Den Gulden Winckel. Jaargang 12

[p. 1]

[Schrijvers van over de grenzen]
Gerhart Hauptmann

DE toekenning van den Nobelprijs voor literatuur aan Gerhart Hauptmann heeft op dezen schrijver weer algemeen de aandacht gevestigd. Die bekroning viel samen met de viering van 's dichters vijftigsten geboortedag, welke in Duitschland met veel geestdrift door zijn bewonderaars werd herdacht. Hauptmann's uitgever, de firma Fischer van Berlijn, nam deze dubbele gelegenheid te baat om een nieuwe volledige uitgave van zijne verzamelde werken te bezorgen, in zes lijvige en sierlijk-verzorgde deelen, tegen zeer goedkoopen prijs ter beschikking van het volk gesteld. Nergens zal men Hauptmann beter uit leeren kennen dan uit die enkele bundels waarin de vruchten van heel zijn letterkundige loopbaan, als dramaturg en als romanschrijver, zijn vergaard. Deze beschouwing wil feitelijk niet meer geven dan wat kantteekeningen op die verschillende werken. Het schijnt me voorloopig heel lastig meer dan zulk een voorbereidenden arbeid te leveren, want weinige individualiteiten in de moderne literatuur zijn moeilijker te ontleden en samen te vatten in een - fataal min of meer dogmatische - studie, dan die van Hauptmann, en zulks uit den zoo verscheiden aard zelf van de werken die hij schonk, en die van het rauwste, naaktste en wrangste naturalisme gaan naar de meest mystieke, fijnst-symbolische en dichterlijke gedachten- en gevoelskunst, terwijl anderen streven naar humor, anderen nog naar breede massa-epiek. Verscheidene malen las ik in verschillende kritische studies allerlei argumentaties om Hauptmann's literair leven in drie of vier bepaalde en eigenaardige perioden in te deelen, door deze en gene kenschetsende eigenschappen gekarakteriseerd. Ik heb tot nu toe in deze spitsvondige discussies niet meer dan literaire ‘spielereien’ kunnen zien. Me dunkt dat er geen sprake kan zijn van eene eigenlijke evolutie in Hauptmann's loopbaan. Geen stijgende of dalende lijnen merk ik er in, ook geen onderbroken lijnen. Hoogstens zou men een paar spiraallijnen door die productie kunnen trekken, waarvan de uiteinden telkens verbinden zouden de tot dezelfde richting behoorende werken, die de dichter, na jaren van zeer verschillenden arbeid op heel ander gebied, weer geeft, onverwachts terugkeerend tot eene vroegere conceptie die men alreeds verlaten waande. Wat men als een eindpunt aanzag wordt een paar jaren later een nieuw uitgangspunt voor stijgend werk.

Hauptmann zelf deelt zijne werken in vier reeksen in: de sociale dramen, de Märchendramen, de Familiendramen en de historische dramen.

[p. 2]

Tot de sociale dramen behooren: Vor Sonnenaufgang, Die Weber, Der Biberpelz, Der Rote Hahn, Fuhrmann Henschel, Rose Bernd, Die Ratten.

De Familie-dramen zijn: Das Friedensfest, Einsame Menschen, Kollege Crampton, Michael Kramer, Gabriel Schilling's Flucht.

De sprookjes-serie wordt gevormd door: Hanneles Himmelfahrt, Die versunkene Glocke, Der arme Heinrich, Elga, Schluck und Jau, Pippa tanzt, Helios, Das Hütenlied, Griselda.

De historische drama's zijn: Florian Geyer en Kaiser Karls Geisel.

In dit opstel zal ik slechts over enkele dezer werken in 't bizonder kunnen handelen, over de belangrijkste van elke serie.

* _* *

Hij is dus nu vijftig jaren oud. Zijn gezicht komt vroeg verouderd voor, met diepe rimpels doorploegd, vermoeid, verhard en toch milde; zijn hoofd is stoer, krachtig, het hoofd van een mensch die veel heeft geleden en toch niet liefdeloos is geworden. Vooral de oogen zijn levendig, schrander en gelaten, vol nuchter bewustzijn, met een waas van droom er over, dat waas dat in de oogen der menschen schemert, die in een verre, innerlijke wereld leven, de wereld waar Novalis van spreekt: ‘Die innere Welt ist gleichsam mehr mein als die auszere. Sie ist so innig, so heimlich. Sie ist so vaterländisch. Schade dasz sie so traumhaft, so ungewisz ist’. Voor deze ‘binnenwereld’ werd Hauptmann geboren. Het is voor de modernen een pijnlijke wereld, vol wee, vol onrust, vol kamp. Hauptmann's kop spiegelt het geweld van den titanenstrijd zijner complexe menschennatuur af. Hoe vreugdig naast dien hoekigen, scherpen en strengen, bitteren en ouden Noormannenkop, de vriendelijke en rustige trekken van vroegere menschen, een Goethe, een Schiller, een Novalis. Die kop is een biecht...

