Den Gulden Winckel. Jaargang 13

[p. 170]

[Idee en Leven]

Kantteekeningen bij de Literatuur van den Dag.

Joannes Reddingius, Regenboog en Jeugd-Verzen. - Amsterdam, Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur.
J.G. van der Haar (W. v. Weide), Droomland - 's Gravenhage, van der Haar en van Ketel.
Het Jaar der Dichters, Muzenalmanak voor 1914. Samengesteld door J. Greshoff. - Amsterdam, S.L. van Looy.
Jan Terwey, Mozaïk. Met portret van den schrijver. - Blaricum, J.v.d. Vliet.
Daan F. Boens, In Witte Gewaden - Zonder vermelding van uitgever.
Jean de Bère, Aux Rives du Lac bleu... - Association des Ecrivains Belges. - Bruxelles-Paris 1914.
P.C. Boutens, Verzen. Met een Voorrede van L. van Deyssel. - Voor de tweede maal uitgegeven in 1914 door P.N. van Kampen & Zn. Amsterdam.
II

‘TOUT homme est poète’ is men geneigd de oude en bekende uitspraak bij te vallen als men 't bundeltje van van der Haar doorbladert, - evenwel de volle nadruk dient daarbij gelegd op het ‘tout homme’. En nietwaar, als iedereen dichter is, dan kan de poëzie ook niet tegelijkertijd zijn gelijk Shelley haar omschreef: ‘het getuigenis van de beste en gelukkigste oogenblikken der gelukkigste en beste geesten’, ontsluierend ‘de verborgen schoonheid der wereld’¹⁾.

Toch voelt van der Haar iets juist van dat verborgene; hij is mysticus. Maar hij ‘ontsluiert’ ons dat verborgene niet. Dat komt omdat wij hier wel met een dichterlijk-voelend mensch, maar niet met een dichter te doen hebben. Van der Haar is wat zijn gevoel betreft wel eenigszins aan Reddingius verwant; maar zijn vizies vormen zich bij hem bijna nergens tot het klare Beeld, dat de gelaatstrekken heeft van de Schoonheid. Van der Haar wil veel ‘hooger’ dan Reddingius; hij zoekt het niet op de aarde, maar ‘op berge-top, in eed'ler sfeer dan ooit de aard kan geven’ (blz. 1). Er is veel van ‘de Alziel’ in zijn gedichten, van ‘golflooze zee van hemelvloed’, van ‘eeuwige lichten’ en ‘Godgeboren wijding’, van ‘eeuwige Weelden bloeiend in 't stervende licht van der Reinheid bronnen’. Hij ziet ‘veder-teedre wolkjes’ ‘drinken aan d'aetherbron’ en 's avonds ‘vervloeien door den liefdegloed van 't brandend ster-licht’ (23). Dit alles klinkt ongetwijfeld heel ‘mooi’ en verheven; alleen... we hebben moeite aan de echtheid te gelooven. Toch meen ik dat men den heer van der Haar onrecht aandoet zoo men in twijfel mocht trekken of er wel echtheid aan zijn gevoel ten grondslag ligt. Zeker is er in dat gevoel veel troebels en verwards, nochtans, zooals ik al zeide: ik zie in den auteur van ‘Droomland’ een dichterlijk mensch, of liever: ik zie in hem het dichterlijke in den mensch naar voren gekomen. En dat is dus in den grond een natuurlijk en zuiver element. Het bedenkelijke is nu maar, dat de heer van der Haar meent ook dichter te zijn, d.i. de gave te bezitten om wat hij diepinnerlijk, zij 't min of meer vaag, toch als rijkdom in zich voelt, ook vast te leggen in een vorm van schoonheid. Deze waan stelt hem voor een jammerlijke mislukking. En dat komt, ik merkte 't reeds op, in hoofdzaak omdat er in 't geestelijk scheppingsproces hier een schakel, de noodwendige schakel, ontbreekt; omdat het gevoel, aangenomen dat het hier en daar dan echt en zuiver mag aanwezig zijn, zich nergens heeft omgezet in levende Verbeelding. En de Verbeelding had hier het Woord moeten baren in schoone harmonie. Want de taal als zoodanig is als organisch geheel steeds het secundaire, en zoo ergens dan bij den dichter. ‘In den beginne was het Woord en het Woord was bij God en het Woord was God’... Aldus de klassieke formule van de diepzinnige en toch zoo klaar-eenvoudige waarheid, dat de sprake der zichtbaarheid openbaring is van en terugwijzing naar een geestelijken grond, als een eenheid van goddelijk Beginsel waaruit de veelheid der verscheidenheid ontbloeit.

