Den Gulden Winckel. Jaargang 20

[p. 33]

Overeenkomst van groote geesten

KORT geleden is de letterkundige wereld opgeschrikt door een proces. Pierre Benoit zag zich door de Académie française bekroond voor zijn roman l'Atlantide en vrijwel tegelijkertijd aangeklaagd door den Engelschen romanschrijver Rider Haggard wegens plagiaat uit zijn roman She. Benoit heeft zich afdoende weten te verdedigen tegen deze beschuldiging van diefstal en is vrijgesproken. Dit heeft echter ertoe geleid, dat de verkoop der romans zeer toegenomen is. In zoover is het proces voor beiden een financiëel voordeel. Beide romans zijn onder de namen Atlantis en Zij in 't Nederlandsch vertaald. Echter zou tegen William Stead dezelfde aanklacht kunnen zijn gedaan wegens zijn boek De Gesmade Sekse. Daar alle drie werken in onze taal verkrijgbaar zijn, kan ieder zich overtuigen van de punten van overeenkomst en van verschil. Een uitvoerig résumé acht ik onnoodig evenals in het tweede geval, dat ik aanstonds vermeld, omdat ook die beide boeken binnen ieders bereik zijn. In beide gevallen geloof ik, dat niet gesproken worden mag van plagiaat, doch wel van: overeenkomst van groote geesten. Beide malen is het punt van overeenkomst: de clou, m.a.w. het gegeven dat in den roman wordt uitgewerkt.

In het eerste geval hebben wij als gegeven: een aan Europeanen onbekend rijk ligt ergens in het Afrikaansch binnenland, het wordt door een vrouw bestuurd, die zeer erotisch van aard is, het volk heeft de antieke (Grieksche) beschaving behouden, de man, die als vreemdeling in dat rijk binnendringt loopt levensgevaar. Dit thema wordt door alle drie uitgewerkt op hun eigen wijze. Maar zelfs indien dit thema ontleend was door twee aan den eerste, die fantaseerde, dan nog zou niet van letterkundigen diefstal mogen worden gesproken, omdat voortdurend door romanschrijvers min of meer bewust het thema wordt overgenomen en opnieuw bewerkt in geheel eigen vorm. Men denke aan de romans van Jacob van Lennep, waarin telkens episoden voorkomen die herinneren aan Walter Scott. Eens heeft van Lennep op een congres het openhartig erkend, dat hij zijn leven lang van zulken diefstal had geleefd en de vergaderde letterkundigen applaudisseerden bij deze gulle bekentenis, waarin voor den man die het bekende inderdaad hoegenaamd niets oneervols school. Immers het gebruik maken van een clou wordt bij iemand, die van zijn kinderjaren zoo buitengewoon veel buitenlandsche literatuur, als van Lennep had gedaan, gelezen heeft volkomen verklaarbaar, omdat men zich later waarlijk niet meer zal herinneren, of een verwikkeling, die men al schrijvende bedenkt, misschien niet reeds vroeger door een ander bedacht is. Maar ook de door van Lennep in zijn romans (misschien half bewust) overgenomen verwikkelingen en ontknoopingen zijn door hem zoo zuiver verhollandscht, dat zijn roman-

[p. 34]

tische werken, trots compositie-zwakheden, echt Nederlandsche boeken zijn, die nog steeds, méér dan een halve eeuw na zijn dood, duizenden lezers blijven boeien.

