Den Gulden Winckel. Jaargang 14

Herman Robbers' nieuwe boek

Helene Servaes, door Herman Robbers. - Jac. G. Robbers, Amsterdam, 1914.

OVER dit jongste werk van Herman Robbers is het laatste woord nog niet gezegd! Want het raakt aan de diepere conventies der liefde, aan conventies welke niet uit maatschappelijke verhoudingen zijn ontstaan maar uit het wezen der liefde zelf, uit haar diepst-innerlijke en ondoorgrondelijke fatsoensleer. En de schrijver heeft zich ditmaal niet van eigen getuigenis onthouden, geeft zelfs hier en daar van een eenigszins vooropgezette, en ons derhalve tot bijval of verzet prikkelende, bedoeling blijk. Zoodat ik mij al heb afgevraagd of dit boek nu weer de aanloop zou zijn tot een romankunst, waarvan wij in haar ouden vorm afkeerig waren geworden, doch die wij mogelijk in deze nieuwe gedaante weder zullen inhalen: de roman, waarin men den schrijver ‘herkent’.

Helene Servaes is een ouderloos jongmeisje, vriendin, meer dan gezelschapsjuffrouw van eene mevrouw Haardtsen, de vroolijke en verlichte weduwe eener provinciestad. Zij ontmoet in deze omgeving den man, die haar liefde wordt, de onvernielbare, volledige liefde van haar leven, en die ook haar, op zijn wijze, ouder, verstandelijker en minder gretig dan zij hem, bemint. Fokkema, een groot zakenman, is gehuwd en vader van verscheiden kinderen. Zijn huwelijk is een vergissing, doch aan zijn gezin hangt hij. En als het er op aan komt, gaat het hem boven het bezit van Helene. Buitendien weigert zijn vrouw te scheiden, de finantieele omstandigheden zijn ook niet gunstig, men kan geen ijzer met handen breken, kortom de moed om het op haren en snaren te zetten ontbreekt hem. Vijf jaren duurt deze verhouding, welke zich bepaalt tot heimelijke wandelingen, correspondentie en, een enkele maal, samen ergens gaan eten, een verhouding, waarin Fokkema, naar de schrijver ons verzekert, Helene als vrouw respecteert. Dan breekt hij met haar, om bestwil. En hier begint het eigenlijke verhaal. - Men zou zeggen, op deze plaats komt ook de schrijver eerst recht ‘op zijn verhaal’. Plotseling is daar een opmerkelijke verheffing. Het vóórspel staat niet in verhouding tot het vervolg van dezen roman. Meer dan de honderd eerste bladzijden zijn geofferd aan de beschrijving van een provinciestadje, gelijk aan alle provinciestadjes, aan de karakteristiek van zijn meer en minder ‘notabelen’, wier namen ons nauwelijks bijblijven, en aan hun alledaagsch gepraat. De binnenkomst van den jongen van der Marel, de nieuwe Bankdirecteur, in deze benauwde veste, het onthaal door de vrienden, met één pennehaal ware het te schetsen geweest, te meer daar deze van der Marel nergens om zichzelfs-wil, doch uitsluitend dóór Helene belangstelling wekt. Zoolang hij dan ook, eenigermate als ‘de jonge held’, den voorgrond inneemt, terwijl de andere personen, als het ware ook elk met een rol toebedeeld, zich om hem groepeeren, (ik heb herhaaldelijk, vooral in de omgeving van mevrouw Haardtsen, voor Herman Robbers van een toekomst als tooneelschrijver gedroomd) voelt de lezer zich als het publiek, dat op zijn stoel schuift en oordeelt dat aan l'art de préparer thans voldoende recht is gedaan.

