Den Gulden Winckel. Jaargang 14

[p. 161]

Over boekkunst en over enkele boekkunstenaars in Engeland

ONZE tijd is arm aan boekkunst. Niet weinigen achten boekkunst ook totaal overbodig: de inhoud verandert er niet door, op welke wijze het boek gedrukt is. Maar boekkunst is er dan ook niet om de litteraire kunst te verhoogen, zij moet heelemaal als een zelfstandig iets worden beschouwd. Evenals de andere nijverheidskunsten is zij voortgekomen uit het verlangen van den mensch naar schoonheid, ook in de gewone dagelijksche voorwerpen, de behoefte om de stoffelijke dingen, die hij maakt, en die hij om zich heen heeft, doelmatig en mooi te doen zijn. Wij mogen verzorgdheid en vormschoonheid eischen in de technische voortbrengselen, ook in onze boeken. Want eerst dan is een techniek waarlijk een winst, als de mensch haar beheerscht, niet door haar beheerscht wordt; als wij door haar als medium ons kunstgevoel weten uit te drukken; als zij door ons in haar mogelijkheden en evenzeer in haar beperkingen volkomen gekend wordt; als zij scheppingsmiddel wordt in onze hand. Wordt de boektechniek verstaan in dezen zin? Weten zij, die een boek maken, dat het, even goed als onze gebruiksvoorwerpen, een bedoelde schepping kan zijn van nijverheidskunst? Hebben zij gevoel voor de rangschikking van den drukspiegel op de bladzijden; weten zij, welke schoonheid te bereiken is door vorm en grootte van de letter, en welk formaat en papiersoort het beste voldoen, om van zooveel andere dingen niet te spreken? De technieken zijn in onzen tijd wel buiten alle verhoudingen uitgegroeid, maar het is, of de mensch zelf is ten achter gebleven en niet meer in staat de techniek te beheerschen en haar in dienst te stellen van zijn schoonheidszin. En de schoonheidszin is ook zeer gedaald en meestal heelemaal niet meer te vinden bij hen, die de druk-techniek beoefenen, welke voor een zoo groot deel voor de massaproductie van het dagblad en de reclame wordt gebruikt, voor een steeds kleiner deel voor de voortbrenging van het litteraire boek.

Het is zoo opwekkend en verblijdend het werk te zien van de enkele kunstenaars, die wèl de drukkunst verstaan en daarmee schoonheid weten voort te brengen; het geeft zoo'n vreugde te zien wat zij hebben bereikt en te merken, dat de boekkunst toch nog bestaat, niet heelemaal verdwenen is uit onze samenleving.

Wil men recht genieten van heerlijken kunstzin, en ongeëvenaard meesterschap, dan make men een studie van de 15^de eeuwsche gedrukte boeken, de z.g. wiegedrukken, die nog meer in ons bereik liggen dan men wel zou vermoeden: vele bibliotheken, zooals in ons land de Koninklijke Bibliotheek en de Universiteits-boekerijen bevatten een groot aantal incunabelen. De drukkunst vond haar ontstaan in de handen van kunstenaars en bleef aan deze onderworpen. De eerste drukkers hadden

[p. 162]

hun eigen industrie zelf in 't leven geroepen en hadden haar dus uitermate lief. Dit komt tot uitdrukking in hun boeken. Hoe stijlvol, hoe verzorgd en evenwichtig opgebouwd zijn deze; hoe karaktervol hun lettertypen! (Zeer aanbevelenswaardig als inleiding tot de studie der incunabelen is: A Guide to the exhibition in the Kings Library, illustrating the history of printing’ (uitgave v.h. British Museum), kostende 6 stuivers, waarin beknopte historische overzichten voorkomen en dat bovendien een groote waarde ontleent aan de zeer talrijke reproducties uit de belangwekkendste wiegedrukken).

Na de 15^de eeuw is de drukkunst steeds meer in verval geraakt, tot zij zonk op de laagte waarop zij in de 19^de eeuw en in onzen tijd staat. Steeds grooter, ja zelfs ontzagwekkend wordt haar productie, maar steeds geesteloozer ook.

