Den Gulden Winckel. Jaargang 18

Andreas Latzko

Naar aanleiding van zijn novellen-bundel ‘Menschen in den Oorlog’.

DE oorlogstijd, dien de menschheid gedoemd was gedurende vier lange jaren te doorworstelen, heeft haar dermate met angst en ontzetting, en met zulk een diep besef van onmacht tegenover het hardnekkig, walgelijk uitmoordingsproces vervuld, dat nu, alhoewel het wapengeweld sinds maanden reeds gestaakt is, de verdwazing onzen geest nog niet los wil laten. Door oproer en revolutie schijnt de menschheid zich te wreken over het nutteloos toegebrachte leed. Onze nood, de nood der beschaving, stijgt, stìjgt, en dreigt heel de gemeenschap in onverbiddelijken vernietigingsopzet ten onder te brengen.

En toch, - éen hoop bezielt ons, en geeft ons kracht voor de toekomst: Dat de middelen, die beraamd worden om een herhaling van een dergelijken oorlog te voorkomen, aan de verwachtingen zullen beantwoorden. O, als allen, lijdzamen, opstandigen en onverschilligen - deze laatsten zijn er tot onze schande nog te hoop - zich een scherp, niets bemantelend begrip konden vormen van het helle-leven, dat millioenen en millioenen soldaten gedurende zóo langen tijd hebben moeten doorstaan, er was geen enkele, die niet biddend een Oppermacht zou aanroepen: ‘Laat het voor goèd gedaan zijn’.

Het allergrootste gedeelte van de uitgebreide oorlogsliteratuur vermag niet meer dan ons medelijden en onze deernis op te wekken. Maar daartegenover zijn enkele boeken met zulk een ongebreidelden afschuw voor het laffe moorden, met zulk een stuiptrekkend en razend - wijl machteloos - opstandsgevoel geschreven, dat ze als een eeuwige aanklacht tegen onzen tijd zullen blijven voortleven.

Eén van deze boeken is ‘Menschen in den Oorlog’ van Andreas Latzko.

Het is een bundel van zes novellen, verleden jaar bij de ‘Wereldbibliotheek’ verschenen in een schitterende vertaling van Arn. van Wijnkoop. Elke novelle krijscht u het wee toe, slingert u het afgrijzen in het gelaat van een door de oorlogsgebeurtenissen diep gekrenkt en met ontzetting geslagen mensch. Dat boek vergeet ge nooìt. Het wurgt u de keel toe, dringt u de tranen naar de oogen, en doet u in vertwijfeling en smart afvragen: ‘Hoe konden we het alles gedoogen?’ ‘Menschen in den Oorlog’ is meer dan een boek. Het is een daad van moed, die de menschen hun schande, in rauwe, schrijnende werkelijkheid, duidelijk maakt. Het is een getuigenis van waarheid, die de weerzinwekkende moord-tragedie schildert onverbiddelijk en zonder schroom. In striemende woorden, met bijtende, sarcastische verbittering worden de gedachten en het lijden weergegeven van de ‘helden’ tegen wil en dank, die als beesten ter slachtbank worden geleid.

Heftig trekt Latzko op tegen de wanvereering die zich in het hoofd van alle vrouwen heeft neergezet: haar trots voor den echtgenoot, zoon of geliefde, die, met een orde op de borst, van het slagveld terugkomt. ‘Het afschuwelijkste van den oorlog, laat hij een zenuw-zieken landstormofficier zeggen, is het vertrek. Men gaat, en de vrouwen làten ons gaan. De vrouwen, allen, zijn uitgetrokken. Er is geen een vrouw meer, geen een vrouw meer, geen enkele. Zij laten hun mannen, hun kinderen, hun jongens vertrekken, die ze duizendmaal naar bed hebben gebracht, duizendmaal toegedekt, gestreeld, die ze uit zichzelf opgebouwd hebben. Dat, dàt is de pijnlijkste verrassing van den oorlog’.

