Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Herinnering aan de Bugra¹⁾
Leipzig 1914

I

DE tentoonstelling van het Boek te Leipzig heeft deze verdienste als grootste gehad: dat zij een getrouw beeld gaf van het wezen en de levensontwikkeling der Duitsche boekkunst tot op het jaar 1914; een beeld zóó zuiver en zóó eerlijk dat de groote zwakheden en de erge mistastingen geenszins gemaskeerd of verborgen werden. Het is thans niet meer noodig over deze tentoonstelling, welke dezer dagen gesloten is, in details te schrijven, en eene opsomming der schoonheden of der vele bekoorlijkheden heeft weinig zin nu mijne lezers niet meer zelve op reis kunnen gaan om te leeren en te genieten. Leerzaam was deze expositie in hooge mate, en dat zeker meer dan genotvol. Leerzaam voor ons - Nederlanders - in de eerste plaats: omdat er weer eens duidelijk aan den dag kwam hoe een vreemd figuur de Nederlandsche typografie naast de Duitsche maakt; hoe verouderd en huisbakken zij uitkomt naast het vlijtig en gedurfd streven der Duitsche nijveren. O, hoe bloedarm is toch die Hollandsche ‘degelijkheid’; en welk een hatelijk voorwendsel om doof en blind te blijven voor klank en kleur van nieuw leven. Het schijnt intusschen, dat in de Nederlandsche afdeeling op de Bugra eenige technische knapheden op verrassende wijze tot uiting zijn gekomen. Ik twijfel er geenszins aan. Maar of deze het gebrek aan kunstzin en het volkomen afwezig-zijn van kunstwil vergoeden, blijft een vraag, waarop het antwoord niet twijfelachtig is. - Het was dus weer een gezellig onderonsje. De drukkersbazen, die bij officieele en half-officieele gelegenheden een eerste rol spelen, hebben ook dit zaakje opgeknapt. Om vooral niet onartistiek te lijken namen ze hun toevlucht tot de officieele kunst, tot een professor, die het zaaltje dan ook heel netjes, heel degelijk, heel ‘Hollandsch’ decoreerde. Wijders bood de ruimte een bont beeld: twee lang gerekte tafels met muurtjes in de midden lagen er volgepakt met boeken en watboeken-bedoelden-te-zijn. Het ‘arrangement’, om het zoo maar eens te noemen, verraadde ten duidelijkste dat men met succes op het Binnenhof en in de Oudemanhuispoort ter schole was gegaan. Intusschen bereikte men hiermede toch nog, dat het weinige goede - dat het vele niet-goede allicht te schande had kunnen maken - volkomen verloren ging in de wilde warreling. Met kleur- en lichtverdeeling, met aard der fondsen, met belangrijkheid van uitgeversfirma, met niets werd rekening gehouden. Goede uitgevers ontbraken, anderen - met meer pretensies dan verdiensten op boekkundig gebied - namen ruime plaatsen in. Met nood en moeite hebben ‘de kunstenaars’, die lastige kijkin-de-potten, van het drukkersbazen-onder-onsje achter-in een klein hokje gekregen, waar, zonder

1) Het artikel van onzen medewerker Jan Greshoff over de ‘Bugra’ is ons een welkome aanleiding tot het plaatsen van een paar clichés, die, schoon slechts in min of meer verwijderd verband tot de Leipziger tentoonstelling staande, een plaatsje in ons tijdschrift toch wel waard zijn.
Het eerste der clichés geeft in facsimile den aanvang van een briefontwerp van Schopenhauer aan zijn uitgever Brockhaus. Het volledig epistel kan men vinden in het aardig boekje, dat door de genoemde uitgeversfirma in den afgeloopen zomer als een verrassing voor de Bugra-bezoekers werd ter perse gelegd (Berühmte Autoren des Verlags F.A. Brockhaus, Leipzig. Im Jahre der Internat. Ausstellung f. Buchgewerbe u. Graphik) en waarin door verschillende auteurs heel onderhoudend wordt gehandeld over de beteekenis van enkele bekende schrijvers als Schopenhauer, Lassalle, Roosevelt, Eckermann, Sven Hedin e.a., en de betrekkingen waarin zij tot hun uitgever stonden. Wat dat Schopenhauer-handschrift aangaat, het moet ons wel een goeden dunk geven van 't geduld van den zakenman, die zich de moeite getroostte zulk een handschrift te ontcijferen. Het toont tevens wel aan, hoe de firma Brockhaus een auteur als Schopenhauer wist te waardeeren, ook al was het resultaat der eerste uitgave van de Welt als Wille und Vorstellung (in een oplage van slechts 750 ex.!) ‘gleich Null’, gelijk ons in 't genoemde boekje wordt meegedeeld.
Het tweede hier afgedrukt cliché, gemaakt naar een foto'tje ons uit Leipzig toegezonden, geeft eenige min of meer bekende, jeugdige kunstenaars aan den ingang van de ‘Bugra’ te zien.
Geheel links vindt men onzen Hollandschen teekenaar J.G. Veldheer, wiens verdiensten ten opzichte van de graphische kunst in 't hier opgenomen artikel terloops ter sprake worden gebracht. Naast hem staat de jonge dichter Jan Greshoff, de redacteur van die aardige, doch alweêr (laat ons hopen slechts tijdelijk) van 't tooneel verdwenen Witte Mier. Nevens Greshoff treffen wij de schrijfster Anja von Mendelsohn aan, van wie bij Georg Müller te München een zeer interessante roman ‘Maja’ het licht zag. Geheel rechts, eindelijk, zien wij Gerda von Mendelsohn, de weduwe van Erich von Mendelsohn, en schrijfster van vele romans, bezorgd door den Weisze Bücher Verlag te Leipzig.
(Redactie D.G.W.)

