Den Gulden Winckel. Jaargang 9

[p. 155]

Tooneel

Drie zede-spelen door J.H. Speenhoff: De Voet, Cultuur, Kiekeboe, elk in één bedrijf, opgevoerd door ‘Het Kleine Tooneel’, Directeur J.H. Speenhoff.

Nu de firma W.L. en J. Brusse te Rotterdam zoo vriendelijk is geweest mij een recensie-exemplaar toe te zenden van bovengenoemde drie stukjes van den heer Speenhoff, welke zij, tusschen twee haakjes gezegd, voor den lagen prijs van f 0.35 in een zeer aantrekkelijken vorm onder ieders bereik brengen, is het mij makkelijker geworden iets mede te deelen over eene opvoering ervan, die ik het genoegen had in begin Juli l.l. bij te wonen. De impresario van het Zandvoortsche Olympia-Palace, de heer Max van Gelder, had den heer Speenhoff met zijn ‘Klein Tooneel’, waarvan toen de dames Duymaer van Twist en Else Mauhs met den heer van der Lugt Melsert de kern vormden, uitgenoodigd het seizoen te openen. Ik kreeg toen een zeer gunstigen indruk van deze ‘zeepbelletjes’, zooals men geneigd is ze te noemen, en nu, nadat ik ze gelezen heb, wordt er een prettige herinnering in mij opgeroepen, eene herinnering aan een warm gevoel van bewondering en geestdrift, dat ik dien avond ondergaan mocht.

Laat mij beginnen met vast te stellen, dat ‘de Voet’ op een veel hooger plan staat dan de beide andere stukjes. ‘De Voet’ is iets van heel-aparte, poëtische verfijning, als een sonoor-klinkend liedje, klein en broos, als een sappig-verfrisschende vrucht, die je aan het droomen brengt. De beide andere ‘zedespelen’ zijn minder belangrijk, onnatuurlijker, onwaarschijnlijker en vooral van minder ontroeringsvermogen. Van deze twee is ‘Cultuur’ echter verreweg het beste, als zijnde meer navrant en artistieker dan ‘Kiekeboe’. Deze uitspraken vormen natuurlijk zeer subjectieve waardebepalingen, die, zooals ik mij meen te herinneren, door verscheidene critici niet gedeeld worden. Ik zal zoo aanstonds trachten bewijzen aan te voeren voor mijn opinie's, maar wil er eerst even op wijzen, dat deze drie stukjes bij het lezen al heel weinig indruk vermogen te maken, iets wat een gunstig vermoeden ten opzichte van hun waarde als producten van dramatische letterkunde doet ontstaan. Het is natuurlijk een overbekend feit, dat bij de dramatische litteratuur de kunst van den tooneelspeler in de eerste plaats de doode letter leven moet inblazen. Een groot dramaturg ziet in zijn verbeeldingsleven alles gebeuren, wat hij neerschrijft, hij ziet de handeling nog meer dan dat hij het geluid hoort van het gesproken woord. Een prozaschrijver en een dichter hooren in hun verbeeldingsleven bij het scheppen alleen de geluidsdracht van wat zij schrijven. Welk een verschil, Shakespeare te lezen en Shakespeare te zien spelen! De goede dramaturg schrijft een quintessence van handeling, een kern, die de acteur laat uitbloeien tot actie. Werkelijk, het is een slecht teeken voor de waarde als dramatische litteratuur, wanneer een stuk zoo goed leest! Bij het lezen van deze stukjes merk je onmiddellijk met een tooneelschrijver ‘pur sang’ te doen te hebben, met iemand die alles in handeling zag gebeuren, toen hij met schrijven bezig was. Ook zou ik niemand aanraden het boekje te koopen, die niet in zich het vermogen weet ‘dramatisch’ te kunnen lezen, d.w.z. met den geest een bijna plastische voorstelling te kunnen verbeelden van het gelezene.

