Den Gulden Winckel. Jaargang 22

[Boekenschouw]

Tooneel

Das entfesselte Theater, door Alexander Tairoff. - (Gustav Kiepenheuer Verlag, Potsdam, 1923).

In bovenvermeld, zoo juist verschenen werk vertelt Alexander Tairoff over het ontstaan en het streven van het ‘Moskauer Kammertheater’, van welk gezelschap hij de oprichter is. De voornaamste factor acht Tairoff de tooneelspeler. Deze mag nimmer verlaagd worden tot simpele verfvlek, slechts op het tooneel aanwezig om een aardig kleureffect ten opzichte van het omringende décor tot stand te brengen. In deze fout verviel men vaak bij de pogingen om het tooneel te moderniseeren. Evenmin mag echter tot de methode teruggekeerd worden, welke de realiteit zoo bedriegelijk mogelijk tracht na te bootsen. De tooneelspeler, aldus Tairoff, moet de voornaamste plaats op het tooneel innemen; de décors mogen niet zoodanig zijn, dat 'zij de gestalte van den speler te niet doen, of op andere wijze de toeschouwers beletten hun aandacht te concentreeren op den speler, wiens spel niet nabootsend realistisch mag zijn, noch zoodanig gestyleerd, dat de emotie gedood is. Zijn spel moet zijn een soort van improvisatie. Tairoff wil brengen: ‘das Theater der emotionserfüllten Formen’, dat hij ‘das Theater des Neorealismus’ noemt.

Het lichaam vormt voor den tooneelspeler één zijner voornaamste instrumenten. De tooneelspelers van Tairoff's gezelschap trachten door voortdurende lichamelijke oefeningen hun lenigheid zooveel mogelijk te vergrooten. Deze gymnastische oefeningen bezorgden hen in Rusland in den beginne de spotnaam van acrobaten. Wat echter bereikt kan worden door deze oefeningen zag ik bij een gastopvoering van Oscar Wilde's ‘Salome’ door Tairoff's gezelschap te München¹⁾. Door eenige bewegingen van het bijna naakte lichaam weten zij meer emotie weer te geven dan menig ander tooneelspeler in een lang betoog.

Alexander Tairoff

Een speciaal hoofdstuk wijdt Tairoff aan het vraagstuk ‘Die Literatur im Theater’. Tairoff acht de literatuur evenmin als décor hoofdzaak, daar in het tegenovergesteld geval de tooneelkunst direct zou eindigen met zelfstandige kunst te zijn, als hoedanig Tairoff deze accepteert, en veranderen zou in ‘einen besseren oder schlechteren Diener der Literatur, in eine Grammophonplatte, die die Ideen des Autors wiedergibt’. De zuiverste verhouding van literatuur tot theater meent Tairoff te vinden in de 6^e eeuw vóor Christus in Indië: Volkomen vrijheid van tekst wordt een tooneelgezelschap gelaten, waarin het een bepaald verhaal weergeven wil. Een dichter echter maakt verzen van die gedeelten van het verhaal, welke de hoogtepunten vormen, om zoodoende den tooneelspelers op de punten waar hun enthousiasme het felst is gestegen te hulp te komen met den versvorm; om het hun mogelijk te maken hun

1) Bij het schrijven van dit artikel geeft het ‘Moskauer Kammerny Theater’ gastvoorstellingen te München. Gespeeld worden o.a. ‘Salome’ en een operette ‘Giroflé-Girofla’.

[p. 94]

enthousiasme zoo volledig mogelijk weer te geven¹⁾. Waarschijnlijk zal het ‘Moskauer Kammertheater’ dit jaar een modern tooneelstuk opvoeren op bovenvermelde basis samengesteld.

Tairoff's gezelschap vormt een z.g. ‘synthetisch theater’, d.w.z. alle vormen van tooneelkunst worden door het gezelschap op de planken gebracht. Dezelfde spelers spelen zoowel drama's als blijspelen, kluchten en operettes.