Zijn grootvader was een wever, die mede den strijd der ‘vierziger Jahren’ doormaakte, door Hauptman zoo 'episch beschreven in het hoogste zijner drama's Die Weber. Zijn vader had in de badplaats Obersalzbrunn het bekende hotel ‘Zur Preussischen Krone’ geopend. 't Is daar dat op 15 November 1862 Gerhart Hauptmann werd geboren. Zijn oudere broeder Carl Hauptmann is ook een in de Duitsche literatuur zeer gunstig bekende personaliteit.

Gerhart Hauptmann studeerde met zijne broeders te Breslau en daarna te Jena, volgde er onder meer de cursussen van Ernst Häckel en legde zich vooral op de beeldhouwkunde toe. Een tijd lang leefde hij als beeldhouwer te Rome. Ziekte dwong hem naar Duitschland terug te keeren. In Mei 1881 huwde hij en trok naar Berlijn. Daar leerde hij de jonge dichters en schrijvers kennen die de toenmalige ‘moderne’ beweging in Duitschland begonnen in te voeren: Bruno Wille, Arno Holz, Johannes Schlaf, Max Kretzer; onderging hun invloed, naast dien der groote vreemde

Gerhart Hauptman

schrijvers wier roem tot in Duitschland doordrong: Ibsen, Zola, Tolstoï. Na eenige mislukte proeven van poëzie - hij kocht later zelf al de nog bestaande exemplaren van zijn dichtbundels op - en een paar onuitgegeven tooneelwerken, schreef Hauptmann eindelijk in 1884 het eerste drama dat we van hem kennen: Vor Sonnenaufgang. Op 20 October 1884 werd het vertoond door de Freie Bühne van Berlijn - een tooneelgezelschap geschapen door Maximilian Harden à l'instar van Antoine's Theatre Libre te Parijs, voor het opvoeren van nieuwe kunst - en de opvoering deed een nog ongehoord theaterschandaal losbarsten, dat den schrijver plotseling bekend maakte. Vor Sonnenaufgang ontstond uit een grooten aandrang naar naturalisme; we vinden er de erfelijkheidstheorieën in terug die Ibsen in zijne werken uitsprak, die Tolstoï in zijn ‘Macht der duisternis’ aantoonde en die in Zola's Rougon-Macquart een nog beslister toepassing vonden. Het toont ons een

[p. 3]

boerenfamilie van Schlesien die heelemaal onder gaat door drankzucht, echtbreuk en avontuurlijkheid. Eenige der toen modieuze socialistische gedachten worden er gelijktijdig in vooruitgezet. Met sterke levensechtheid wordt het huiveringwekkende milieu van de familie Krause door Hauptmann geschilderd, misschien wat al te ruw, al te kras, met te veel naturalistische ‘kleinmalerei’ en te veel tendenz. Het staat niet vast op den grond gelijk de meeste zijner latere werken; de akten zijn veeleer ‘levensuitknipsels’ dan brokken van een doorloopend drama. Maar wat een verschil tusschen dat vranke, durvende, soms weerzinwekkende bruten-stuk en de toenmalige familiekunst van Duitschland! Buiten Hebbel's drama's hadden nog geen duitsche stukken zoo'n barsch geweld, zoo'n pijnlijke echtheid, zoo'n gezonden levensaandrang laten vermoeden.

Das Friedenfest (1890) heeft niet de bizondere beteekenis van Vor Sonnenaufgang. Daarentegen behoort Einsame Menschen (1841) tot het allerbeste van Hauptmann's voortbrengst en tot het beste van het moderne tooneel. Het staat echter nog al sterk onder het teeken van Ibsen. Een jong geleerde is gehuwd met een zeer liefdevolle en trouwe vrouw, maar die hem niet in zijn gedachten-wereld volgen kan; ze leven beiden naast elkaar als ‘eenzame zielen’, zonder innige verstandhouding, zonder dieper besef van hunne liefde. Een jonge studente wordt op zekeren dag in Vockerat's huis ingeleid, neigt zich over zijne boeken, gunt hem eindelijk de prangende volupteit van het begrepen-zijn. Maar zijne vrouw wordt jaloersch, verkwijnt van droefheid om den afstand dien ze tusschen hem en haar voelt vergrooten en dan komen de schoonouders er tusschen om de vreemde tot vertrek te dwingen, hem zijne schuld tegenover zijne echtgenoote en tegen de meening der wereld in te doen zien. Annie reist af en Johannes, nu hij heeft verloren zijne echte vrouw, zijne genoote naar den geest, vindt geen steun in 't leven meer en verdrinkt zich. Ik ken weinig ontroerender, aangrijpender, aan hoogere intellectueele tragiek rijker scenen dan die welke wordt afgespeeld tusschen Johannes en Annie, op het oogenblik van het afscheid.

