Den Gulden Winckel. Jaargang 9

Tooneel

‘Het Paleis van Circe’. Tooneelspel van Dr. Frederik van Eeden. Kon. Ver. ‘Het Nederlandsch Tooneel’.

Bij het jongste stuk van den heer van Eeden heeft zich een vermakelijk, tevens onaangenaam incident voorgedaan. Het publiek en de pers hebben het stuk eenstemmig afgekeurd, m.i. volkomen verdiend, aangezien het onmogelijk was eruit wijs te worden of Dr. van Eeden alle personen als parodieën bedoelde, of een conflict uitwerkte tusschen echte en onechte menschen. Dr. van Eeden is toen erg boos geworden en heeft aan de dagbladen een schrijven gezonden, dat hier volgt, en waarin hij verklaart, dat men hem met rotte appelen gooide, toen men zijn stuk niet mooi vond. Dit nu is zeker niet de houding die een auteur, zelfs een beroemd auteur, dient aan te nemen. Vandaar, dat ik zoo vrij geweest ben deze heele zaak als een grap te beschouwen (ook al vind ik het treurig, dat iemand als Dr. van Eeden tot zooiets aanleiding geeft), en voor de afwisseling eens een recensie-voor-de-grap schrijf. Veroorloof mij echter eerst den bewusten brief voor u over te schrijven:

‘Aan de Artisten der Kon. Ver. Het Ned. Tooneel, die gespeeld hebben in 't Paleis van Circe.

Veroorloof mij, wat ik reeds persoonlijk den heer Reule meedeelde, nog eens nadrukkelijk aan u allen te verklaren, met verzoek deze verklaring in de bladen te publiceeren.

Ik acht uwe wedergave van mijn stuk in alle opzichten voortreffelijk. Het was een schitterende opvoering. En zooals ik reeds zeide: de rotte appelen golden mij, niet u.

De creatie van den heer Reule was meesterlijk. Juist, dat is volkomen het soort talentvolle en hartstochtelijke, ietwat geaffecteerde en aanstellerige, maar toch nobele en gevoelige jonge mannen, die Zuid-Oost-Europa - Weenen, Budapest, Praag - aan Amerika levert. Een machtiger acteur had misschien het publiek meer overdonderd en de lachers doen verstommen, maar de artistieke waarheid der creatie had eronder geleden. Niet minder waar en uitstekend was mejuffrouw Hopper als Orpha. Juist, dit is het soort Amerikaansche vrouwen, dat Goddank nog niet als type der Amerikaansche vrouw kan gelden, maar toch meer en meer als product van cultuur-bederf en al te idealistische ridderlijkheid te voorschijn komt. Verwend, bekoorlijk, heldenvereerend, oppervlakkig, niet bijzonder wulpsch of sensueel, ook niet moedwillig valsch, maar verslaafd aan sensatie, ook aan de sensatie van het verliefd worden. Van Rika Hopper een prachtige, tot in de fijnste bijzonderheden geslaagde creatie.

Van Dijk volkomen de joviale, wat vulgaire, forsche en niet geheel onedele Wallstreet-Amerikaan. Verenet uitstekend in zijn kleine rol. Mevrouw Schwab luguber-potsierlijk, geheel zooals het wezen moest. Alle anderen goed. Dat de heer Myin geen geboren Franschman en geen diseur als Coquelin is, zal hij niet willen tegenspreken. Dat dit alles door het publiek en ook door de verslaggevers niet is gewaardeerd, komt te mijnen laste.

[p. 44]

Dat wil zeggen, het publiek kan nog evenmin zien, als de lezer kan lezen. Het publiek keek niet naar het stuk, maar naar mij achter of in het stuk, en dat juist niet met sympathiek gestemde blikken.

Het vroeg niet: is dat waar, juist of mooi? Het vroeg: wat moet dat nou? Wie is hij nou? En wat wil-ie nou weer?

En ze lachten om Baruch in zijn jammer en zijn hartstocht, zooals ze ook om den heuschen Baruch in zijn jammer zouden gelachen hebben. Ze vonden hem mal en aanstellerig, omdat hij een naïeve, verliefde romantische jongen met verheven ideeën is - en omdat zij wereldwijze stadsfilisters zonder ideeën zijn, die niks van poëzie en romantiek moeten hebben.

Ik wensch u moed en sterkte in uw mooi en zwaar werk. Ik weet welken strijd er te strijden is. En ik weet ook dat er nog altijd genoeg zijn die uw en mijn werk waardeeren, al laten zij niet het meest van zich hooren.

Met achting en waardeering,

Frederik van Eeden’.

Met het volledig overschrijven van dezen interessanten brief heb ik den lezer plotseling, van de rumoerige straat in de deftige gerechtszaal gebracht en hem naar het pleidooi van den aanklager doen luisteren. Als hij den brief aandachtig naleest weet hij precies waar het om gaat. Aanklager van Eeden verdedigt zich zelven (hij is een knap advocaat), tegen den vuigen laster hem naar het hoofd geslingerd door de beschuldigden Jan Publiek en Pietje Pers, voor deze gelegenheid in aandoenlijke harmonie vereenigd. De laster bestond daarin, dat genoemde Jan Publiek en Pietje Pers de brutaliteit hadden gehad een door den aanklager geschreven stuk, getiteld ‘Het Paleis van Circe’ bij de eerste opvoering in den Stadsschouwburg te Amsterdam door tooneelspelers van het gezelschap ‘Het Nederlandsch Tooneel’, leelijk te vinden. Tenminste dit zijn de feiten, welke een uitgebreid getuigenverhoor heeft opgeleverd, want ter gerechtszitting is gebleken, dat de rotte appelen, door den aanklager genoemd, slechts figuurlijke rotte appelen geweest kunnen zijn. In de werkelijkheid heeft men nòch tijdens de voorstelling, nòch bij het slot van gooien iets kunnen bespeuren. Wel heeft een getuige à décharge gezien en gehoord, dat achter hem twee gehandschoende jonge heeren - in prachtig-zwarte smokings en maagdelijk-reine piqué overhemden - die zich tijdens de gansche voorstelling gekenmerkt hadden door luidruchtig en geaffecteerd spreken, bij het slot een zwakke poging hebben gedaan een sissend geluid voort te brengen, in plaats van zwakjes te applaudisseeren zooals het overige deel van het publiek deed, terwijl genoemde jonge heeren zich na het verrichten dezer daad met haastigen spoed naar de uitgangen hebben begeven. En de rechter heeft niet kunnen beslissen of het werkelijk gesis of wel gekuch of gehoest geweest is.