Wanneer wij van uit een dergelijk gezichtspunt oordeelen en daarbij zouden aannemen, dat Benoit de clou aan Haggard ontleend had, dan nog meenen wij, dat van plagiaat geen sprake zijn mag. Immers de geheele uitwerking daarvan verschilt zoozeer van elkaar, dat men kan zeggen: zoo echt-Engelsch als Haggard's roman is, zoo echt-Fransch is die van Benoit. Maar daarenboven mag worden betwijfeld, of deze laatste het boek van den eerste wel heeft gelezen, waaruit zou volgen, dat ook bij hem de clou een eigen vondst is. In dat geval hebben beide schrijvers onafhankelijk van elkaar hetzelfde gronddenkbeeld gehad. Voor deze opvatting als de waarschijnlijke pleit, dat het thema van een in de ondoorzochte binnenlanden van een weinig bekend werelddeel ontdekt rijk, waarvan de bevolking of de heerscher op hoogen trap van antieke beschaving staat, op zichzelf genomen een betrekkelijk zeer eenvoudige onderstelling is, die toelaat aan te nemen, dat verschillende personen onafhankelijk van elkaar dat thema bedenken. En daarbij is de uitwerking zoo verschillend, dat wij in de romans van Haggard, Stead en Benoit drie werken hebben verkregen, die in het verder beloop geheel van elkaar afwijken en die elk de bijzondere eigenaardigheden der auteurs naar voren springen doen. Van deze drie is Haggard de dramatische fantast, die zijn thema zoo aangrijpend uitwerkt, dat de gedachte aan fictie onder het lezen niet bij u oprijst, en in zijn hoofdpersoon teekent hij ons een karakter van een afgrijselijk wreede vrouwenfiguur op het sadistische af. Stead daarentegen werkt het thema op heel andere wijze uit. Zijn koningin is een goed schepsel, dat in haar hart wanhopig verliefd is op den Engelschen zendeling, die, in haar rijk verzeild geraakt, na haar genezen te hebben van een gevaarlijke ziekte, haar tot het Christendom wil bekeeren. De koningin zendt dan een harer hovelingen naar Engeland, die rapporteert over de christelijke toestanden. Zoo is hier de clou niet anders dan een aanloop om Stead gelegenheid te geven alle Engelsche toestanden op fijn geestige en sarcastische wijze te critiseeren door een inboorling uit Afrika's binnenlanden. En Benoit werkt het thema uit tot een fantastisch melodramatische filmroman, waarbij van 't eerste oogenblik af terstond de fictie in 't oog springt. Het aangrijpende van Haggard ontbreekt, maar het sensueele treedt op den voorgrond. Koningin Antinea is niet meer dan een geraffineerde slet, die haar slachtoffers, als zij van hen genoeg heeft, laat sterven, zooals men een uitgeknepen citroen wegsmijt. Enkele bladzijden zijn gedurfd erotisch. Maar dat alles is overgoten met een wetenschappelijk sop, zoodat menige lezer zal denken, dat die Benoit uitgebreide mineralogische studiën heeft gemaakt en in de zeldzaamste Grieksche schrijvers thuis is evengoed als een vrouw in haar linnenkast.

Het tweede geval is in ons oog belangrijker, omdat hierbij een Nederlandsch romanschrijver betrokken is. In 1916 verscheen in de Wereldbibliotheek Het Verstoorde Mierennest van C.J.A. van Bruggen. Even later gaf het Algemeen Handelsblad als feuilleton De Ark van Werner Scheff; in 1918 verscheen het bij de drukkerij Jacob van Campen. Nadat De Ark eerst was uitgekomen in de Leipziger Illustrirte Zeitung verscheen het in 1917 bij Ullmann. Ook al zou Scheff's roman iets eerder zijn gepubliceerd in dat weekblad, dan nog zou er zulk een korte tijd overgeschoten zijn tusschen die publicatie en het tijdstip, waarop van Bruggen zijn manuscript aanbood aan de directie van de Wereldbibliotheek, dat die tijd ons ontoereikend toeschijnt om daarin een roman van het gehalte als Het Verstoorde Mierennest te kunnen schrijven, vooral in aanmerking genomen het feit, dat de auteur zijn boek in zijn vrije uren schrijven moest. Dus de gedachte aan overneming van het thema door te veronderstellen, dat van Bruggen Scheff's Ark had gelezen vóórdat hij begon te schrijven, moet worden verworpen. Wij gelooven dus, dat wij ook hier te doen hebben met overeenkomst van groote geesten en dat vrijwel tegelijk hetzelfde gronddenkbeeld is opgevat door een Duitscher en een Hollander. Dat thema is: op zeker oogenblik passeert een komeet de aarde, en zijn staart, die uit vergiftig gas bestaat, gaat door onzen dampkring heen, waardoor op slag alle dierlijk en menschelijk leven wordt gedood. Beide auteurs laten echter geschieden, dat er overlevenden zijn door bijzondere oorzaken. Scheff laat een passagiersduikboot, waarop ook twee dames zijn, gedurende den gevaarlijken tijd onder water blijven. Zij meenen een tijd lang de eenige geredden te zijn. Later komt een ontmoeting met een gezelschap mijnwerkers en hun vrouwen, die gezamenlijk door een mijnstorting opgesloten zijn geweest. Als zij zich hebben uitgegraven vinden zij alle overigen gestorven. Van Bruggen laat niet meer dan één man, die juist heel diep in een mijn geraakt was, gered worden. Nadat deze geruimen tijd geheel alleen geleefd heeft, ontmoet hij een meisje, dat juist zou worden geopereerd, toen de komeetstaart de aarde raakte. De operatie gebeurt op een schip. Zij is reeds onder narcose, als de catastrofe plaats vindt. Uit dat menschenpaar ontstaat een nieuw geslacht. In beide romans wordt door een sterrekundige de vergiftigheid van den komeetstaart

[p. 35]

geanalyseerd en voorspeld, dat de ramp plaats hebben zal, maar ieder bejegent die ramp-aan-kondiging met ongeloof en spotternij. Bij van Bruggen is echter fout, dat het meisje onder narcose weer ontwaakt, want ook tijdens de bewusteloosheid wordt geademd. Dus zou ook zij het vergiftige gas moeten hebben ingeademd en zijn gestorven. Men ziet hoe het thema vrijwel hetzelfde is. Alleen: bij den Duitscher blijven er een aantal over, bij den Nederlander slechts twee. Beiden maken gebruik van een diepe mijn en van een schip. De Duitscher heeft natuurlijk een onderzeeboot aangegrepen, waarover in die dagen ieder in Duitschland den mond vol had. Van Bruggen laat op 't schip iemand onder narcose zijn.

