstukken toonen een merkbare afdwaling van den opzet), men bedenke dat het een eersteling is, èn van den schrijver, èn van het genre. Als zoodanig verdient het ontegenzeggelijk onze belangstelling. Als geheel: een poging die gewaardeerd, en een belofte die ingelost moet worden.

SIMON KOSTER.