Leest hoe hij in ‘De Vuurdoop’ den ‘frischer, fröhlicher Krieg’-officier uitbeeldt, en den braven, in-goeden kapitein, die van het doelbewust oorlogsmoorden walgt tot in het diepste van zijn gemoed. Hoe hij in ‘Heldendood’ een zwaargekwetsten luitenant laat uitgillen, dat geen enkele soldaat zijn eigen hoofd meer heeft, dat ze allen een gramophoonplaat op de schouders dragen, dus niet zelfstandig meer kunnen en mogen denken, en dat ze hun hoofd pas terugkrijgen, wanneer ze op sterven liggen.

Ik zou nog willen wijzen op ‘De Thuiskomst’, waarin verhaald wordt van een soldaat, vroeger de trots van zijn dorp, omdat hij zoo knap en zoo mooi was. Met een geschonden, ‘opgelapt’ gezicht keert hij uit den oorlog weer, en niettegenstaande de ‘schitterende’ prestaties van de heeren professoren, is hij onherkenbaar geworden en zoo leelijk, dat zijn meisje hem afwijst. In een vlaag van woede kan hij de dierlijke zucht tot moorden, die de oorlog bij hem heeft opgewekt, niet bedwingen, en steekt hij zijn mede-

[p. 69]

minnaar, niet met een breed gebaar, maar ‘heel luchtig, van onder af, met een korten zwaai’, zooals ze het hem aan het front hebben ingeprent, zijn mes in de ribben.

Eigenlijk is de gansche bundel waard aangehaald te worden. 't Is alles even waarachtig doorvoeld.

Andreas Latzko

Naar de buste van den Zwitserschen beeldhouwer Philipp Modrow

Ge hoort Latzko schreien van innerlijke meewarigheid over het onheil, dat de menschheid getroffen heeft, Het boek, van het begin tot het einde, is doorregen van zijn zeker weten, dat ‘eens de tijd zal komen, waarin ieder denkt als ik’, zooals de opdracht luidt.

Andreas Latzko is een, naar ik meen, tot nu toe in Nederland onbekende schrijver, die op een belangrijken letterkundigen arbeid kan wijzen. Hard heeft hij moeten werken en vele bezwaren overwinnen, om zijn groote en benijdenswaardige gaven tot volle ontplooiïng te kunnen brengen.

Hij werd den 1en September 1876 in Budapest geboren als zoon van een Hongaarschen vader en een Oostenrijksche, Duitsch sprekende moeder. Zijn studies volbracht hij in Budapest. Tegen zijn vader, wiens verlangen het was een scheikundige van hem te maken, moest hij zich hardnekkig verweren, teneinde den drang te kunnen volgen die hem naar de letterkundige loopbaan dreef. Uit geldnood begon hij zijn literairen arbeid als journalist aan een Hongaarsche courant, waar hij elken dag een gedicht moest leveren over een onderwerp, dat de hoofdredacteur hem aangaf. Van geestesvrijheid was dus allerminst sprake. Hij schreef in dien tijd eveneens een groot aantal novellen, die echter slechts in plaatselijke dagbladen verschenen en zich dientengevolge niet in een uitgebreiden lezerskring mochten verheugen. Met twee tooneelstukken, ‘Zehn Jahre’ en ‘Geschwister’, opgevoerd in Budapest, bereikte hij nochtans het groote publiek.

Daarmee besluit hij het Hongaarsche deel van zijn letterkundige loopbaan. In 1900 stuurden de ‘Pester Lloyd’ en de ‘Magyar Hirlap’ hem namelijk als correspondent naar Berlijn, en van toen af begon hij in het Duitsch te schrijven, - de taal die hij van zijn moeder geleerd had. Hij ving in de Duitsche hoofdstad aan met een eenacter, ‘Die Frau des Andern’, die in 19O1 door Max Reinhardt in zijn destijds nieuw opgericht ‘Kleines Theater’ werd opgevoerd. Daarna schreef hij nog twee tooneelstukken, ‘Hans im Glück’ en ‘Apostel’, die beide in Berlijn voor het voetlicht kwamen. Inmiddels was van zijn hand ‘Der Roman des Herrn Corde’ verschenen, gevolgd in 1912 door een grooter werk ‘Der wilde Mann’.