Die overvloed van indicatie's, welke ik bij moderne Nederlandsche tooneelstukken - in druk - zoo langzamerhand geneigd ben geworden als een criterium van decadentie, van bloedloos-onmachtige nervositeit aan te merken, ontsiert Speenhoff's werk niet. Hij vindt ze onnoodig, of liever hij is sterk genoeg er zonder te kunnen. Zijn dialogen zijn zoo krachtig van bouw, dat zij den normalen acteur ruimschoots gelegenheid geven als speelmateriaal te dienen, zonder dat hij gedwongen wordt, met impotente-angstvalligheid, een stroom van aanwijzingkjes te laten vloeien in den gedrukten tekst, die deze eerder op een roman doet gelijken dan op een drama. Ik geloof, dat het onder den invloed van Shaw gekomen is, dat veel moderne Nederlandsche schrijvers en schrijfsters van meer - of - min vervelende tooneelstukken aan de morbiede neiging, stemming-indicatie's van belachelijke subtiliteit in te lasschen, toegeven. Maar Shaw is dat niet kwalijk te nemen. Ten eerste is Shaw geen tooneelschrijver, d.w.z. geen schepper van gave dramatische kunstwerken. Shaw schrijft wondergeestige dialogen, die zich meestal beter lezen dan spelen laten. Zijn opmerkingen hooren thuis in de subjectieve romans die zij eigenlijk zijn, en doen als de lijntjes en krabbeltjes van groote humoristische teekenaars, die heele situatie's kunnen uitdrukken met een énkelen veeg, een énkel haaltje. Ten tweede weet Shaw, dat hij tegemoet dient te komen aan de litteraire onkunde van de meeste tooneelspelers, die, vastzittend aan het conventie-type van een bepaald emplooi, gewoonlijk te weinig ontwikkeling hebben zich in de fijne nuances zijner exentrische persoonlijkheden in te denken. Bij onze landgenooten zijn de veelheid der aanwijzingen niet het merg der handeling zelve, maar leveren ze dikwijls een bewijs voor de onmacht van hun dramatisch concentratie-vermogen. Weliswaar laat de letterkundige ontwikkeling onzer acteurs even goed veel te wenschen, maar, aangezien bij vele moderne oorspronkelijke werken

[p. 156]

die schat van aanwijzingen eerder vertroebelt dan belicht, mag men aannemen, dat deze weeke wenkjes hun vaker in de war brengen dan helpen. Speenhoff evenwel is zeer gematigd in dit opzicht. ‘De Voet’ leest, en dit is, geloof ik den grootsten lof dien men een Nederlandsch stuk geven kan, alsof het door een Franschman geschreven ware. De uiterst luchtig-fijne, ijlbrooze geestigheid van den dialoog, ofschoon modern-Engelsch naar den vorm, is in haar wezen echt Fransch. Maar ‘De Voet’ is meer nog dan geestig, meer dan alleen intellectueel! Het is een ding van echte kunst, omdat het, behalve de logische ontwikkeling van een gedachte, de poëzie uitdrukt van het echte gevoel. Het is een verhaal, en het ontroert! Ziedaar twee constitueerende eigenschappen voor het tooneelspel en voor den roman, die men bij de naturalistischcritische school onzer tegenwoordige letterkunde te veel mist. Te lang heeft men het gevoelselement uit den vormendienst onzer litteratuur verbannen bij het prutsig gepeuter in woordkunst en voorgewende objectiviteit.

Ik noem het werk van den heer Speenhoff een verblijdend verschijnsel. Tot nog toe was hij ons in een gansch andere, minder sympathieke gedaante onder de oogen gekomen. Toch lieten mannen als Kloos en Gerard van Eckeren (de laatste in ‘Den Gulden Winckel’ van Maart 1909) zich zeer gunstig over hem uit. Ik weet niet of deze beide heeren Speenhoff wel eens in zijn capaciteit van liedjeszanger in een variété-schouwburg gehoord hebben. Als dat wel het geval is zullen zij ongetwijfeld onder de eigenaardige bekoring zijn gekomen, die soms van zijn zingen uitgaat. Ook al zijn te veel van zijn liedjes geesteloos-plat, en, wat nog veel erger is vulgairindecent, vindt men er toch onder, die, wanneer zij gezongen worden door Speenhoff zelven, groote ontroering kunnen opwekken. Ik vraag verlof over te schrijven wat ik over Speenhoff als voordracht-kunstenaar schreef in het nummer van ‘De Kunst’ van 16 Juli l.l. toen ik den humorist Eduard Jacobs met hem vergeleek. Ik citeer: ‘Jacobs bekijkt het leven met zijn verstandelijke waarnemingsorganen, Speenhoff met die van zijn gevoelsleven. In Jacobs en Speenhoff zijn twee heel-verschillende, tegengestelde rassen belichaamd. Jacobs is Zuideling, sentimenteel, prachtig muzikaal ontwikkeld, virtuoos en koud; Speenhoff is Nederlander in merg en been, mystiekdroomerig, Noorsch, heelemaal geen technicus in zijn vak. Jacobs is geestig, vernuftig, Speenhoff gevoelig; Jacobs, koud-sarcastisch, geeselt met levenswijzen spot, Speenhoff gemoedelijk-ironisch, kastijdt met berustend medelijden, is iemand, die veel vergeeft omdat hij veel weet. Jacobs is een Mephisto, die lacht bij het beulswerk, Speenhoff is eigenlijk een goede, lobbesachtige sul die weleens leelijk kwaadworden kan. Zooals men Jacobs daar ziet staan voor zijn piano, die hij meesterlijk bespeelt, die hij kan laten schaterlachen en fluisterend-redeneeren lijkt hij de incarnatie van den Oer-spotter. Nooit vergist hij zich in zijn woorden of in zijn klanken; alles glijdt met onnavolgbare virtuositeit, vlug als bij een Fransche cabaretier. Speenhoff heeft wel een betere stem dan Jacobs, maar ze is niet zoo plooibaar, zoo versatiel. Hij vergist zich herhaaldelijk bij het zingen, zijn muzikaliteit is heusch niet groot. Hij staat daar, stijf als een paal, met dien leuken, treurigen glimlach om den droomerigen mond, met dat onverstoorbaar-kalme, gevoelig-berustende, weemoedigironische gelaat. Zijn stem is zacht en week en doordringend. Jacobs is sterk en knap, cynisch en vreesaanjagend, Jacobs is een voordracht-virtuoos, Speenhoff een dichter-zanger!’

