Den Gulden Winckel. Jaargang 12

[p. 97]

In memoriam Camille Lemonnier

HIJ stierf gelijk wij allen sterven moeten, ook de grootsten onzer, deze wiens schoonheid nochtans zoo onmisbaar is, wiens geest als eene klare fakkel vooruit werpt zijn doordringend licht in de duisterheid van het leven. En velen treuren om den dood van dezen hoogbegaafde, die schatten van schoonheid gaf, heel zijn leven onafgebroken door, en die als een slaaf wrocht aan het werk dat hij nalaat, werk van meer dan zestig boekdeelen. Hij had den werklust van Balzac en kende geen ander genot dan den arbeid. Op het oogenblik dat hij in de clinique van Dr. Depage, te Brussel stierf - het was Vrijdag 13 Juni, te 7 uur 's avonds - droeg hij, ofschoon 68 jaar oud, al weer een nieuw boek in zijn hoofd, waarvoor hij noodig had Noorwegen te bezoeken, en hij was zich voor die reis aan 't voorbereiden.

Hij was een pracht-mensch, groot en schonkig lijk een stier, met eenen geweldigen kop, diep ingeboetseerd, rosachtig haar en wild-streuvelende knevels, maar met schoone oogen vol droom. Hij had eene stem die gelijk een beiaardklok kon dreunen en die ook zingen kon en lispelen met ontroerende zachtheid. Misschien herinneren zich enkele Hollanders en Vlamingen die deze bladzijden lezen, hoe hij sprak en wat hij zei, voor anderhalf jaar, op het Buysse-feestmaal te Antwerpen, waar zijn speech, in het Fransch gezegd, het ontroerendste was van al wat men aan Buysse had opgedragen en het stuk proza waarin de liefde voor Vlaanderen het oprechtst, het kinderlijkst vroom was beleden. Want hij had Vlaanderen lief. Hij schreef over Vlaanderen bladzijden vol weeke innigheid, vol diepe liefde en weemoed, vol klare bewondering. Buiten onzen Streuvels vond geen enkel Vlaamsch schrijver voor Vlaanderen zulke schoone woorden en zulke hartstochtelijke beelden als deze Fransche romancier, in Le vent dans les moulins, Lepetit Homme de Dieu, La chanson du Carillon en andere zijner werken, Vlaamscher van geest en van gevoel dan de zoogenaamde Vlaamsche werken van zekere acrobaten onzer eigen literatuur, die ik hier maar liever niet noem, om het droeve opstel aan eenen lieven doode gewijd niet in een bittere polemiek te doen ontaarden. Men had ongelijk met hem voor een hater van onze taal te doen doorgaan. Hij betreurde het deze taal niet beter te kennen en eerbiedigde ze als een der uitingen van zijn volk.

Hij kende moeilijke tijden, want hij was de eerste in België, om aan echte literaire kunst te doen. Niet ten onrechte heeft men hem genoemd ‘le connétable des lettres belges’. Maar in den strijd voelde hij zich thuis, ademde hij eerst vrijelijk en genoot hij; hij streed met hardnekkigheid, zonder vrees, alles durvend, soms wreed-gekwetst - als toen men hem voor het gerecht daagde voor zijn roman L'Homme en amour - maar

[p. 98]

daarna weer frisch te been en in de bres, gereed om te antwoorden op den aanval, immer vooruitdringend, hoog-opgestoken de banier van zijn fiere leven, dat hij nooit onteerd heeft. Hij was een voorbeeld van eerlijkheid en trots: rijk was hij niet, maar toch weigerde hij in naam zijner republikeinsche en vrijzinnige beginselen eene zeer winstgevende en gemakkelijke betrekking die men hem van Staatswege aanbood, ten einde zelfs niet het gevaar te loopen zijne vrijheid van denken verbeurd te zien. Hij overwon. Hij deed in België de kunst zegepralen, maakte den weg gereed voor heel die prachtige literaire beweging van de Jeune Belgique zelf en die van ná de Jeune Belgique, die heden onder de rijksten en belangrijksten van Europa telt, en ook voor heel de prachtige, onafhankelijke en moderne Belgische schilderkunst. Zijne beteekenis overtreft dus die van al de andere fransch-belgische schrijvers.

