Den Gulden Winckel. Jaargang 14

[p. 118]

[Idee en Leven]

Kantteekeningen bij de Literatuur van den Dag. XLV.

Een Coquette Vrouw, door Carry van Bruggen. 2 dln. - Amsterdam, P.N. van Kampen en Zn.
I.
‘Uiterlijkheid’ en ‘Innerlijkheid’.

MEN mag over het nut van ‘interviews’ met onze hedendaagsche scheppende schrijvers denken zoo men wil, dit ‘nut’ in vele opzichten tamelijk denkbeeldig achten, te ontkennen valt toch niet dat men, door verschillende auteurs, zij 't dan maar wat losweg, te hooren praten over hun idealen en verwachtingen betreffende datgene waaraan zij in elk geval hun volle aandacht en hun beste krachten plegen te wijden: de literatuur; dat men zich door vergelijking vooral van de uitingen dier onderscheiden persoonlijkheden, van lieverleê in staat ziet gesteld om zich, naar de groote lijnen, een denkbeeld te vormen van de algemeene richting in welke de literatuur der naaste toekomst neiging voelt zich te gaan ontwikkelen. - Als men bv., gelijk in 't vorig nr. van dit tijdschrift, Carry van Bruggen hoort praten over haar werk, hare sympathieën en antipathieën ten opzichte van 't werk harer tijdgenooten; wanneer men van uitspraken kennis neemt als deze: ‘Met “Heleen” ben ik mezelf geworden; dat boek is mijn wedergeboorte geweest; daar is de gemoedsbeschrijving hoofdzaak en het geziene beeld 't secundaire geworden’; ‘ik hecht geen waarde aan 't materialistisch leven an sich, erken er geen andere waarde aan dan om als enscèneering te dienen’; ‘mijn ontgroeidheid uit den materialistischen dwang’, etc., dan zijn dit. voor wie niet geheel een vreemde is in den geest onzer hedendaagsche letteren geen op zich zelf staande, toevallige, individueele uitspraken, maar de uitingen van een algemeene strooming, die als zoodanig zeker de aandacht verdienen.

- Het naturalisme, het realisme, de nuchtere, leêge uiterlijkheidsbeschrijving hebben afgedaan; wij wenschen iets ànders, meer menschelijkheid, meer innerlijkheid; wij zoeken 't niet langer in 't breede en grove, maar in 't diepe en fijne! Dit zijn de wenschen van 't jongere geslacht.

‘Beschrijving’ is een woord waarvoor men eigenlijk een beetje bang wordt, ‘Verbeelding’ daarentegen een begrip weêr in eere hersteld, en waarvan men den diepen zin, de levende, scheppende activiteit eerst heden ten dage wederom ten volle blijkt te gaan inzien. Het is niet toevallig dat een geestelijk streven als in het tijdschrift De Beweging tot uiting komt een schaar van geestdriftige jongeren om zich vindt vereenigd, en dat werk als dat van van Schendel en van Moerkerken bv., zooveel bewonderaars trekt ten koste van de breeder, meer ‘realistisch’ aangelegde auteurs.

In dit alles nu is iets verblijdends èn toch ook iets dat onrust wekt. Verblijdend in hooge mate is het zeker, dat men meer en meer gaat inzien, hoe een slaafs, peuterig weêrgeven van wat voor oogen is, zooals dat geschiedde onder directen invloed van de Fransche naturalisten en de Nieuwe Gids-beweging ten onzent, geen kunst genoemd mag worden. Theoretisch werd dit door dieper zienden reeds voorlang betoogd; practisch begint het zich nu eindelijk als waarheid te doen gevoelen, nu van alle kanten meer stemmen opgaan die roepen: de hedendaagsche roman van 't overbekende snit bevredigt ons niet langer, geef ons ... en dan zeggen de besten: van Schendel, van Moerkerken en een enkelen andere; de groote massa van slechts half of kwart onderscheidenden: Williamson, Barclay, Orczy, of welke modeauteurs het oogenblik dan meer moge opleveren. In elk geval: geen koud en zielloos gefotografeer meer van een vlakke werkelijkheid; geen botvieren van ‘den copieerlust des dagelijkschen levens’.