Daartegenover missen wij in dit eerste gedeelte van den roman veel, wat ons de Helene van later, de zeer ingewikkelde vrouwefiguur, beter zou hebben doen verstaan. Met schijnbaar opzet heeft de schrijver de persoon van Fokkema vlak gehouden; terecht: ook hij leeft voor ons alleen in het aureool van háár gevoelens. Alleen getuigt het nu juist niet van zijn fijngevoeligheid, wanneer wij hem, de eenige maal waarop wij haar en hem tezamen bijwonen (in een Haagsch restaurant) deze schaarsche gelegenheid zien aangrijpen om op zijn wettige echtgenoote, ‘dat mensch...’, af te geven. We moeten thans geheel op gezag van den schrijver aannemen, dat deze groote Fokkema inderdaad de ‘gentleman’ is, dien Helene in hem liefheeft. Doch afgezien van hem, van haar, het meisje, hadden wij in deze, haar zóó zeer beheerschende verhouding, onder den druk dezer nijpende omstandigheden, scherper beeld gewenscht. Van ‘het

[p. 26]

leed van den hartstocht’ hadden wij willen vernemen, van dezen hartstocht, deel der volledigste liefde, die, vijf jaren gevoed, als een misdaad verheimelijkt en nimmer bevredigd, ten slotte de vrouw sloopte, ondanks haar heroïek verzet. Nietwaar, zóó heeft de schrijver het toch bedoeld? Deze Helene is niet het meisje, dat zich, na een teleurstelling, den eersten, besten in de armen werpt. Wanneer zij, na hem aanvankelijk te hebben afgewezen, den jongen van der Marel, wien zij haar leven-tot-dusver eerlijk openlegde en niet meer beloofde dan zij door haar liefde gebonden aan den anderen man geven kan, accepteert, grijpt zij daarmee naar een redmiddel, omvat haar besluit in de eerste plaats den zuiveren wil: door liefde liefde te dooden, machteloos te maken voor het minst. Een mensch, dezen jongen vriend, die haar innig liefheeft, zijn geluk te geven en in dit geluk zichzelf te hervinden, het volle leven nochtans te genieten in de koestering van een groote genegenheid, in de weelde van een eigen gezin, in de rust der algeheele overgave. Niet zich door het leed laten fnuiken, in zelfbeklag haar verdere jaren vertreuren, maar dapper en warm-van-hart maken van het weerspannig leven wat er nog van te maken is. Zóó wil het Helene, daartoe meent zij de kracht te hebben. En dit mislukt haar. En deze mislukking, de marteling van deze mislukking, mèt den triomf der oppermachtige Liefde, die geen vriendschap of genegenheid doorlaat in haar naam, is het boek.

Ik vind dit fragment, dit kleine drama van willen en niet kunnen liefhebben, niettegenstaande ik omtrent enkele psychologische verrassingen met den schrijver van inzicht verschil, en niettegenstaande ik het liever in een anderen toonaard, strakker en fijner geschreven had gewild, prachtig, om de innige menschelijkheid, het echte, gulle, door en door eerlijke, dat dezen auteur in al zijn boeken kenmerkt, en waarvan dit laatste werk, als het ware, innerlijk gloeit. Helene Servaes is een mensch, een goed mensch, omdat de schrijver haar zag met liefdevolle oogen, alles aan haar begreep en voor ons begrijpelijk deed zijn. Door die liefde leeft en beeft het boek. Hoe voelen wij den polsslag van het leven in dat, misschien mooiste hoofdstuk IX, wanneer Helene in armoede Luuk van der Marel vraagt nog eens met haar te komen praten en begint met, wanhopig en verbitterd, Fokkema, die haar ‘afschreef’, tegenover zichzelf en hem neer te halen. Het is niet meer dan zenuwachtig gestamel:

‘Ik háát hem, recht-af háát ik hem, en ik wil ook niet anders meer, mijn God, voel je dan niet, dat dat voortaan het eenige voor me is? Wat moest ik dàn?!’...
Inderdaad voelde Luuk dit nu plotseling mee, vreemd duidelijk, doodsimpel. Hij zweeg, streek zich over het hoofd, tuurde langs het vloerkleed met wijde oogen. Helene had een zakdoekje te voorschijn gehaald en beet daar op, met haar felle witte tandjes, terwijl groote tranen langs haar weekbleek neusje siepelden.
In de stilte, die nu tusschen hen voortduurde, vele kloktikken lang, gebeurde voor hen beiden iets wonderlijks. Ofschoon ze elkaar niet aanzagen, veranderde hun gedurende de laatste woorden bijna-vijandig-ver-af-zijn in een besef van diepe vertrouwelijkheid en kameraadschap. Luuk was het die het eerst weer het hoofd optilde, zijn stem verhiet. Maar de klank en toon van zijn zeggen verbraken dien nieuwen toestand niet. ‘En wat nú, Lene’, vroeg hij zacht en droevig, toch nog inhoudende zijn blikken.
Maar toen keek ze hem ook aan, door tranen heen. En zulk een hulpeloosheid was in haar blik, zulk een smartelijk tasten, (ik spatieer T.N.) dat hij zijn borst als toegenepen voelde van ontroering. ‘Ja Luuk’, fluisterde ze, en heel hun samen-innig-zijn lag in die weinige woorden als verklankt: ‘Wat nu, hè...?’

Helene heeft Luuk, in den tijd toen ze nog met Fokkema was, gelijk het in den volksmond luidt: aangehaald, zooals ze, ijdel en speelsch, onverschillig weg - want het raakte immers haar eigenlijke leven niet - alle mannen graag een beetje aanhaalde, en ze is daarmee lichtvaardig voortgegaan ook toen ze vermoeden kon, dat het voor hem geen spel zou blijven. Totdat hij haar, op een avond in een auto, zegt wat ze voor hem is en zij hem afwijst met de bekentenis harer liefde voor Fokkema.

In de weemoedige verteedering van dat oogenblik (mogelijk ook wel een weinig schuldbewust?) laat ze toe dat hij haar in zijn armen neemt en kust, en geeft zij hem zijn kus terug.

Het feit is een vermelding waard, ook omdat de schrijver op een dergelijke ‘verruiming der grenzen’ reeds meermalen in het boek heeft gedoeld. Zoo lezen we op blz. 237: ‘Die geheel kunstmatige, enkel uit maatschappelijke noodwendigheden voortgekomen scherpe onderscheiding tusschen liefde en vriendschap was haar vreemd... Was het niet enkel de maatschappelijke conventie die gebood zulke genegenheid met vriendschap te betitelen?’ Niet-waar, hier voelen we iets van een nieuw principe? Nu, ik voor mij ben het met dit principe dan niet eens. Ik geloof onomstootelijk aan de scherpe onderscheiding tusschen liefde en vriendschap en ik geloof deze niet voortgekomen uit maatschappelijke noodwendigheden, maar - zooals ik hierboven al zei - uit het wezen der liefde zelf. En ik kan zelfs onmogelijk aannemen, dat een meisje van het gehalte van Helene Servaes (dus geen mallote) op een oogenblik dat haar geheele ziel en zinnen vervuld zijn van één bepaalden man, toe zal laten, zal kunnen velen, dat een andere man haar kust, niet als het patertje-langs-den-kant, maar als een man, die haar begeert. - Ik vermoed, dat Herman Robbers in zijn afkeer voor wat in een kleine wereld al zoo ‘niet-netjes’ wordt genoemd, zich

[p. 27]

tot dit buitensporig protest heeft laten verleiden. Maar met netjes of niet-netjes is het mysterie van de liefde niet opgelost.

Bovendien, getuigt eigenlijk het geheele verdere verloop van het verhaal, waarin we den schrijver van Annie de Boogh gegroeid doch onveranderd terug vinden - niet juist tegen de zinnelijke vriendschap? Helene kàn het immers niet, ook al strijdt ze tot het uiterste. Eén pijnlijkheid is deze verloving. En eindelijk vindt het tooneel in de auto zijn equivalent, staan we wederom met onze gevoelens onthutst:

Om Luuk te overtuigen van haar goeden wil, om hem het lijden-door-twijfel te verlichten, om zichzelf aan hem te binden, vrijwillig en onherroepelijk, gaat Helene op een avond naar zijn kamer en biedt zich aan hem, beredeneerd en wel-bewust. In koelen bloede kan zij dit. Uit goedheid! Ja nu, ik betwijfel of veel meisjes (van Helene's gehalte alweer) het haar na zullen doen; maar we staan tegenover deze daad - een uiterste middel om, het kostte wat het wilde, het leven alsnog te dwingen naar haar wil - toch minder vreemd dan tegenover haar bereidwilligheid tijdens den autorit. Hier is inderdaad een complicatie van gevoelens waaruit alleen een besluit, één kloek, groot en tastbaar moment haar, naar zij hoopt, nog redden kan. Een maandenlang ondermijnd zenuwleven geeft haar die momenteele kracht.