In het eind van de 19^de eeuw is er in Engeland een herleving gekomen, een ware renaissance van het boek. Het was niemand minder dan William Morris, de groote schrijver, dichter en kunstenaar, die de kunst van het boek heeft doen herboren worden. Hij ontwierp een drietal lettervormen: de ‘Golden-type’, de ‘Troy-type’ en de ‘Chaucertype’, gebaseerd op letters van Middeleeuwsche handschriften en op typen door de eerste drukkers gebezigd, en hij drukte daarmee op zijn eigen handpers van 1890 af tot aan zijn dood in 1896 de boeken van de ‘Kelmscott-Press’. Zij zijn op het voortreffelijke geschepte papier van Batchelor gedrukt, of op pergament, zijn rijk versierd met door Morris zelf gesneden, meestal zware, aan de zware lettervormen aansluitende ornamenten als randen en initialen, en niet zelden met houtsneden, door Burne Jones ontworpen. Morris' genialiteit maakte, dat hetgeen van zijn pers kwam, van een ongeëvenaarde schoonheid was en sindsdien nooit is overtroffen. Tot zijn beste boeken behooren wel de monumentale Chaucer, in folio, in twee kolommen gedrukt, in zwart en rood, in de sierlijke en tevens zware ‘Chaucer-type’, verlucht met vele randversieringen en initialen en met houtsneden naar teekeningen van Burne Jones, met recht als het mooist gedrukte boek ter wereld beschouwd; en dan zijn Keats, zijn Shelley, en The Golden Legend, in de ‘golden-type’ gezet.

De boeken van de Kelmscott-Press zijn haast niet meer te krijgen; zij worden gretig in musea verzameld en door de groote bibliofielen.

Morris' voorbeeld werd spoedig door meerdere gevolgd, of liever gezegd, in dezen tijd leefde de boekkunst ook bij anderen, onafhankelijk van Morris, op. Tusschen 1890 en 1900 begon Charles Ricketts, niet minder ijverig strevend naar het ideale boek, zijn ‘Vale-Press’, sneed ook zijn eigen letter, een zeer gelukkige, en ontwierp voor zijn, eveneens op de handpers gedrukte boeken, zijn mooi en licht ornament en zijn houtsneden. Hij zocht naar grooter oorspronkelijkheid, hetgeen dikwijls oorzaak werd van zijn falen. In tegenstelling met de wereldberoemd geworden Kelmscott-Press is de Vale-Press dan ook bijna vergeten en zijn haar boeken sterk in waarde gedaald. In 1904 werd de Vale-Press gesloten en de letters en matrijzen in de Theems verzonken. Toch moet men niet te lichtvaardig zijn in het veroordeelen van Ricketts' boeken. Hij heeft verbazend veel gedrukt, o.a. een heele Shakespeare, en het is dus niet verwonderlijk, dat daaronder veel is wat minder goed geslaagd moet heeten, vooral daar hij er dikwijls op uit was naar nieuwe effecten te zoeken. In de allerlaatste jaren drukte hij in een zelfuitgedacht nieuw alfabet, dat niet de onderscheiding van capitalen en minuscula vertoonde. Maar er zijn toch ook onder die boeken, die van een goed en mooi streven getuigen en veel schoonheid geven.

In 1895 begon Hornby, een jong en welgesteld man in 't stadje Ashendene in Hertfordshire, als amateur zijn ‘Ashendene-Press’, sinds 1900 in zijn nieuwe woning in Londen vervolgd. Groot bibliofiel, eigenaar van een zeldzaam mooie boekverzameling en van een zeer uitgebreide collectie middeleeuwsche handschriften, ging hij zich toeleggen op de boekkunst, wel zeer uitsluitend uit zuivere vreugde schoonheid te scheppen voor zich zelf en voor zijn vrienden, aan wie hij zijn boeken ten geschenke gaf. Eerst in 1902 liet hij een eigen letter snijden, gebaseerd op de letter door Sweynheim en Pannartz, de eerste drukkers in Italië in 1465 te Subiaco gebruikt, zeer zwaar en tamelijk smal, van een Gotisch-Romaansch karakter. Over groote bladzijden of in dubbele kolom maakt zij een verrassend mooien indruk. Deze pers bestaat nog. Er zijn schitterende boeken van afgekomen, zooals een monumentale Dante in folio, in twee kolommen gedrukt, in zwart en roode initialen, met houtsneden versierd, een boek dat een overweldigende impressie maakt en waarlijk niet veel onder doet voor de Chaucer van de Kelmscott-Press. Ook een groote Virgilius, en een Lucretius, en dan de Fioretti di San Francisco, eveneens in een groot formaat en met een aantal mooie, strakke houtsneden versierd, behooren tot de boeken op deze pers gedrukt. Het is jammer, dat de lettervorm niet van onzen tijd is, maar een getrouwe navolging van een 15^de-eeuwsch type. Dit maakt dat aan de Ashendene-Press, voor het zoeken naar een moderne boekkunst, niet die waarde mag worden toegekend, waarop zij door hare andere eigenschappen recht zou hebben.