Maar nu heeft zich deze dichter-zanger tot een tooneelschrijver ontpopt, tot een tooneelschrijver van groote belofte, ook al heeft hij nog maar klein werk geleverd en, met koortsigen spoed zijn scheppingsgave dienstbaar moeten maken aan de vraag naar werk van eigen hand voor zijn eigen gezelschap. Ook is hij niet altijd bestand gebleken tegen de verleiding van een goedkoop en gemakkelijk succes.

Het gegeven van dat fijne, luchtige bagatelletje ‘De Voet’ is iets heel aparts. In een salon, gelegen achter een balzaal, zit een heer eenzaam te rooken. Een jonge vrouw komt met haar danser binnen om wat te rusten. Deze is een vriend van den rookenden heer aan wien de dame wordt voorgesteld. Hij schijnt een beroemd man te zijn, want zij is verheugd kennis met hem te maken, omdat zij veel over hem heeft hooren spreken. Zij zendt haar cavalier weg. Heel gauw raakt zij onder de bekoring van haar nieuwen kennis en nu begint het ‘woordenspel’. Ik vergat te zeggen, dat het stukje den prachtig-gevonden ondertitel ‘een woordenspel’ draagt. Wat nu verder gebeurt lijkt onaannemelijk, als men dit vernuftige woordengespetter niet gehoord of gelezen heeft. ‘Hij’ blijkt iemand te zijn die zijn ongelooflijk-groote menschenkennis te uiten weet in wonderlijk-suggestieve, vaag-gevoelige taal. Ook weet hij precies waar en hoe te spreken, waar en hoe te zwijgen. Het lijkt op Oscar Wilde, maar is minder cerebraal, warmer, meer Fransch. Ik kan de verleiding niet weerstaan brokstukjes te citeeren; ook is dat noodig, wil ik eenig geloof vinden voor mijn bewondering, voor het aanvaarden van de ontknooping:

‘Hij. De menschen moeten elkaar niet kennen.

Zij. Waarom niet?

Hij. Dan krijgen ze 'n hekel aan elkaar. Ken niemand, ook u zelf niet.

[p. 157]

Zij. Maar iemand die zich zelf niet kent doet alles op goed geluk.

Hij. En brengt 't 't verste!...’

Dan iets verder:

‘Zij.	Vertel me nog 's wat vreemds. Iets van die gewone dingen die iedereen weet, maar die niemand zegt.
Hij.	Ik houd van kuische vrouwen.
Zij.	Wat zijn ònkuische vrouwen?
Hij.	Jaloersche vrouwen.
Zij.	Vertel me dat 's.
Hij.	Jaloersche vrouwen zijn vrouwen, die zich verhoudingen voorstellen, die onkuisch zijn.
Zij.	Ben ik kuisch?
Hij.	Nee.
Zij.	Waarom houdt u van kuische vrouwen.
Hij.	Omdat die voor mij bereikbaar zijn en omdat ze me rustig laten.
Zij.	En de onkuische?
Hij.	Daar wordt ik verliefd op’.

Iets verder:

Zij.	Is u dan verliefd op me?
Hij.	Ja.
Zij.	En als ik dat niet wil?
Hij.	Dan ben ik 't nog. Ik heb uw toestemming daar niet voor noodig’.