Het fraai geïllustreerde boek van Tairoff is zeer lezenswaard, daar het de meest actueele vragen op tooneelgebied behandelt en voor deze oplossingen tracht te geven. Te wenschen is, dat het ‘Moskauer Kammerny Theater’ op zijn rondreis ook eens naar Holland komt om de theoretische stellingen uit Tairoff's boek te doen zien in de practijk toegepast. Ik zou bijna zeggen: de practijk is overtuigender nog dan het boek!

GERARD VAN DUYN.

1) De traditioneele rijmpjes waarmee de Russische sprookjes steeds eindigen vinden hun oorsprong mogelijk in een zelfde werkwijze.

Romans en novellen

Toen de heide riep, door J.A. Visscher. - ('s Gravenhage, D.A. Daamen).
De predikant van poggsee, door Gustav Frenssen. Geautoriseerde vertaling door Dr. C.D. Sax. - (Leiden, A.W. Sijthoff's Uitgeversmij.)

Het eerstgenoemde boek, op Hollandschen bodem gegroeid en geheel geschreven òm den godsdienst, zou, ware het beknopter van omvang, uitstekend kunnen dienen als propagandistisch geschrift om gelden te verzamelen voor de evangelisatie onder de bewoners der Friesche heide.

De hoofdpersoon van het verhaal is de nog jonge predikant van der Vaerden, die ‘volle kerken trekt’ in de groote stad, waar zijn arbeidsveld ligt. Na zeven jaar begint hem een gevoel van onbevrediging te drukken; met heimwee denkt hij terug aan den stillen eenvoud en de landelijke rust zijner eerste standplaats. Op een Zondagmorgen loodst hij een schuwen vagebond voor de oogen der gemeente, die hem vereert, de kerk binnen, en den dag daarop ontvangt hij een slecht geschreven en gebrekkig gesteld briefje, blijkbaar afkomstig van den beschermeling, die er op aandringt, dat hij - indien hij waarachtig méént, wat hij van den kansel verkondigt, - zal gaan preeken in de Berkenhage, een oord, waarvan zelfs de naam hem volkomen onbekend is. Het verzoek roept iets in hem wakker, het laat hem geen nust. En nog luider begint de stem in hem te klinken, als hij kort daarna getroffen wordt door een artikel in de courant van een collega, door opnieuw den te voren nooit gehoorden naam van het afgelegen plaatsje, en de smeekbede, dat iemand toch den drang in zich mocht gevoelen om daar te gaan arbeiden en godsdienstige leiding te geven aan de armoedige bevolking, die hunkert naar hooger Licht.

De stem roept niet te vergeefs. De dominee en zijn vrouw voelen de kracht in zich om die taak te aanvaarden, en zich te wijden aan de kudde, die daar ‘buiten de kerk’ dwaalt.

Hoè zij die taak vervullen, wàt zij in de eenzaamheid tusschen de plaggenhutten op de stugge, dorre velden bereiken, vormt den eigenlijken inhoud van dit boek, dat een streng godsdienstig karakter draagt en een wel zeer idealistische kleur, daar het van geen enkele teleurstelling spreekt. Maar wèl van groote liefde en toewijding voor het werk, dat verricht wordt.

De beschrijvingen der heidestreek en haar eigenaardige bevolking getuigen van scherpe opmerkingsgave, ofschoon de stijl niet altijd een welverzorgden indruk maakt. Maar de auteur, wien blijkbaar het onderwerp zeer na aan het hart ligt, en die - gelijk wij weten - veel en nuttig arbeidde tusschen deze outsiders der eigenlijke maatschappij, heeft, naar ons voorkomt, niet in de eerste plaats getracht iets van letterkundige beteekenis te schrijven, maar veeleer gestreefd naar de verbreiding zijner godsdienstige denkbeelden en der werken, die zonder ijdelheidsvertoon tot heil van anderen kunnen worden tot stand gebracht.

