Den Gulden Winckel. Jaargang 13

[p. 1]

Een boek voor iedereen?

DE Leidsche hoogleeraar Hartman heeft weer velen aan zich verplicht door de uitgave van een populair werk, waarin de resultaten van veel studie zijn neergelegd.

Onder den hoofdtitel Beatus ille qui, de beginwoorden der vermaarde tweede Epode van Horatius, geeft hij een vermakelijk, bont boek, maar waarin toch ook ernstiger tonen niet ontbreken. Geleidelijkheid moet men er niet in zoeken; het geheel is weer even ‘raar’ als de Avondzon des Heidendoms, dat een paar jaar geleden van dezelfde hand verscheen. ‘Raar’ - ik zou dit epitheton anders van den arbeid eens Hooggeleerden nauwelijks durven gebruiken; maar Prof. Hartman heeft indertijd zelf dat boek over Plutarchus van Chaeronea ‘een raar boek’ genoemd en hij kan onmogelijk zijn recensent kwalijk nemen, dat die het met hem eens is. Nu hij ditmaal gemoedelijk over Horatius aan de praat raakt, spreekt hij niet meer van ‘een raar boek’, maar, op omslag en in voorrede beide, van ‘een boek voor iedereen’, dat dan toch eigenlijk vrijwel op hetzelfde neerkomt. Ik meen mij dezen titel te herinneren uit advertentiën van Gebrs. Cohen of Bolle; daar diende het opschrift dan om een Brievenschat aan den man te brengen, ‘een wegwijzer tot het verkrijgen van een flinken briefstijl, tevens omvattende bijna 200 modellen van particuliere en familie-brieven, liefdesverklaringen, sollicitatiebrieven, requesten enz.’. Is echter ‘een boek voor iedereen’ geen Brievenboek, maar bevat het tot zelfs op het titelblad een groot deel Latijn, -, nu, dan is het ‘een raar boek’, want de eischen gesteld door een boerendochter, die vader en moeder op hun zilveren bruiloft met een schoonen gelegenheidsbrief wil verblijden en de wensch van haar broer, die eene eerlijke verkeering zoekt, maar zwaar ter tale is, - hunne eischen worden hier dan toch maar niet vervuld, hunne wenschen niet bevredigd en ik vrees hard, dat zij het boek links zullen laten liggen. Hadden zij per ongeluk, afgaande op den ondertitel: ‘Een boek voor iedereen’, er hun goeie geld aan weggegooid, dan zouden zij zich zeker opgelicht achten. En hoeveel boeren zijn er niet in Nederland! Booze tongen beweren zelfs, dat er niet anders dan boeren zijn.

Maar laat ons nu niet dood blijven op een woord. Iedereen is ten slotte toch niet iedereen. Immers: een boek voor iedereen zou, streng genomen, een boek zijn voor Jan en Alleman; en wie zich boven hun peil verheft zou er niet op gesteld blijken. Een boek voor iedereen ware eigenlijk een boek voor niemand in het bijzonder en bijgevolg niet veel bijzonders. In dat opzicht is de titel niet gelukkig gekozen, want er staat inderdaad heel veel bijzonders in en geen degelijk leesgezelschap kan het missen. Om met het slot te beginnen: eene bloemlezing uit de gedichten van Horatius

[p. 2]

voor hen, die nog een mondjevol Latijn kennen bedoeld, maar misschien niet geschikt, omdat voor de lectuur dezer gedichten wel iets meer dan mondjesmaat Latijnkennis vannoode is. Tot geruststelling van mijne lezers diene, dat in den loop van het boek dezelfde bloemlezing in haar geheel vertaald voorkomt. En dat wel in vloeiend Hollandsch. Het is een lust deze overzettingen, in proza weliswaar, te lezen. Ik weerhoud mij niet, daarvan eenige proeven te geven en kies in verband met den titel van het boek eerst de tweede Epode, waarin een zakenman Alfius de genoegens van het buitenleven prijst:

Gelukzalig de mensch, die, ver van 't zakenleven, als 't oude volk der stervelingen, zijn erfgoed bewerkt met eigen runderen, niet weet van vervaldagen, niet als dienstplichtige wordt opgeschrikt door de woeste krijgstrompet, niet in doodsangst zit wanneer stormen woeden op zee; een vreemdeling is in 't rechtsgebouw en aan de trotsche deuren van machtige medeburgers.
Aan hooge populieren paart hij de jeugdige loten van zijn wijngaard, met zijn hakmes neemt hij onvruchtbare takken weg en ent in hun plaats veelbelovende twijgen; of in een schaduwrijk dalletje ziet hij uit naar zijn ronddolende kudden.
In zuivere kruiken bergt hij den honig, door hem uit de vaten geperst, of scheert zijn weerlooze schapen. En als de herfstgod zijn met rijp ooft omhangen kruin opsteekt uit het veld, hoe vermaakt het hem dan de door hem zelven geënte peren te plukken of druiven, wedijverend met purper, om daarvan u, Priapus, zijn gaven te brengen of u, Silvanus, bewaker van zijn gebied!
Nu eens lust het hem neer te liggen onder een ouden steeneik, dan weer in het mollig grasbed.
Onderwijl kabbelt het water neer van hooge rotsen, vogels zingen in het woud hun klaagzang, het ruischend loof begeleidt de klaterende bronnen, een muziek, die lokt tot zoeten slaap.
En als het wintergetij van den hemelgod sneeuw en regen wekt, dan drijft hij met zijn jachthondenstoet de strijdbare evers in de slagnetten of spant aan gladde stangen een hinderlaag voor vraatzieke lijsters; in strikken vangt hij de angstige haas of den verhuizenden kraanvogel, een liefelijk buitenkansje.
Wanneer nu daar nog bijkomt, dat een eerbare echtgenoot de zorg voor huis en teeder kroost op zich neemt en als een Sabijnsche of de door de zon geblakerde gade van den snelvoetigen Apuliër op den heiligen haard des huizes het droge hout stapelt tegen de thuiskomst van haar vermoeiden man, en in de omheining van twijgen het dartel vee opsluit en de gezwollen uiers ledigt, uit het huisvat den wijn tapt van dit jaar en een niet gekocht feestmaal bereidt, dan kunnen geen Lucrijnsche schelpdieren lekkerder voor mij zijn, geen tarbot of steur. Geen Afrikaansch gebroed, geen Ionisch paarlhoen zal mij beter smaken dan de olijf, geplukt van vette twijgen of de bladeren van in 't wild groeiende zuring en malva, weldadig voor het lichaam, of wel op hooge feestdagen het geslachte lammetje of het aan den wolf ontrukte bokje.
Wat een genot om aan zulk een disch de weldoorvoede schapen naar huis te zien snellen, de vermoeide runderen met tragen nek de omgekeerde ploeg te zien meesleepen, en rondom de blinkende huisgoden te zien neerzitten zijn in huis geboren slaafjes, die rijke teelt van zijn goed.
Nadat de bankier Alfius aldus had gesproken en, vast besloten om boer te worden, al zijn uitstaande gelden had binnengehaald ... toen stond hij veertien dagen na dato weer met zijn contanten in den effectenhoek (blz. 131).

Bij wijze van uitzondering vertaalt Prof. Hartman de 26^ste Ode van het 3^de boek metrisch, hetgeen volgens hem, met het oog op onze taal, ook rijm vereischt.

Eens onder Amor diend' ik kloek

En was soldaat met eer.

Nu staat daar rustig in een hoek

Mijn luit, mijn krijgsgeweer.

Maar, Venus, 'k heb één bede nog:

Daal van uw hoog gestoelt,

Maak dat de fiere Chloe toch

Uw roed' eens even voelt (blz. 165).

Deze vertaling is zeer gelukkig. Maar Vosmaer's overzetting van ‘Illi robur’ is ondanks gemis aan rijm toch niet minder goed? Hoe dit zij, de Hoogleeraar brengt zelf zijn goeden raad in practijk, dat eene vertaling den hedendaagschen Hollandschen lezer hetzelfde moet doen gevoelen als de tijd- en landgenooten van den ouden Romein of Griek bij het origineel hebben gevoeld (blz. 78). Hoe de auteur tot deze uitgave gekomen is, blijkt uit het woord vooraf. Vijf jaren achtereen heeft hij te Leiden populaire voordrachten gehouden over Latijnsche literatuur. Hij wilde de schoonheden daarvan in ruimeren kring bekend maken. Studenten van alle faculteiten, gestudeerden en ongestudeerden, zelfs professoren, heeren en dames luisterden naar wat Prof. Hartman te vertellen had over Cicero en Seneca, over ‘De Nieuwe Gids’ te Rome, Ovidius, Horatius, Plinius en Juvenalis (blz. V). Wij hopen zeer, dat het over Seneca gesprokene, vooral ten gerieve van theologen, ook nog eens in druk moge verschijnen. De spreker zelf is meer verrukt van Horatius. Hij heeft gevoeld, zegt hij, dat hij zijne hoorders nooit meer pakte en boeide, dan wanneer hij het over Horatius had. De geestdrift van het gesproken woord werkt aanstekelijk en maakt licht meer indruk dan het geschrevene. Ik voor mij vind het boek over Plutarchus over het geheel genomen interessanter. Wij kunnen bij onzen auteur zelven lezen, dat Prof. Polak Horatius niet heeft kunnen uitstaan en dat Goethe niet veel met hem heeft opgehad, al bewonderde deze laatste 's dichters meesterschap over den vorm. Daartegenover staat, dat niemand minder dan Lessing zich aan Horatius heeft verwant gevoeld. De vraag dringt zich aan mij op, of de Hoogleeraar weer niet te veel aandacht heeft gewijd aan den drinker-schenker Horatius. Wel zegt hij geen kunst om de kunst, geen wetenschap om de wetenschap te willen, maar alles voor den mensch naar zijne hoogste, zijne eeuwige bestemming (blz. VIII), doch de gewichtige plaats, die de flesch in de wereld- en levensbeschouwing van den ouden dichter bekleedt, doet vragen, of wij van hem voor onze hoogste, onze eeuwige bestemming in dezen tijd van geheel-