Intusschen - is zich langs volkomen natuurlijken weg van lieverlede hier een zelf-inzicht gaan ontwikkelen, waarover, men zich slechts verheugen kan - verontrusten doet het toch ook wel eenigszins. Men roept algemeen om ‘meer inhoud’, ‘meer gedachte’; mevrouw Carry van Bruggen hebben wij ronduit hooren verklaren: het materialistische leven an sich heeft voor mij [als auteur] geen andere waarde dan om als enscèneering te dienen, - waarbij wij de qualificatie ‘materialistisch leven’ blijkbaar niet hebben te verstaan volgens de gewone terminologie, ter kenschetsing van een bepaalde wereldbeschouwing, maar in dien van: het leven naar zijn stoffelijken verschijningsvorm, zijn uiting in de materie. ‘Het geziene beeld [de stoffelijke vorm] het secundaire - de gemoedsbeschrijving [het onstoffelijke] hoofdzaak’. Met deze denkbeelden nu staat Carry van Bruggen niet alleen. En dat is het wat ik het ‘verontrustende’ noemde. Een oud en schijnbaar overwonnen misverstand is zich nl. bezig vannieuws te gaan vastzetten, en dat in de hoofden van de besten onder ons. Er gaat een zucht uit om te scheiden wat nooit en nimmer gescheiden worden mag: ‘het innerlijke’ (dat dan de beschrijving waard zou zijn) en ‘het uiterlijke’ (dat

[p. 119]

wat nog wel als enscèneering ‘dienen’ mag). Ik meen nu zeer stellig dat alleen een gebrek aan wijsgeerig inzicht tot deze scheiding komen kan, indien al niet ... een gebrek aan waarachtig kunstenaarschap. Het is dan ook in dit verband zeker opmerkelijk dat mevrouw van Bruggen zelve de meening uitspreekt minder ‘geboren artiste’ te zijn dan iemand die ‘van huis uit goed denken kan’ (nog liever zou ik schrijven: graag denken wil). Geen kunstenaar zal nl. de stof, den Vorm, een zoo geringe plaats aanwijzen als Carry van Bruggen doet, omdat voor hem de schoone verschijning het een en het al is. Men lette wel: de schóóne verschijning. Dus niet: elke toevallige verschijning. Ook niet: de schoone schijn. Alleen de verschijning die van het toevallige gelouterd is, de samenvattende, synthetische verschijning, zal waarlijk schóón kunnen zijn; maar zal dan ook het innerlijke, dat de keerzijde is van de stof, als schoone Idee van zelf met zich meedragen¹⁾. In dien zin heeft het ‘materieele leven’ een veel wezenlijker beteekenis dan die van enscèneering alleen. Juist die opvatting van enscèneering is weinig geestelijk, is mechanisch en materialistisch.

Nu is zeker - wij erkenden 't reeds boven - die ‘uiterlijkheid’ dikwijls misbruikt; uiterlijkheidsbeschrijving is een tijdlang een cultus geweest, een ziekte waarvan we nòg niet heelend'al genezen zijn. Men schiftte niet, wist van geen synthese²⁾, men beschrééf maar, bootste maar na. Doch daarmede maakte men de stof los van haar geestelijken kant, verduisterde dien. Vandaar dat vele boeken zoo idee-loos waren (en zijn). Evenwel ligt dat niet aan de materieele werkelijkheid, maar aan de schrijvers. Evengoed als het aan de schrijvers liggen zal als we straks een cultus van ‘het innerlijke’ en de beschrijving dáárvan krijgen zullen.

Waar 't voor ieder schrijver (en ook voor de lezers!) op aan komt is dit: te erkennen dat in de stoffelijke verschijningswereld an sich een sprake ligt uitgedrukt: de sprake der Idee, die abstract en ongrijpbaar wordt zoodra men haar van haar correlaat, de verschijningswereld, losmaakt.

Nu openbaart zeker een menschenziel iets anders dan een fabrieksschoorsteen. Maar 't getuigt toch werkelijk van een anthropocentrische benepenheid de openbaring van dien fabrieksschoorsteen qualitatief achter te stellen bij die van de menschenziel¹⁾.

Eenzijdige innerlijkheidsbeschrijving leidde bv. in de poëzie tot den terecht gesmaden ‘ik-cultus’, zooals eenzijdige uiterlijkheidsbeschrijving tot ordeloos nabootsen, de slechte realistiek voerde. Een waarachtig kunstenaar echter grijpt de Idee overal, zal naarmate zijn aanleg is de sprake der Idee beter kunnen weêrgeven door, naturalistisch, het groote, plastisch zich uitdrukkende leven te schilderen, tot de Idee dus inductief, van buiten af, door te dringen, dan wel door van binnen uit, deductief, de Idee zich aan de Stof te doen manifesteeren. In elk der beide gevallen blijft de materie, de Vorm, het noodzakelijk intermedium voor wie schoonheid scheppen wil. En een tijd, waarin het mode wordt op het naturalistisch of realistisch ‘procédé’, zooals dit door de besten is in practijk gebracht (en met dézen toch hebben wij alleen te maken) met zekere minachting of verloochening neêr te zien, vergeet te spoedig, dat het in de toekomst eveneens zal gaan met die geprezen innerlijkheidsbeschrijving. Het blijft nu eenmaal zoo, dat de ééne kunstenaar zich vooral getroffen zal voelen door ‘de groote lijn’ van het naturalistisch gebeuren, een ander door ‘het stille spel’ van innerlijke zielsbewegingen. Het is slechts een verschil van accent.