Na Eenzame Menschen verscheen het andere groote meesterstuk Die Weber, Hauptmann's breedst-aangelegde werk, dat nooit zal vergeten worden. Geen enkel ander werk geeft grootscher en in zijn grootschheid eenvoudiger den ontzaggelijken opstand van het Proletariaat van dezen tijd en van het geweten der menschen van deze eeuw tegen de hen verdrukkende machten. Die Weber maken een epos uit gelijk Zola's Germinal, het meesterwerk voorzeker van het sociaal tooneel. In de vijf bedrijven ligt bijna geen andere eenheid dan die van vijf huiveringwekkende tafereelen, waarin weent het lijden van eene uitgehongerde menigte en klinkt de kreet van opstand en wraak welken die massa slaakt den dag dat ze hare ketens afschudt en tegen hare uitbuiters de wapens opneemt. Bewonderenswaardig is de allersoberste manier waarop Hauptmann zijn gegeven heeft behandeld: zonder sentimenteele rhetoriek, zonder lawaaierig nihilisme, zonder woordrijke debatten. Overal is hij gebleven: de eenvoudige nazegger van het leven, maar met allervurigste liefde, met dweepzieke barmhartigheid, met allesoverweldigende ontroering.

College Crampton (1892) mag ook tot de uitmuntendste prestaties van Hauptmann gerekend. Het hoogtepunt van deze comedie rust op Professor Crampton's waanzieke, machtelooze, dwaas-bluffende en toch verteederende kunstenaars-psychologie; Crampton is een potsierlijke en nochthans aandoenlijke raté, door Hauptmann niet als een caricatuur (waar men zich bij anderen op had mogen verwachten) maar als een arm slachtoffer, een zwak, lijdend en dus beklagenswaard individu behandeld.

Op Crampton volgde Der Biberpelz, ‘eine Diebskomödie’, nog al grof van humor, zooals de latere Schluck und Jau en Der Rothe Hahn. Ik kan in deze werken niet veel meer dan oppervlakkige en maar half gelukte pogingen zien; een geboren tragicus gelijk Hauptmann zal ook wel nooit in het blijspel heelemaal tehuis zijn. Maar 't jaar 1898 bracht Hannele's Himmelfahrt, de naïve, troeblante en hartverscheurende Hannele, het eerste zijner sprookjesstukken, zijner droom-fantasieën. Het kleine meisje Hannele heeft zich willen verdrinken om te ontsnappen aan de slechte behandeling van haren dronken vader, maar de schoolmeester heeft haar bijtijds opgevischt. Nu ligt ze te zieltogen op een bedje, in een armen-kamer, te ijlen in haar doodstrijd. Dan verschijnt haar hare gestorvene moeder die haar in den hemel noodt, en witte engelen met gulden vlerken dalen naast haar neer met zilveren, diafane bloemen en brengen haar een goudbestikt bruidskleedje en een diamanten diadeemtje en kristallen schoentjes. Hannele lacht, gelukkig om de schoone wereld die voor haar opengaat, maar dan komt ook de zwarte engel van den dood, met zijn dreigend zwaard en die voert het zieltje van Hannele mede. Hannele's Himmelfahrt was Hauptmann's antwoord aan hen die hem voor een machteloozen werkelijkheids-fotograaf, een kleinzieligen realist wilden doen doorgaan. Het is de allerliefste, zachtste, teederste droom van een groot dichter, de muzikale, geurige, bebloemde Weihnachtsdroom van Duitschland's machtigsten auteur. Die Versunkene Glocke (1897) behoort tot