En dat goddelijk Beginsel heeft verschillende aspecten; het breekt zich in zoovele kleuren als het licht in de vlakken van een prisma. Zoo zijn ‘het Goede’, ‘het Schoone’ de verschillende zijden van eenzelfde transcendente werkelijkheid. Dit transcendente nu is in een vers het Beeld; het Beeld in dezen zin is niet een zinnelijke voorstelling of een gelijkenis, niet een in de aprioristische vormen van tijd en ruimte gevangen willekeurigheid - het is de samenvatting van een dieper, een intuïtieve aanschouwing.

Toen Goethe zijn Wandrers Nachtlied dichtte deed hij iets ànders dan wat welluidend klinkende zinnetjes, wat treffende beelden onder elkaâr zetten, wat van buiten af na-schrijven van voorhanden natuurstemmingen. Neen, die enkele beroemde regels zijn verzinnelijkte transcendentie¹⁾, ze leggen

1) Verg. Kalff, Inleiding tot de Studie der Literatuurgeschiedenis 9. - Haarlem.

1) Ook rhythmisch.

[p. 171]

als 't ware van bosch en berg in de avondstilte den geestelijken achterkant bloot; ze doen de diepe, schoone, eeuwige werkelijkheid in de vormen van tijd en ruimte aanschouwen. Het Beeld heeft scheppende kracht, en de dichter die uit het Beeld der werkelijkheid leeft gaat als een schepper onder de menschen.

Heel anders de ‘dichterlijke mensch’. Hij voelt wel dat de verschijningsvormen der wereld méer inhouden dan zij aan de oppervlakte toonen, maar dat gevoel blijft... gevoel; het klimt nergens tot aanschouwen van het één ondeelbaar Beeld. En daarom kan een dichterlijk voelend mensch als de heer van der Haar in volle oprechtheid wel wat mooie en verheven woorden naast elkaâr zetten, waarvan de nuchtere en niet-dichterlijke zegt: hoe haalt de man ze bij elkaâr - echte, waarachtige Poëzie wordt het nooit en nergens. Ik sprak daar van ‘oprechtheid’. Toch zou ik mij zeer goed kunnen voorstellen dat velen, de gedichten uit het bundeltje ‘Droomland’ lezende, zich juist geërgerd of tot lichten spot geprikkeld voelen om zóóveel aanstellerij naast zóóveel onbeholpenheid. Want zeldzaam onbeholpen is de factuur van deze verzen ontegenzeggelijk. Ook aanstellerig? Ik voor mij meen van niet, al vind ik hier geen steun in volkomen zekerheid. Geneigd ben ik evenwel oprechtheid een der sympathieke eigenschappen van dezen schrijver te achten. Ja, ik houd het er zelfs voor, dat zijn verregaande onbeholpenheid te verklaren is uit zijn oprechtheid. Vergis ik mij niet, dan is er bij van der Haar steeds de eerlijke drang geweest om te geven wat hij in zich voelde, persoonlijk, en dus moest wel het glad-loopende, banale en schablonenhafte, in elkaâr gezette vers, dat zoo veler ‘knappe’ ‘dichters’ bundels pleegt te vullen, bij voorbaat bij hem in miscrediet zijn. Dat hetgeen er voor in de plaats is gekomen nu evenmin schoone poëzie is geworden, integendeel hier en daar bedenkelijk veel lijkt op bombast en kakographie - dit wijte men aan de min of meer fragmentair en troebel gebleven gevoelens van den heer van der Haar, zijn rudimentair begrip van taalbehandeling, en, bovenal, aan de ontstentenis der bevruchtende Verbeelding, - éérder dan aan een gemis van innerlijke oprechtheid.