Het streven naar verinnerlijking van de kunst, zooals dat in onzen tijd valt op te merken, heeft m.i. dan ook alleen in zóóverre wezenlijke waarde als het, nevens de behoefte aan doordringender, navranter beelding, vooral een streven inhoudt naar meer synthetiseering van levensuiting, - en deze geschiedt stéeds van binnen uit, uit de ziel van den schouwenden kunstenaar. In dit opzicht belooft de toekomst onzer literatuur veel goeds. Wie bv. een natuurbeschrijving als Carry van Bruggen gegeven heeft in ‘Heleen’ (blz. 7/8)²⁾ vergelijkt met de vroegere uitvoerige,

1) De door Carry van Bruggen gemaakte tegenstelling tusschen het ‘volmaakt aardsche’ en het ‘onvolmaakt eeuwige’ (zie 't interview in 't vorig nr.) acht ik dan ook een tegenstelling der naieveteit. Wat zij het ‘onvolmaakt eeuwige’ noemt kan in zeker verband het ‘volmaakt aardsche’ zijn. Tijd en eeuwigheid, Vorm en Inhoud liggen niet achter elkaâr, maar sluiten, zoo te zeggen, in elkaâr als concaaf en convex.

2) In de litteraire critiek weet men er over 't algemeen nòg niet veel van; die moge soms heel verfijnd zijn (als van Scharten), ze blijft meestal fragmentair en analytisch van karakter.

1) Daargelaten nog dat de fabrieksschoorsteen terugwijst naar de menschenziel. Overigens begrijpe men goed, dat ik niet bedoel te zeggen een fabrieksschoorsteen een even belangrijk iets te achten als een menschenziel, maar enkel dat, beschouwd als een deel der Vorm-sprake van den kosmos, een fabrieksschoorsteen essentieel van evenveel waarde is als een menschenziel. Gradueel, voor den kunstenaar, kan die waarde verschillen.

2) Tot recht verstand citeer ik hier de bewuste passage: ‘Op het koude water van de rivier dekten de bonte bladeren het diep en wazig beeld van een hooge, bonte lucht, bleeke nevels zweefden zwak en onvast tusschen wolken en water, in het vochtig bosch beefde damp om elken stam, daar lag de zomerpracht vergaan en de bedroefde roep der late vogels klonk hol als in koude zalen. In de druipende takken wiegden nesten verlaten, het grauwe huis schreide ziltig vocht, bleek onkruid wies uit de spleten en het vervallen hek voelde van groenen uitslag glibberig en kil. Voor-langs het huis, in de bocht van den weg, waar regen het grint gestadig vochtig en donker hield, zuchtten smartelijk de oude, scheeve boomen -, hun duistere kruinen drukten zwaar de knoestige, korte stammen, en beneden dien weg lagen achter berm en sloot de wijde, grijze akkers tusschen smalle greppels; kraaien pikten het winterzaad uit de verwoelde klei, schichtige spreeuwen hipten over de kluiten, schreeuwden met gerekten hals en repten zich weg. Een kruiwagen, omgestort bij verlaten gereedschap, leek aan de aarde vastgekorst, huisjes en boompjes verderop stonden in ijle, blauwe wazen gevat...’

[p. 120]

pompeuze, zoogenaamd objectieve, ‘realistische’ natuurbeschrijvingen van voor 15 à 20 jaar terug (en die nu nòg, het is waar, in menigen roman komen opduiken), met de vele duf-documenteerende, totaal overbodige dus den indruk schadelijke requisieten, ontwaart een verblijdend verschil. Doch men geve er zich dan tevens rekenschap van, dat zulk een natuurbeschrijving veel meer is dan alleen enscèneering, ten behoeve van een innerlijkheidsbeschrijving, die daar, als het wezenlijke, vrijwel buiten zou staan¹⁾; dat zij hare eigen innerlijkheid in zich draagt. Dit stukje natuur heeft hare eigene sprake, en 't is opmerkelijk, dat juist hier, waar aan het zinnelijke, ‘het uiterlijke’, zijn volle waarde is gelaten, de schoonheid zich openbaart, die zich verderop te vaak angstvallig schuil houdt.

Uiterlijk en innerlijk zijn in den grond een en hetzelfde. Het innerlijke boetseert den Vorm en vindt dan in dien Vorm zich zelf terug.

GERARD VAN ECKEREN.

1) De aangehaalde passage is dan ook, n'en déplaise de schrijfster en hare theorieën, veel meer dan ‘enscèneering’; wél is zij hier wat milieu-beschrijvingen in litterair werk meer dan tot dusver moeten worden: gezien door het zieleleven van den hoofdpersoon heen en aan dat zieleleven reliet gevend. Wil de schrijfster dit nu ‘enscèneering’ noemen - 't is mij wel, al blijf ik het dan een leelijk woord vinden voor een mooie zaak.