Toen brak de oorlog uit. Hij werd opgeroepen, en moest meestrijden aan het front tegen Italië. Het deelnemen aan het bestiaal oorlogsgeweld knakte hem de zenuwen. Gedurende meer dan een half jaar werd hij van het eene lazaret naar het andere gevoerd. Herstel bleef echter uit, en ten slotte mocht hij naar Zwitserland vertrekken, teneinde er genezing voor zijn kwaal te zoeken.

De vrijheid, daar genoten, stelde hem in 1917 - ‘endlich von dem Maulkorb befreit’, zooals hij mij teekenend heeft meegedeeld - in staat zijn afschuw, medelijden en opstandsgevoel uiting te geven, en dreef hem tot het schrijven van ‘Menschen in den Oorlog’. Einde September van verleden jaar is zijn nieuwste oorlogsboek, ‘Friedensgericht’, verschenen. In de zes novellen, waaruit deze bundel bestaat, komen dezelfde personen voor, zoodat dit werk een roman genoemd mag worden. De Nederlandsche vertaling ervan zal in de ‘Wereldbibliotheek’ uitkomen.

Als vele andere kunstenaars, is Andreas Latzko aan het doorleven van de oorlogsellende, de rijpe ontwikkeling van zijn gaven verschuldigd. Hij, die steeds innig medelijden en liefde heeft gekoesterd voor de zwakken en misdeelden hier op aarde, moèst in opstand komen tegen de laffe marteling die den soldaten, zonder eenig recht en zonder de minste noodzakelijkheid, werd aangedaan. Zijn afschuw en verbittering dwongen hem zich van

[p. 70]

zijn leed te ontlasten. Maar vóor alles beving hem mededoogen voor de kleine, nederige, nietbegrijpende, en dáarom juist heftigst-lijdende mannen, die door het schetteren met schijn-leuzen van vaderlandsliefde, trouw en plicht, den dood worden ingejaagd. Arme, brave mannen, die jong zijn en naar het leven snakken! Met welk een warme liefde, met welk zielig smart-meevoelen beschrijft hij in ‘De Vuurdoop’ het lijden en ellendig sterven van den ‘lafaard’ Simmel, den roodharigen behanger, die tot het laatste oogenblik vóor het vertrek, zijn klein, lief meiske op den arm had gedragen, en toen door een officier brutaal in den trein werd gejaagd.

Schrijnend wee heeft Latzko beleefd. De smart heeft diepe groeven nagelaten in zijn zwaren denkerskop, - een kop, die met het breede hoofd, den puntigen neus, den vastberaden mond en de goedig starende oogen, zeer sterk doet denken aan den grooten Vlaming Guido Gezelle.

Latzko beschikt over een forsche, teekenende taal, die in haar fellen hartstocht overtuigt en opstandig maakt. Met vaak korte, bruusk-afgebroken zinnen, of met vlijmscherpe, hoonende woordenreeksen, zweept hij op en sleept hij mee. Daarbij, wordt hij geholpen door een ongewoon-oorspronkelijke fantasie, en een rijk vermogen tot karakterteekening en milieu-beschrijving. Deze twee laatste gaven blijken zoowel uit zijn novellen-bundel ‘Menschen in den Oorlog’ als uit zijn roman ‘Der wilde Mann’.

‘Menschen in den Oorlog’ is met enthousiasme ontvangen door de literaire critiek. In Zwitserland wordt dit werk beschouwd als een ‘document humain’, dat in grootsche waarde zal winnen naarmate wij ons meer zullen bevrijd hebben van den oorlogswaanzin.

Ik zou allen mannen en vrouwen, àllen, zonder uitzondering, willen toeroepen: ‘Leest dit boek’. De gedachte aan de ellende, die elken dag nutteloos werd geleden, zal halsstarrig en met tergend verwijt in uw brein blijven stoken en u met schaamte vervullen over dezen, - ùwen tijd van rampspoed. En ge zult u plechtig voornemen op te trekken met hen, die den eeuwigen vrede nastreven en nu nog voor utopisten worden uitgekreten, opdat een schanddaad tegen de menschheid als deze wereld-oorlog, zich nooìt meer herhalen zal.

D.P. ABRAHAM.