Doch ook deze coup de désespoir brengt de uitkomst niet. Hij deed de schaal wel overslaan, maar niet in het voordeel van den goeden Lucas. Want nú eerst onherroepelijk weet Helene - nu zij hem eenmaal heeft toebehoord - dat ook dit innigst samenzijn enkel surrogaat bracht, en dat ze op dezen weg geen stap meer voorwaarts kan. Diep aandoenlijk zijn in dit verband de bladzijden 362-369. Vreesde ik niet den indruk van het geheel te schaden door er brokstukken uit over te schrijven, (Robbers' werk is geen werk waaruit men met gretigheid het treffend woord puurt, doch werk dat men liefheeft om het bezielde leven dat onder de woorden gloort) ik zou het gaarne doen. In die bladzijden neemt Helene innerlijk afscheid, terwijl Luuk met hartstochtelijken aandrang het goed recht van zijn gevoelens bepleit. Onder een voorwendsel gaat zij heen, vindt in een betrekking bij een dame met kind, die naar Amerika verhuizen, haar toevlucht. En eenmaal tusschen de golven, de lokkende, wenkende golven, zegt de schrijver, doet ze, wat velen vóór haar deden, als het eindje de lasten al te zwaar moet dragen: Anna Karenine en Emma Bovary, Annie Hada en Mademoiselle Lantelme... Ik hoop niet, dat men dit een ‘verzoenend’ slot zal prijzen. Het verzoenende ligt in Helene's leven, zooals Robbers het in eenvoud en oprechtheid blootlegde, haar vrijwillige dood, een impuls meer dan een overweging, houdt daarmede slechts indirekt verband. Anders zou ze het al vroeger gedaan hebben. Erfelijke neiging? Nu ja, dat kan er bij gekomen zijn. ‘Es hat nicht viel zu bedeuten’, zoo noemde het Fontane's Effi Briest ‘wenn man von der Tafel etwas früher abgerufen wird’. Helene Servaes, die onder de gasten geschitterd had, begreep het evenzoo: het mocht niet te lang duren en zij zou niet veel verzuimen wanneer ze nu maar opstond...

Aan Theodor Fontane heeft Robbers mij meermalen herinnerd, ook in de conceptie van zijn verhaal. En om de figuur van Helene heeft ook hij die eigenaardige atmosfeer geweven, waarin het smartelijke nooit zwaar en benepen, altijd nog licht en glimlachend kan zijn. Vooral niet tragisch! Wanneer wij het boek sluiten blijft Helene ons voor oogen, jong en zonnig-blond, ondanks alle deveine: een uitverkorene. Zij, die de liefde liever dan het leven had.

Het zou zich weinig loonen naast deze sterk lichtende hoofdpersoon belangstelling voor de, het boek min of meer opvullende omstanders te vragen. Behalve mevrouw Haardtsen en Helene's zusje Nannie, staan ze feitelijk buiten de handeling. Het lotgeval van Cecile de Haes met Ben, hoe onbeteekenend ook op zichzelf, kan nog als tegenbeeld gelden, de Steendrup-Oosteroue-geschiedenis ware beter in een ‘Huis vol menschen’ ondergebracht.

Doch wat maakt het uit! Wat raken ons eigenlijk de bijfiguren wanneer uit een boek één mensch levend en volledig tot ons komt? Een vrouw, die wij zoozeer kennen en aanvaarden (zelfs waar zij ingaat tegen ons eigen instinct) dat wij haar in onze beste herinnering voortaan op een vaste plaats weten. Naast Eline Vere, naast Geertje, naast Sprotje... Helene Servaes. En het is wel waarlijk niet om hare deugdzaamheid, dat wij deze Leentje liefhebben.

TOP NAEFF.