Maar de verdere uitwerking is geheel verschillend. Scheff besteedt bijna de helft van zijn vertelling aan een detective-achtig geschreven verhaal, hoe de onderzeeboot vele uren lang onder water blijft, omdat een Japansch professor een paar kleppen van de pompen stilletjes heeft verwijderd. Men leest dat avontuur niet zonder spanning, al begrijpt men terstond dat de boot toch op het nippertje boven water komen zal. In de tweede helft van zijn verhaal teekent hij, hoe een van de twee overgebleven vrouwen zich verlooft met een man, die van zijn vader een geheime ziekte heeft overgeerfd. Maar de geredde dokter weet den verloofden man te beduiden dat deze niet de schuld worden mag, dat de helft van het toekomstig geslacht erfelijk belast zal zijn. De verliefde verdwijnt en offert zich op, maar het meisje merkt het, gaat hem na en stelt hun beider verliefdheid hooger dan de gezondheid van het nageslacht. Als dan de ontmoeting met de geredde mijnwerkers plaats vindt, acht Scheff, dat er voldoende vrouwen gered zijn om te permitteeren, dat een man die erfelijk belast is, er de gezondheid van vrouw en kroost aan waagt.

Van Bruggen daarentegen laat den geredden mijnwerker een modernen Robinson Crusoë zijn, die ook zijn Vrijdag, maar dan gelukkig een vrouwelijke, vindt. Hij schildert hoe de alleen overgeblevene zichzelf weet te helpen en daarnaast wordt psychologisch heel fijn geschetst de gevoelens die bij den alleen overgeblevene moeten oprijzen en de hulpeloosheid in menig opzicht van den man zonder vrouw. Vervolgens de ontmoeting van den ruwen onbeschaafden arbeider met de millionairsdochter, in weelde grootgebracht, en hoe tusschen beiden toch liefde ontstaat, trots het groote verschil in beschaving, doordat hun samenleving aan beiden duidelijk maakt, hoe ieder voor den ander onmisbaar is. Zoo is in beide romans zooveel verschil in uitwerking en dragen beide boeken zoo duidelijk het stempel van de bijzondere mentaliteit der twee auteurs, dat het gemeenschappelijk uitgangspunt bij onze waardeering geheel op den achtergrond treedt. En dit zoozeer, dat, ook al zou worden bewezen dat van Bruggen het thema van Scheff had overgenomen - hetgeen wij als onwaarschijnlijk verworpen hebben - ook hier van plagiaat geen sprake zijn mag. Want in dat geval weegt voor ons heel zwaar te zijnen voordeele, dat hij op dit thema een zuiver Hollandsch kunstwerk gebouwd heeft, al speelt het in den vreemde, terwijl Scheff o.i. niet veel verder gekomen is dan het verschaffen van amusante uitspanningslectuur. Nemen wij echter aan, dat beiden onafhankelijk van elkander op het idee van den vergiftigen komeetstaart zijn gekomen, als uitgangspunt voor een roman die de overgeblevenen van een wereldcatastrofe behandelt, dus nemen wij overeenkomst van groote geesten aan, hoe komt het dan, dat zij gelijktijdig dit thema hebben aangegrepen? Laat het dan worden gezegd, dat geen van beiden daarmee oorspronkelijk zijn geweest; dat zij beiden hun gronddenkbeeld hebben ontleend aan iets, dat nu juist tien jaar geleden vele pennen in beweging heeft gebracht. Wij leven zoo snel; in dien tijd viel de groote oorlog met al zijn naweeën voor; zoo snel, dat het misschien door sommige lezers reeds is vergeten: In 1910 heeft de komeet van Halley, wier komst om de 76 jaar plaats heeft, geschenen en daarbij bleef vreemd genoeg haar staart weg. In die dagen hebben de dagbladen volgestaan met allerlei populaire geleerdheid over wat er zou gebeuren, als zoo'n kometenstaart over de aarde streek en daarbij is ook ter sprake gekomen de vraag, of een vergiftige staart het leven op aarde vernietigen zou. De clou is derhalve bij beide auteurs niet oorspronkelijk, al is het best mogelijk, dat zij zich daarvan niet eens bewust zijn geweest. Maar dat niet oorspronkelijke vermindert geenszins de verdienste, omdat bijna altoos een nieuwe roman variatie op een oud thema is, en het vinden van een nieuw thema samenhangt met de bijzondere omstandigheden, ontwikkeling, kennis en wetenschap van den auteur, zoodat het nieuwe thema automatisch te voorschijn komt. Wie met een volstrekt nieuw thema komt en dat spannend weet uit te werken, wordt een wereldberoemdheid.

K. VOS.