Hoe geheel anders is de omvangrijke compositie van den Noord-Duitschen schrijver Frenssen, die ons met zijn jongste boek: De Predikant van Poggsee, zulk een buitengewoon genot heeft geschonken.

Ook hier: niet de leeraar vóór alles tronend boven zijn gemeente op den kansel, niet de schriftgeleerde vermanend naar de letter, - maar de begrijpende, meevoelende mensch, wien niets menschelijks vreemd is. In dit opzicht zijn Gustav Frenssen en Ds. Visscher nauw aan elkaar verwant. Maar, als kunstenaar reikt Frenssen verder en hooger, als mensch graaft hij dieper dan zijn Hollandsche broeder.

Rijp en rijk is het boek, dat hij heeft geschreven. Frenssen houdt niet van het beknopte bestek, hij werkt breed uit, en hij mág dit doen, omdat hij veel te zeggen heeft, en niet rusten wil vóór hij zijn werk heeft gebeiteld tot een forsch monument van den mensch tegenover God, en tegenover zich zelf en zijn medeschepselen.

Adam Barfood, de predikant van Poggsee, is mensch in den volsten, ruimsten zin des woords. Een ruim-denkend mensch. In eigen oogen volstrekt geen uitblinkende figuur, zich zelf niet be-

[p. 95]

wust van of zich verheffend op de kracht, die van hem uitgaat in eigen kring en ver daarbuiten, eenvoudig gevend zijn lichte en lichtende ziel, zijn warm en verwarmend hart, dat open en begrijpend den vermoeiden den last helpt dragen, de treurenden opheft, de struikelenden niet veroordeelt, en in weldadig, onverwoestbaar optimisme en vertrouwen aanvaardt, wat hem wordt opgelegd.

Adam Barfood is de krachtige en tegelijk zoo teere natuur, die het leven liefheeft met àl zijn goed en àl zijn kwaad, een hartstochtelijk schepsel Gods vol bruisenden lust en fieren durf, - en in wiens ziel, zij het voor anderen verborgen, het bij wijlen zoo stil en zoo duister kan zijn. Sober, maar geen asceet, onbelemmerd door materieele verlangens, zonder wars te zijn van het goede dat de aarde biedt, buigend als de stormwinden loeien, maar te krachtig, te gezond naar lichaam en geest om geknakt te worden, is hij de volgroeide man, die in onwrikbare oprechtheid onder alle omstandigheden zich zelf vermag te zijn, en in wien, zelfs bij 't ouder worden, de aantrekkelijke argeloosheid van het kind niet verloren gaat.

Ten voeten uit, in klaren zonneschijn staat hij vóór ons als een kantige persoonlijkheid in het scherp omlijnde Holsteinsche kader, - product eener eigenaardige streek met haar primitieve opvattingen en gebruiken, haar krachtig ras, dat dicht bij de natuur leeft, en uit haar isolement ruw wordt wakker geschud, als de gruwelijke oorlog haar stoere zonen opeischt.

De geesel striemt ook den predikant van Poggsee en zijn huis. Wat zijn trots was, wordt vernietigd, - zijn geslacht zal uitsterven.

Het is of ten slotte de ontwrichtende ellende ook den schrijver in ontreddering brengt. Wij voelen iets van afmatting, van afdwaling in het verhaal. Frenssen tracht het te herstellen door het idealisme te culmineeren en het al te hoog te doen uitgroeien boven de werkelijkheid.

En in het laatste hoofdstuk, in de toespraak tot de verzamelde menigte, is het een enthousiast volksleider, die het woord voert, en niet de eenvoudige Adam, zooals wij hem kennen en zooals hij ons dierbaar is geworden in dit heerlijke, frissche boek. Neen, de echte Barfood is ons oneindig veel liever dan deze pleitbezorger met zijn te breed uitgesponnen, ietwat snoevende rede, die als een brallend accoord klinkt na de zuivere melodie welke bijna het gansche werk beheerscht en onmiddellijk haar weg vindt van mensch tot mensch.

IDA HAAKMAN.