Het zou mij te ver voeren de verschillende verzen in dit bundeltje critisch te gaan ontleden, gesteld dat poëzie zich daar ooit toe leenen zou. Enkele aanhalingen uit mijn exemplaar van 't boekje, dat vol streepjes en krulletjes, vol vraagteekens en dikke uitroepers staat, mogen volstaan om het bovenstaande eenigszins nader toe te lichten. Wat mij van bombast spreken deed zijn bv. verzen als de volgende uit ‘Maanlicht’:

Hoor, er ruischt door geur-gekuste

avondlucht een kroon van licht;

Breiend zich om sluimer-zielen,

onbewusten van het Licht!

Goed-onsterfelijke geesten

scheppen al om wiege-spond'

Vuur-kristallen, Bronne-stralen,

die den slapenden zij zond.

Is hier de vizie verward en onzuiver, een haast kinderachtige simpelheid - Giza Ritschl in haar zwakste momenten - vinden wij in een couplet als het volgende:

O, veder-teedre wolkjes rein!
Wit-bloemen op de weiden
Des hemels, wat zijt vergeest'lijkt gij!
En doet gij mij verblijden!¹⁾

Dwaas is de vizie in een regel als op blz. 3:

Zon! omarm [sic] de teed're bloemen.

Daarentegen treffen wij soms ook wel een paar vrij zuivere regels aan, zóó waar de dichter spreekt tot het Vlindertje:

En leg straks door licht en geuren gekust
De vleugeltjes moe
Op klaver en grashalm ...

Had het daar nu maar bij kunnen blijven! Maar dan volgt er tot slot, onmiddellijk achter ‘grashalm’:

in d'armen der Rust
Met d'oogjes toe.

Afgezien nu van de ongevoelde banaliteit in den eersten dezer beide laatste regels - voelt de heer van der Haar niet, hoe dat ‘met d'oogjes toe’ alles bederft? Het beeld wordt hier te veel voltooid, en van 't nu wel bij lange na niet sublieme, maar tenminste niet direct onzuivere naar 't ridicule is de noodlottige stap te spoedig gedaan. In 't Kerstlied op blz. 4 lezen we van ‘ziel-oogen’ die ‘in levende harten (hun) wijdende vochten druppelen’, wat ons eerder onsmakelijk toeschijnt dan gewijd; eenige regels verder wordt van een dogma gezegd, dat het zal ‘verbranden tot kaf’ [!]; op blz. 49 van den Geest, dat hij eenmaal door stralen [?] ons beheerschen zal.

Van dergelijke diepzinnigheden trouwens is 't boekje vol, en zij zijn het die ons boven uitgesproken geloof aan de oprechtheid in 't fond van dezen dichter wel telkens op een zeer zware proef stellen.

Of er dan geen enkel gaaf liedje, geen gaaf couplet in dit bundeltje te vinden is? Ik blader en blader en vind eindelijk op blz. 57:

Wat zingt, o luide vogel, gij,
In 't stille morgenuur?
Wat zingt uw wenschend harte,
Met eed'len drang en vuur?

1) Ik spatieer.

[p. 172]

 

Zingt gij het schoone morgenrood

 

Een hymne op deez' hei?

 

Of schenkt de drang naar d'Eeuwigheid

 

Deez' uchtend inn'ge wij?

 

 

 

Gij melodieuse zanger mijn!

 

In 't dichte bladgewelf!

 

In d'eenzaamheid wilt geven gij

 

Uw hemelschoone Zelf! -

Ik weet wel, ook dit is nog geen treffelijke poëzie - niettemin, is het niet of in 't laatste couplet als de schemering trilt van dagende schoonheid?¹⁾.

GERARD VAN ECKEREN.

1) Ook op blz. 5 troffen wij een goeden regel: ‘Harten herschept stil tot schoone valleien’