Maar niet alleen door een soort van historische beteekenis is hij groot en voor eeuwig, meen ik, de geschiedenis der letteren ingetreden, maar ook door de zelfstandige schoonheid van zijn werk, van zijne vele kritieken, van zijne vijftig romans. Eén woord zou Lemonnier's aard kunnen samenvatten, maar dat woord ontbreekt eigenlijk in onze taal, en wanneer ik zeg dat Lemonnier een stoere, oerkrachtige ‘man’ was, geef ik niet heelemaal weer den zin van dat Fransche woord dat hij als opschrift aan den aller-sterksten zijner romans gaf: Un Mâle. Hij was ‘un mâle’, inderdaad, en ik denk hier aan die opdracht welke Barbey d' Aurevilly, die andere groote en zoo miskende schrijver, boven een zijner werken plaatste dat hij aan Lemonnier zond: ‘A mon ami intellectuel, l'auteur du Mâle aussi Mâle que son Mâle’ ...

Al de romans van Lemonnier zijn wel de vruchten van een heel gave, frisch en sterk-geblevene mannelijkheid, dicht in aanraking met de bronnen van het leven, niet verrot of verzwakt door de cultuur, maar er door versterkt, trouw gebleven aan haren aard, in voeling met de aarde. Ik ken weinig méer spontane landschap-beschrijvers, ruimere zieners van den groei der natuur; misschien zijn er geen, in heel Europa, buiten Streuvels, wiens kunst in zeker opzicht zooveel gelijkenis heeft met het landelijk gedeelte van Lemonnier's arbeid. Hij was een openluchts man. Wel leverde hij mondaine romans, werken van zeer scherpe psychologie en heel teere gevoelscritiek - zoo bijv. Claudine Lamour en L'amant passionné - maar in den grond was hij en bleef hij een buitenmensch, een man die lucht en zon noodig had, die niet de salonatmosfeer verdroeg, zich eerst tusschen de boeren in het wijde veld thuis voelde. Zelfs in zijne beschaafde, in aristocratische of burgerlijke middens spelende romans, voelt men een adem die van verre komt, uit de rensche velden en de zerpe beemden van Brabant. Heel de Mâle werd geschreven in open lucht, in een boomgaard te Groenendaal. Lemonnier was zoo weinig mogelijk te Parijs of te Brussel, maar liefst aan de Leie of in de Ardennen.

Camille Lemonnier †

In eene uitstekende studie, bij Sansot verschenen, onderscheidt Leon Bazalgette drie perioden in Lemonnier's werk. De eerste omvat het werk van 20 tot 40 jaar, waarin triomfeert eene vette, veie, weelderige en soms buitensporige kunst, een temperament vol zeef en gist, zwaar van bloed, gespierd en vast-geschoord op den Vlaamschen bodem; het is de realistische of naturalistische periode, die ons brengt Nos Flamandes, Les Charniers, Contes Flamands et Wallons, Un Mâle, La Mort enz. enz. De tweede periode gaat van 40 tot 50 jaar en, binst dit termijn, zien we ontstaan boeken van meer ontledenden aard, verfijnder, ingewikkelder, een beetje decadenter, en ofschoon nog altijd aan de naturalistische conceptie getrouw, toch hier en daar de sporen dragend van den invloed die op den schrijver moet zijn uitgegaan van de zoogenaamde ‘psychologische’ beweging, ook van de sociale school en daarna van het symbolisme; tot die richting behooren reeds L'hystérique, Madame Lupar, Le possédé, La fin des bourgeois en vooral, sedert 1893, Claudine Lamour, L'Arche, L'Ile Vierge, L'homme en amour. De derde periode loopt dan over het

[p. 99]

verder leven van Lemonnier: ze wordt eenigszins een terugkeer naar het instinct van de jeugd maar naar een instinct dat, aan den anderen kant, door de ondervinding verrijkt en gestaald is, verbreed en gelouterd. In deze periode ontvangen we de eigenlijke meesterwerken van Lemonnier; Adam et Eve en Au coeur frais de la Forêt zijn feitelijk meer groote proza-poëmen dan romans: krachtige, jubelende, geestdriftige verheerlijkingen van het natuurleven, van het instinct, van de reine drift, lyrische frescos van een nieuw leven in een nieuw Aardsch Paradijs, schroeiend van pantheïstischen gloed, bedwelmend van lauwe zonne-warmte, van veie aarde-roken en bosch-geuren, idyllisch en rauw-sensueel terzelfdertijd; C'était l'été, Le sang et les roses behooren tot dezelfde reeks. Met Les deux consciences - waarin hij het proces beschrijft naar aanleiding van L'homme en amour tegen hem ingespannen, en den strijd tusschen het angstvallige, schroomige, veinzende en door enge moraal ontaarde geweten van den naar slechte inzichten zoekenden en achter twijfelachtige en min of meer dubbelzinnige bedoelingen jagenden rechter en zijn eigen vrij onafhankelijk en rein geweten van kunstenaar en mensch, - met Les deux consciences keert Lemonnier dan feitelijk weer naar de tweede periode terug: Comme va le ruisseau, L'amant passionné, Le droit au bonheur, Tante Amy, L'Hallali, Quand j'étais homme geven soms heel rake, fijne, stille ontledingen, een rustig beeld van enkele sociale toestanden of van bizondere gevoelsafwijkingen. De pantheistische lyriek van Un Mâle, van Adam et Eve, van Le Vent dans les Moulins spreekt er in lager tempo in.