[p. 3]

onthouding veel te verwachten hebben. Nu als parool geldt: Denkende menschen drinken niet! Professor zelf zegt: voor den Christen bestaat er geen schoonheid dan alleen in 't licht der Eeuwigheid. Geen verschijning is schoon dan beschouwd als gave Gods. Laat men God er buiten, dan is al dat zoogenaamd schoone niets dan zinnenstreeling (blz. 11). Uitdrukkelijk wordt gezegd, dat dit ook geldt van de poëzie. Maar hoe kan dan een dus hooggestemd beoordeelaar zóó wegloopen met drinkliedjes, die in het heidensche Rome zelf reeds voor mannen als de Sextii en de Cynici aanstootelijk moeten geweest zijn? Het is niet meer dan toevallig dat hij Beatus ille qui op het titelblad heeft geschreven; 't kon, in verband met den inhoud van het boek, beter Nos jungit amicitia et vinum praebet gaudia heeten (blz. 24 v.). Niet zonder geestdrift wordt Horatius hier geteekend als de beproefde vriend; vriend van zijne vrienden, maar ook vriend van een goed glas wijn. Telkens blijkt, dat Prof. Hartman ook verstand van de wijnkaart heeft (blz. 15) en als het zoo eens te pas komt graag een flesch Champagne ontkurkt (blz. 156). Die combinatie van vriendschap en hart voor een gezamenlijk glaasje heet echt Romeinsch en echt oud-Hollandsch (blz. 34). 't Jonge Holland schijnt anders te gevoelen.

Dit boek is in dit opzicht van een niet modern standpunt uit geschreven. Ook de roode tint van de ondergaande zon des Heidendoms is, naar ik indertijd heb aangetoond, door den hooggeleerden schrijver veel te wijnrood gekleurd. Er wordt onder het jonge Nederland nog wel gedronken, maar de poëzie van den wijn wordt niet meer gevoeld zooals bij een ouder geslacht. Zelfs verdienstelijk gedichte drinkliedjes vallen bij eene jongere generatie niet in den smaak, ook als zij zich bij gelegenheid den daarin gehuldigden drank heel goed laat smaken.

Prof. Hartman schijnt er zelf wel iets van te merken, dat Horatius hier en daar een beetje in het fatsoenlijke en zedelijke moet worden getransponeerd voor Hollandsche ooren van den huidigen dag. ‘Wat werkt de wijn niet al uit?’ (blz. 22) is toch voor het minst eene vergoelijkende vertaling, wanneer er in het oorspronkelijk van ebrietas sprake is.

Man van eene vorige generatie betoont onze schrijver zich ook weer in zijn literairen smaak. Zouden wij jongeren zeggen: ‘als ik Gorter was’, dan zegt hij: ‘was ik Tollens in hoogst eigen persoon’. Daarmede hangt dan weer samen Professors voorliefde voor de Genestet, die er trouwens onder de dichters van vóór '80 mag zijn en zich gewoonlijk boven Tollens verre verheft. Prof. Hartman geeft ook eene definitie van poëzie en omschrijft haar als ‘een echt gevoel, van meer dan gewone (zij 't ook slechts iets meer dan gewone) innigheid, gekleed in een vorm die 't gehoor streelt’ (blz. 11). Zelf noemt de Hoogleeraar deze definitie onvolledig. Zij is erger dan dat. Vallen muziek en zang niet evenzeer onder haar? Maar daarop wil ik niet eens zien. Alleen, dat poëzie mogelijk is, bij iets meer dan gewone innigheid van gevoel, dat heb ik bij Willem Kloos anders gelezen in die klassieke inleiding op de gedichten van Jacques Perk.