[p. 4]

de Märchen-kunst, maar tevens tot de hoogste symbolen-kunst. Deze dramatische vertelling was voor Hauptmann niet slechts eene feeërie, maar ook de biecht van zijn kunstenaars-zijn. De val van het groote historische drama Florian Geyer waar hij zeer lang aan gearbeid had en dat in zijne oogen een bizondere beteekenis bezat, had hem zeer ontmoedigd. De Verzonken Klok moest zijn de machtige apologie van den kunstenaar en van den Droomer, van het martelaarschap dat hem door zijne intellectualiteit op de schouders wordt gedrukt. Het is de mensch in strijd met de Chimaira, en zijn noodlottigen neerval na de alles-inspannende stijging naar 't onbereikbare oneindige. Die neêrblikseming van den mensch van de torenhoogte van zijn trots, het is de eeuwige levenstragedie der groote zielen, van den toren van Babel af, tot Prometheus, Ikarus den zonnevlieger en Bouwmeester Solness. In de Versunkene Glocke gebeurt alles in den Droom - ofschoon in heerlijke beelden van werkelijkheid - boven alle tijdelijkheid, zoodat de meester spreken kan: ‘Is dan wat ik doorleefde niets dan de ijle adem van een klank, die is, en niet meer is, en nauw geweest?’ De held van het drama, de klokkengieter Heinrich, lijdt het martelaarschap van degenen die hoopten de stof te overwinnen, den geest te temmen en die in hunnen bateloozen kamp bezweken. Men vindt er ook de gonzende echo's in van de angsten, de twijfelingen, de zwakheden van den kunstenaar in 't algemeen. De handeling is omzeefd met paradijzen-licht, doortrild van 't heerlijke geluid der duizende natuurstemmen. Na die Versunkene Glocke gaf Hauptmann opnieuw een paar werken van enger naturalistische vizie: Fuhrman Henschel, somber drama van het land, Rose Berndt enz.

Noemen we apart Michael Kramer, een der meest typische en oorspronkelijke ‘zielen’-drama's van Hauptmann. In geen enkel ander zijner werken toonde hij meer dan in dit een koppige gewetenseerlijkheid, een meer beslisten wil naar menschelijke waarheid, naar eenvoudige tragiek, naar ontroering zonder literatuur. Naakt, hard van gedachte en van uitdrukking is Michael Kramer, een prachtig boek, vol ruwe eerlijkheid en gedachtenkracht. Heel de actie draait om den zelfmoord van een jongen man; ze vormt eigenlijk eene sobere ontwikkeling rond enkele gedachten over kunst, liefde en dood. Ik ken in de tooneelliteratuur van heden weinig fragmenten pakkender dan het laatste bedrijf van Michael Kramer: de doodswake van den vader bij het lijk van zijn gezelfmoorden zoon, gelispelde monoloog welke ruischt als een gebed...

De ruimte ontbreekt mij hier om over al de andere werken van Hauptmann uit te weiden die op Kramer volgden: ik sprak terloops van Schluck und Jau en van Der rote Hahn. Der arme Heinrich en Pipa Tanzt sluiten zich bij Hannele en bij de Versunkene Glocke aan; de atmosfeer van Pipa vooral is zeer dichterlijk, frisch van den zerpen boschgeur der Duitsche wouden en Pipa is er de elfe in, die danst en springt voor iedereen omdat ze allen met andere oogen beziet, en wier leven op een schoonen dag breekt - gelijk het broos kristal dat in de glasfabriek waarin ze woont wordt voortgebracht. De tragi-komedie De ratten geeft het beeld van een Berlijnsche huurkazerne; Hauptmann keert met dit stuk tot zijn vroeger sociaal genre terug; met wonderbare levendigheid loopen de typen dooreen die hij, uit allerlei standen gekozen, in den warrelenden mierenhoop heeft waargenomen. Met voorliefde gewaag ik nog van Gabriel Schilling's Flucht, waarin beschreven wordt de ondergang van een kunstenaar onder de verdrukking van een passie die hij niet afschudden kan, onder de hypnose van een vrouw die hij niet bemint en van wie hij zich nochtans niet los te rukken weet; dit stuk speelt vóór de zee, gelijk Ibsen's Frau des Meeres. De teniet gaande Schilling, die machteloos naar kracht, werklust, gezondheid en wilsvermogen hunkert, naar een nieuw leven, en zinkt, steeds lager zinkt, blijkt een der stevigste en ellendigste creaties van Hauptmann.