[p. 168]

veel keuze, een zeer onvolledige verzameling Nederlandsche boekkunst te zien was. Dit kamertje leerde ons dit: dat in ons land waarlijk de krachten en àlle mogelijkheden om tot een goed boek te komen wel aanwezig zijn, en dat zelfs onze beste kunstenaars eerlijker en principieeler werken dan vele van hun meer gezegende en beroemder buitenlandsche vakbroeders. Maar - het is hier weer het oude liedje - uitgevers en drukkers geven geen opdrachten, omdat zij meenen het zonder den kunstenaar even goed, zoo niet beter te kunnen, en zij werken ieder streven naar kunstvolle conceptie van hun vak met al hun macht tegen. Des te meer moeten wij den onvermoeiden en systematischen arbeid van Veldheer met zijn Vereeniging van Grafische Kunstenaars op prijs stellen, waar hij overal en altijd weer in de bres komt om de belangen der kunstenaars en hun recht op medezeggingschap te verdedigen.

Zonderen wij Ehmcke en Koch uit, dan zien wij er schaars' één onder de bekende boekkunstenaars die geen concessies deed aan den heerschenden ‘smaak’. Ehmcke is van een treffende vindingrijkheid binnen de schijnbare beperktheid zijner middelen. Met zuivere lettervormen weet hij de meest geëigende en meest sierlijke decoratieve schikkingen te vinden. Hij is altijd vast in zijn grondbeginselen, rustig en natuurlijk-eenvoudig. - Zijn letter is altijd stevig, zwaar van bouw, en geen weet zulk een sterk en logisch verband tusschen die letter en zijn figuurlijke decoratie te brengen. Ehmcke is het geweest die duidelijk en onwederlegbaar getoond heeft welk een ongekende en onschatbare waarde aan decoratieve elementen het alpha-bet vertegenwoordigt. In zijn lessen te Düsseldorf en te München, in zijn boek ‘Die Ziele des Schriftunterrichts’ en allermeest in zijn eigen werk blijkt hoe eigen hij

Fragment van een brief van Schopenhauer aan zijn uitgever Brockhaus.

[p. 169]

zich den vorm onzer letters heeft gemaakt en hoe prachtig hij deze weet aan te wenden. Hij gaat verder dan Johnston en von Larisch door het lettermotief ook buiten het boek rijken toepassing te geven in aardewerk-, glas-, steen- en metaalversiering. - Indien er ooit menschen gevonden worden die hun onmacht goed willen praten met de weinige geëigendheid van de letter voor decoratieve versiering of decoratieve opvatting, dat hij bij Ehmcke ter schole ga om van het eerste oogenblik af zijn dwaling in te zien. -

‘Vóór de Bugra’.
(Zie de redactioneele noot aan den voet van dit artikel).

Rudolf Koch is ook zulk een natuurlijk, rustig talent, dat alle spelerij, alle gemakkelijke bekoringen verwerpt om met de fantasievolle vormen zijner Duitsche schriftvormen klaar en eerlijk te werken. - Kleukens is een lieftallig en zuiver talent - zijn Helgaschrift is een allerbekoorlijkste letter - maar zwakker en conventioneeler dan Ehmcke en Koch, en zonder zijn uitvoerige decoratieve verluchtingen kan hij eigenlijk niet werken. En hoe schoon menig werk van de door hem geleide Ernst-Ludwig-Presse ook zijn mag (Holderlin's ‘Hyperion’) er is altijd een coquetterie die bekoort en niet bevredigt. - Heinrich Wieynk is - wat eenzijdig - in zijn zwierige kursijven onovertroffen. Mogen zijn krullen, soms wat te vaak, ons naar meer waarlijk moderne strengheid doen verlangen, hij is zeer eigen en onder de nieuwere Duitsche boekkunstenaars een typische figuur. Zijn inrichting van de stand der vereenigde Berlijnsche uitgevers in de Hoofdhal was van eenvoudigen, soberen smaak, terwijl er menig opschrift, in goud op zwart, onovertrefbaar geteekend stond. Ehmcke en Wieynk hebben den meest merkbaren invloed gehad in Duitschland, en allerwegen ziet men zeer aanvaardbaar werk van hunne leerlingen. - In het koepelzaaltje van de ‘Halle der Kultur’, dat aan de boekkunstenaars voor een collectieve tentoonstelling was afgestaan, zag men naast het werk dezer voorgangers ook menig afstootelijk staal. Hadank toont aan, hoe men zelfs van Ehmcke's voorbeeld uitgaande veel zeer-onzuivere en zeer-oneigenlijke teekeningen kan voortbrengen. De wilde overladenheden, de ondoorleefde Fransche imitaties van Prof. Steiner-Prag worden slechts geëvenaard door het latere werk van Walter Tieman, die, na zich los gemaakt te hebben van de principes die hem vroeger met de beste kunstnijveraars één deden zijn, vervallen is in bloemenmandjes, welriekende guirlanden en opgeknoopte mandolines. - Wanneer een man als Tieman, wanneer een Weisz voorgaat, is het dan te verwonderen dat alom de biedermeierei opbloeit en daarnevens de naäperij van koninklijk en keizerlijk Fransche motieven naarstig beoefend wordt? Boekband, typografisch ornament, lettertype en papierkeuze, overal ziet men teruggrijpen naar oudere vormen, overal doet zich gevoelen de matheid van den geest, die, vermoeid van het straffe leven, onmogelijk tot wezenlijke, nieuwe tijdseigen vormen kan komen. Zoo ziet men tusschen de machtelooze degelijkheid van Richard Grimm-Sachsenberg en de machtelooze oppervlakkigheid van Paul Renner alle graden der mislukking geëtaleerd.

J. GRESHOFF.