Zooals ik zei, deze bevallige, geestigheden-appreciëerende vrouw wordt bedwelmd door zijn taal, verliefd op zijn persoon. In hun overmoedig woordengeraket komt het er toe, dat zij hem vraagt haar een zoen te geven! En... hij weigert! Zij kent de oorzaak van zijn weigering niet, al voelt zij dat de teere sfeer van sympathie die tusschen hen geweven is, ook hem de ziel betoovert. Hij is ineens veranderd, schroomvallig geworden als een Burgerschooljongen. Zij wordt boos en noemt zijn gedrag ellendig. Dan zegt hij, dat zij voor den spiegel moet gaan staan terwijl hij even heen zal gaan. Als zij er dan nóg is als hij terugkomt, en niet naar de balzaal is teruggekeerd, met den danser die hun gesprek al eenige malen is komen onderbreken, dan zal hij haar dien kus geven. Zij doet wat hij verzoekt, en ziet in den spiegel dat hij kreupel is, dat hij een horrelvoet heeft! En als hij na angstige spanning terugkomt... is zij er nog!

Om de navrante, poëtische gevoeligheid van dit dingske te begrijpen moet men het zien, wat toch après tout het doel is waarvoor elk tooneelstuk geschreven wordt. De schijnbare gewaagdheid en onbestaanbaarheid van de handeling wordt geheel verklaarbaar gemaakt door de als champagne schuimende geestigheid van alles wat ‘Hij’ zegt, en lijkt zeker waarschijnlijk, als het stukje zoo schitterend gespeeld wordt als Mej. Duymaer van Twist en de heer van der Lugt Melsert het deden. De schrijver mocht nauwelijks verwachten in ons land zulk een gevoelige charmeuse als Mej. Duymaer van Twist, zulk een beschaafden charmeur als den heer v.d. Lugt Melsert aan te treffen. En wat wil men meer?

‘Cultuur’ is van een moeilijker-aanvaardbare handeling. Het is een bijtende satire op de hypermoderne ziekelijkheid bij sommige dames uit de overbeschaafde standen, hunne hysterische sensatiezucht te bevredigen door misdadigers in haar eigen huis over hun misdaden te kunnen spreken. Een dame, die zooeven een moordenaar wegens gebrek aan bewijs heeft hooren vrijspreken, noodigt dien man dadelijk na de terechtszitting bij haar thuis. Haar man en een vriend zullen haar, mocht dat noodig zijn, te hulp komen, als zij schelt. Ook heeft zij een pistool. Het mooie van het stuk is nu de juiste psychologie van den boef, die in 't eerst onmogelijk de ware oorzaak kunnende ontdekken van de uitnoodiging, na heel veel gissen de eigenlijke reden begrijpt, zich als een pienter misdadiger gedraagt, en mevrouw geld afperst, na haar voor goed van deze ziekelijke nieuwsgierigheid te hebben genezen, door haar even aanschouwelijk te toonen hoe hij de oude vrouw, die hij vermoordde, met zijn duimen gesmoord heeft.

Ook dit stukje is prachtig van psychologie, van dialoog en van juiste ziening, maar het mist de poëzie, het gevoel van ‘de Voet’.

‘Kiekeboe’ vond ik het minste van de drie, omdat het een oud, afgezaagd onderwerp behandelt, de berusting van den wereldwijzen, ouden echtgenoot van een jong, wuft, mooi vrouwtje, wanneer hij ontdekt, dat zij met den huisvriend al te vriendelijk is. Toen ik 't zag spelen, was het spel van Mej. Else Mauhs en dat van den heer v.d. Lugt Melsert uitstekend, terwijl dat van den ouden echtgenoot zoo belachelijk-slecht was, dat het mij alle pleizier bedierf. Maar dat neemt niet weg dat ik het stukje, niettegenstaande den klaterend-geestigen en vooral individueel-aparten dialoog, hol en onwaarschijnlijk vind.

Het is te hopen voor onze dramaturgie, dat een persoonlijkheid als J.H. Speenhoff niet door financieele of andere moeilijkheden gestuit zal worden bij zijn mooien arbeid, en dat hij voort zal gaan steeds het allermooiste wat in hem is te uiten in nieuw werk. Maar laat hij zich echter zelven de hoogste eischen blijven stellen en weigeren zijn talent ooit meer, in dienst van het gemakkelijke, het uiterlijk-succes brengende of het vulgaire, te bezoedelen!

SIMON B. STOKVIS.

Zandvoort, September 1910.