Een eigenaardige plaats wordt ingenomen door de ‘Eragny-Press’ van Lucien Pissarro. Pissarro,

[p. 163]

een Normandiër van geboorte, als jong kunstenaar in Engeland gekomen omstreeks 1895, leerde daar Charles Ricketts kennen, door wien hij zich gedreven voelde, zich ook op de boekkunst te gaan toeleggen, wat hem een dankbaar terrein bood voor zijn houtsneekunst. Zijn eerste uitgaven zijn gedrukt in de hem door Ricketts geleende ‘Valetype’; later sneed hij een eigen letter, de ‘Brooktype’, van een buitengewone sierlijkheid. Zijn boekjes hebben veelal een klein formaat, zijn op perkament, of zeer fijn, soms getint papier gedrukt in rood en blauwgrijs, en met houtsneden, dikwijls in kleur, verlucht, die van een buitengewone schoonheid zijn door een groote rust en evenwichtigheid, rythmische verdeeling en bovenal door hun groote gevoeligheid. Het zijn ook bijzondere teksten, oude liedjes, Fransch of Engelsch, soms met muziek er in gedrukt, gedichten of proza van een fijne, romantische bekoring. Dat zij door een gevoelig kunstenaar geheel in alle bijzonderheden gemaakt zijn en een uiting zijn van één kunstzinnig gemoed, is zeker wel oorzaak van de volkomen onvermengde schoonheid van deze precieuse boekjes. Voor mij is hetgeen van deze pers komt, geheel vrij als het is van elke imitatie, wel het allermooiste, dat in onzen tijd is gemaakt.

Van grooter bekendheid, ja zelfs niet weinig beroemd, is de ‘Doves-Press’ door Cobden-Sanderson, een vriend van Morris, in 1901 gesticht. De boeken dezer pers munten uit door zuiver typografische voortreffelijkheid. Zij zijn geheel vrij van eenige versiering of ornament, bekoren door de buitengewoon edele letter, een vrije navolging van de letter door den oudsten Venetiaanschen drukker Jenson omstreeks 1470 gebruikt, en door den klaren opbouw van den tekst, het sobere gebruik van het rood, dat aan de bladzijden een zeldzame stijl en karakter verleent. Een groote aantrekkelijkheid is dan nog, dat in de ‘Doves-Press’ de grootste klassieken van de wereldliteratuur zijn gedrukt, o.a. veel van Goethe en Shakespeare. Bekend is vooral de druk van de ‘Faust’. Elk jaar verschijnen ongeveer een vier à vijf boeken. Tot de allerlaatsten behooren een selectie van Shelley en een bloemlezing van Keats. In 1915 zal de Doves-Press in verband met den hoogen leeftijd van den leider gesloten worden.

Naast deze zeer bekende en algemeen geëerde ‘private-presses’ zijn er tal van kleinere, die echter in dit overzicht kunnen worden voorbijgegaan. Alleen mag ik niet verzuimen te noemen de ‘Cuala-Press’ te Dundrum bij Dublin, waar Elizabeth Yeats, een zuster van den bekenden Ierschen dichter W.B. Yeats, haar zeer verzorgde boeken op de handpers drukt. Het is veelal Iersche literatuur, gedichten en tooneelspelen van Yeats, Synge, en anderen. De boeken zijn, in vergelijking met die van de andere eigen persen, zeer goedkoop. Zij zijn gedrukt op handgeschept papier in de bekende Caslon-letter, met inachtneming van juiste ruimteverdeeling en gelijkmatigen druk. Zij hebben een sober, onberispelijk voorkomen en zullen er in niet geringe mate toe bijdragen om liefde voor goede boekkunst te wekken.

R.T.A. MEES.