* _* *

Nog rust op mij de plicht enkele regels aangaande Hauptmann's romans te schrijven: 2 van de 6 door zijn werk gevormde boekdeelen. Ze omvatten de twee juist vóór en na Vor Sonnenaufgang geschrevene en voortreffelijke naturalistische novellen Bahnwarter Thiel en Der Apostel, de twee romans Der Nar in Christo Emanuel Quint (1910) en Atlantis (1912) en het reisverhaal Griechischer Frühling (1908). Al deze werken zijn van hooge waarde. Emanuel Quint vooral geeft ons Hauptmann met zijne beste en sterkste gaven van uitbeelding. Quint is een arm, gekweld mensch, een beetje waanzinnig, die maar ééne begeerte heeft: op Christus te gelijken en volgens Jezus' voorbeeld te leven. Op zekeren dag begint de zotte Quint te prediken, hij werft discipelen aan, geneest een zieke, laat zich door een nieuwen Johannes doopen, geraakt eindelijk in de gevangenis, wordt door eene adellijke jonkvrouw, zijne Maria Magdalena, bemind, beticht zich daarna onschuldig van den moord waaraan de jonge gravin ten prooi viel, eindigt eindelijk zijn Christuswaan in de sneeuw, na zijne vlucht naar Zwitserland. De evangelische figuur van Quint is eene der

[p. 5]

diepst-begrepene en der rijkst-menschelijke figuren der wereldliteratuur, en in weinige boeken meer dan in dien bizonderen roman, is de harmonie van den tijdgeest en van het eeuwigheidsgevoel zuiverder en inniger bereikt; de techniek van het boek is de getrouw realistische, zooals in Vermeylen's Wandelende Jood waar ik meermalen aan gedacht heb bij het lezen van Emanuel Quint. Het broederlijk besef van het menschelijk lot, van de schoone illusies der verbeelding, van de vertwijfeling der gepijnigde hoop, van het geprikkeld verlangen liggen aan deze twee groote meesterwerken ten gronde.

Bevreemdend werkt op de trouwe Hauptmannlezers de lectuur van Griechischer Frühling, om al het geluk, de kracht, den toover welke uit dit boek spreken. In de oervormen der grieksche cultuur prent Hauptmann zijn eigen leven, en het besluit van het werk luidt: ‘Als höchste menschlische Lebensform erscheint mir die Heiterkeit’; zegen des Levens over de smarten, over den dood, apologie der kracht, liefde-zang van een Siegfried die Nietzsche kennen zou. Boek van jong betrouwen waar de helle Grieksche zonne straalt door den nevel van den langen nacht die over Hauptmann woog.

Hauptmann's laatste boek heet Atlantis, de roman van een schip, waarin de ontzettende beschrijving van een zeeramp ons eenige angstige oogenblikken doet doorstaan...

* _* *

Een paar eigenschappen treffen vooral in Hauptmann, teekenen hem scherp af tusschen de andere literatoren. De eerste dezer eigenschappen is: zijn sociaal gevoel. Hetzij hij een revolutionair drama schrijft gelijk Die Weber of wel een eenvoudig milieu-drama of een ideeën-drama - dat sociaal gevoel steekt er in; zijn sociaal voelen moet hem in 't vleesch en 't bloed zitten, in heel zijn zenuwgestel. Alleen een heel ruim, diep en grootsch begrijpen van wat een volk is, een klasse, een maatschappij kon een schrijver in staat stellen de fresco's van den menigte-optocht, de massapsychologie van Die Weber en van Florian Geyer's boerenstrijders te bewerken.

De tweede der meest kenschetsende eigenschappen van Hauptmann is: zijn tijdsbegrip. Niemand vaster dan hij staat met heel zijn wezen op den bodem van zijn tijd, van zijne eeuw. Gelijk Ibsen's werken stellen zijne drama's het probleem van al de groote questies die in onze dagen in discussie zijn en de gemoederen bekommeren en verontrusten; ze stellen die problemen zonder hartstocht, nuchter, met een beetje vreemdheid en mysterie, een ietsje Duitsche mystiek tot in 't strengste naturalisme; een heldonker kerklicht brandt om de zielen van al die tijdgenooten wier innerlijk leven hij heeft gewekt: Crampton, Kramer, Schilling, Vockerat, Heinrich en de anderen. Schemerlicht zonder duisterheid, dat de zielen vooral van binnen overstraalt.

Hauptmann is een strijder en een apostel. Hij heeft dikwijls de overwinning behaald maar hij is ook bezweken; hij heeft plechtige waarheid uitgebazuind, maar hij heeft zich ook bedrogen. Doch dit is waar: héel zijn leven heeft hij gestreden voor de gerechtigheid, de waarheid en de liefde van de menschen, tegen de leugen, de verdrukking en den haat. Hij heeft zich gansch aan de kunst geofferd, en aan het menschdom. Hij is een der eerste schrijvers van de wereld, op dit oogenblik, de broeder van de grootsten, van Tolstoï, van Ibsen, van Dostoïevsky, van Zola, van Dickens, van Whitman. Hij staat in de voorwacht der vrije geesten die het leger der toekomst leiden...

ANDRÉ DE RIDDER.