In den grond zijn er geene juist-afgelijnde perioden in Lemonnier's arbeid: hij keert van den natuurweer naar den stadsroman, van den heidensch voluptueusen zang naar de stille gemoedelijkheid van een lijdend liefdeleven, beurtelings van het ruw, star naturalisme dat hoogtij viert in het losse en bijna dierlijke driften-leven van een Cachaprès (de held van Un Mâle) naar de ingetogen symboliek van L'Ile Vierge, naar de vlijmende, wroetende maar zacht-droeve teekening van den ‘Amant passionné’ of van de vriendelijke en in zoo rustigen levensslaap gezonken ‘Tante Amy’.

Lemonnier was een zeer veelzijdig auteur, een mensch die met elke nieuwe lente zich vernieuwde. En toch, ofschoon in zijn werk honderde stemmen zich uiten, keeren er steeds enkele leitmotieven in weer. Men vindt den Lemonnier van de eerste boeken Les Charniers en de Contes flamands weer in de laatste, L'hallali en La chanson du Carillon. En al de werken die tusschen die twee uiteinden liggen zijn belangrijk en allen bijna even schoon. Persoonlijk echter gaan mijn voorkeur en mijn bewondering niet het meest naar de eigenlijke naturalistische romans van Lemonnier gelijk Happe chair of La fin des bourgeois of zijne tendenz-romans gelijk Le droit au bonheur, maar wel naar wat ik wil noemen zijne Vlaamsche landelijke romans, die proza-poëmen in handeling en in bezielden gang, waarvan de uitmuntendste zijn Un Mâle, Le vent dans les moulins, Comme va le ruisseau en Le petit homme de Dieu, en daarna naar zijne heidensche, buiten ieder bepaald tijdperk handelende natuur-romans, in den aard van Adam et Eve en Au coeur frais de la forêt. In die boeken vooral bewijst hij de waarheid van die zelfbeschrijving eens door hem gegeven: ‘J'ai une foi, la foi en l'humanité infiniment perfectible, seule maitresse de ses destinées... J'évite le plus que je peux, dans l'appréciation des choses, les idées préconçues et me laisse entraîner aux grands courants humains à mesure qu'ils se produisent. J'admire mon temps et les hommes de mon temps jusque dans leurs erreurs qui peut-être ne le sont que pour nous... Je m'abandonne à la circonstance, à la vie, à mon instinct qui sont mes guides et les seuls auxquels j'obéisse. Tous mes livres ou presque tous, sont sortis d'états de ma vie, d'équations de mon moi avec des états d'humanité extérieure et souvent des milieux, paysages surtout parmi lesquels je vivais... Je ne suis que cela, en vérité, un inconscient, un instinctif’.

De genadige goden hadden zijn lichaam moeten versteenen in een sterken boom, zijne voeten doen wortelen schieten en zijn armen in rijk-beladen takken veranderen, om hem een klimoprank doen slingeren. Rond hem zouden de saters en de nymfen, in het wijde bosch, hebben gedanst. En gelijk een nieuwe Pan zou hij hebben geleefd, in het jonge licht, in het ruischen van den wind, boven het verliefd omarmen van menschen en dieren... Maar hij is gestorven, voor goed dood, verloren voor ons, tenzij we zijn werk behouden en naar zijn leer luisteren en hem blijven vereeren in zijn geest tot na den dood zijns lichaams. Dat zullen we ...

Hij stiet een geestdriftig levenslied uit.

Hij was een der weinige oprechte, durvende, onafhankelijke en slechts om het ware menschelijke bekommerde schrijvers van deze eeuw, en had het leven oneindig lief met heel zijn gloeiend wezen, zijn brandend hart, zijn koortsig lichaam - in een roes.

ANDRÉ DE RIDDER.

Antwerpen.