Bij de lezing van Prof. Hartman's boek denkt men onwillekeurig aan Jhr. Dr. Quirinius van Walborch uit Vosmaer's Amazone, den hartstochtelijken vereerder van Horatius, die het werk van dezen ‘meester van den eleganten vorm en de fijne wereldwijsheid’ van buiten kende, hem zijn lijfarts noemde, van wien hij dan ook steeds recepten bij de hand had. Gelijkmoedigheid in alle moeilijkheden, blijmoedigheid, teedere vriendschap had hij in deze school geleerd. Zoo teekent den dichter Prof. Hartman ook:

een beminnelijk man van de wereld, die wel opmerkt wat er verkeerds is in zijn tijd en aan heel wat menschen en zaken aanstoot neemt, maar die zich desondanks in dien tijd en in die wereld zeer behagelijk gevoelt en niet gaarne zou terug geplaatst worden in welke gouden eeuw ook. Horatius heeft de maatschappij, waarin hij leeft, lief met een hartelijke en een praktische liefde, hij zou haar gaarne van haar gebreken willen genezen. Maar zijn liefde is bovenal echt evenals zijn welbehagen in gezelligheid en feestvreugde (blz. 60).

Proeft men hier niet de geestverwantschap tusschen den Hoogleeraar en den Jonker van Walborch, die den geurigen Capri tusschen zijne lippen slurpende bij den tempel van Poseidoon te Paestum, ‘waar hij het hoogste kan genieten, ook voor eene gewone aardsche genieting van nederigen aard niet onvatbaar is’? Profeten en wereldhervormers worden uit dit hout niet gemaakt. Kan ik het helpen, dat ik Horatius liever eens zag toornen of schreien over menschelijke doemwaardigheid?

Mij resten nog een paar mededeelingen van anderen aard. Niet spoedig uitgepraat is onze Hooggeleerde, als hij opkomt tegen het zgn. wetenschappelijk narekenen van een dichter, tegen de handelwijze van geleerden, die altoos maar vragen, waar een dichter het vandaan heeft, waarop hij ‘teruggaat’. ‘Al wat goed en vooral al wat voortreffelijk is geslaagd, is eo ipso oorspronkelijk’ (blz. 43). Het is een frisch geluid, dat ons in de volgende woorden tegemoetkomt:

mijn hemel, het doel van ons leven mag toch niet zijn onze ziel te offeren aan de vrouwelijke Moloch de wetenschap. Al ons werken, zoeken, peinzen moet toch hierop zijn gericht dat we ons onze eigene wetenschap verwerven, waaraan wij zelf wat hebben voor ons geheele bestaan (blz. 175). Sommige geleerden... peuteren en

[p. 4]

pluizen, bij voorkeur aan dichters, om toch vooral maar doode materie te krijgen in plaats van levenden geest. En dan roepen zij om het hardst dat zij nu juist de wetenschap vertegenwoordigen. Volgens die menschen mag je niet lief hebben, je mag niet bewonderen, je mag niet trachten na te volgen, je mag alleen, wat met een heerlijk Duitsch woord heet ‘verzetteln’. 'k Heb eens een geleerde hooren prijzen omdat hij zoo ontzettend veel ‘fiches’ had: heele boekenkasten vol sigarenkistjes, gerangschikt volgens 't alphabet, en die kistjes weer vol gelijk geknipte papiertjes, en op die papiertjes excerpten; ik vroeg of hij nu ook van al die papiertjes iets moois maakte; ‘dat niet zoozeer’ was het antwoord. Toen dacht ik toch: hoe jammer van die kistjes!

Voor theologen is het volgende nog van belang. Het is bekend, en ik wees er reeds in mijne bespreking van De Avondzon op, dat Prof. Hartman op het gebied der geschiedenis van het Oudste Christendom een man van ‘unzeitgemässe Betrachtungen’ is. De onechtheid der beroemde Tacitusplaats over de Christenvervolging onder Nero te Rome is voor hem eene uitgemaakte zaak. Men weet wat er indertijd te doen is geweest over de correspondentie van Plinius met keizer Trajanus (van Manen contra Wilde); Prof. Hartman's meening blijkt, als hij, over ‘de volledige verzameling’ van brieven sprekende, eenvoudig zegt: ‘ik zonder natuurlijk die onwijze correspondentie met keizer Trajanus uit’.

Zoover was ik gekomen, toen ik het door mij geschrevene eens overlas. En wat bespeurde ik tot mijne niet geringe verbazing? Dat ik den invloed van het boek over Horatius heb ondergaan; dat ik van den hak op den tak ben gesprongen; dat ik gekeuveld heb als anders niet tot mijne gewoonte behoort en dat er iets van de gemoedelijke satire in mijn opstel is, die de schim van Horatius, maar die bovenal den hooggeschatten Leidschen Hoogleeraar niet moge ergeren. Ik schijn haar van hem te hebben geleerd!

G.A. van den Bergh van Eysinga.

Helmond, Dec. 1913.