Ik zal den geduldigen lezer dezer kronieken niet vervelen met het aanhalen van alles wat bij dit proces besproken is, en gemakshalve de getuigenverhooren, re- en duplieken, pleidooien van verdediging en het requisitoir van het Openbaar Ministerie overslaan. Het slot van het heele geding was, dat de beschuldiging niet ontvankelijk werd verklaard en de heeren Jan Publiek en Pietje Pers werden vrijgesproken, waarbij den eerstgenoemde op het hart gedrukt werd vooral niet te verzuimen nuttige leering te trekken uit de ingebrachte beschuldigingen. ‘Want’, zei de rechter tegen den heer Publiek (en met een blik keek hij den heer Pers eveneens verwijtend aan), ‘al wordt u nu dezen keer vrijgesproken van het u ten laste gelegde, toch moet u vooral niet vergeten, hoe het maar al te vaak gebeurt, dat men u wél verwijten kan ‘een levenswijze stadsfilister te zijn en dat u niks van “poëzie en romantiek” moet hebben. Ook moet u vooral zelfs den schijn van sissen niet op u laden en uw afkeuring waardig te kennen geven, terwijl het dragen van al te stijfgesteven overhemden en handschoenen in een warme zaal niet bevorderlijk is voor het genieten van kunst’. En de rechter veroordeelde den aanklager in de kosten van het geding.

Tot slot wil ik nog iets aanhalen uit den dupliek van den advocaat der verdediging. Deze zei o.m. het volgende:

‘Geacht auditorium! In dezen wil ik mij beroepen op het gewoonterecht, waarbij het gebruik aanwijst, dat, als Publiek en Pers eenstemmig een stuk hebben afgekeurd, de schrijver van dat stuk, tenzij hij in dit oordeel beruste, zijn zaak verdedigt op een hem waardige manier, en maar niet dadelijk een procedure aangaat wegens laster. Waar zou dat heen moeten? Reeds nu, ik erken het eerlijk, is er groote achterstand van processen en kunnen wij ons werk bijna niet meer af. Stel eens, dat alle schrijvers van door de heeren Publiek en Pers afgekeurde stukken of boeken boos werden en verwijten deden als in de dagvaarding zijn vermeld, waar moest het heen?’

‘Uit de dagvaarding van het onderhavige geding constateer ik:

1^o. Dat de beklaagde het af keuren van zijn tooneelstuk “Het Paleis van Circe” synoniem noemt aan het gooien van (hetzij dan figuurlijke) rotte appelen. Hieruit concludeer ik dat, volgens beklaagde, iedereen die òf het stuk zelf òf de vertolking ervan onvoldoende vindt, zich in zijn oogen schuldig maakt aan een bij de wet straf-

[p. 45]

baar feit, met welke conclusie ik mij niet kan vereenigen. In het belang mijner cliënten, de heeren Publiek en Pers, moet ik hiertegen ten strengste protesteeren.

2^o. De aanklager beweert dat mijn cliënten niet naar het stuk keken, maar naar hém achter of in het stuk en dat juist niet met sympathiek gestemde blikken’.

Hierop wensch ik te antwoorden, dat geen mijner cliënten redenen heeft dezen beklaagde, schrijver van prachtig proza en mooie poëzie, onsympathiek aan te kijken. Maar dat beklaagde niet in staat is zoo'n spannend tooneelstuk te schrijven, zoo'n echt, diep-gevoeld, algemeen-menschelijk kunstwerk te leveren, dat mijn cliënten voor welke andere dingen ook aandacht over zouden hebben als voor dat kunstwerk zelve, doet beslist een vermoeden in het nadeel van den aanklager ontstaan’. ‘Teneinde een volledig oordeel te kunnen vellen, heb ik, advocaat der beschuldigden, mij opgemaakt naar het Leidsche Plein en ben ik zoo gelukkig geweest nog een voorstelling te kunnen bijwonen van “Het Paleis van Circe” alvorens het door de Directie van het repertoire genomen werd. En toen is het mij eerst recht duidelijk geworden, dat de aanklager voor een verloren zaak pleit. Om dit te bewijzen moet ik twee dingen nadrukkelijk van elkaar scheiden: spel en inhoud. De inhoud van het stuk schijnt zeer eenvoudig: het behandelt een avontuur in het leven van een muzikaal kunstenaar, die, als een insect dat zich de vleugels brandt in een kaarsvlam, lam-geslagen wordt door het verdriet, dat een coquette vrouw, die met hem speelt, hem aandoet. Tenminste, ik herhaal het, dit schijnt het stuk te moeten voorstellen, indachtig aan den bekenden brief van den schrijver, die alle andere voorstellingen als laster beschouwt. Want voor mij, onpartijdig advocaat persoonlijk, leek het stuk een tranche de vie uit het leven van menschen, die elkaar wederzijdsch met opzet en bewust voor het lapje houden. Evenals in des aanklagers vroegere stukken “Het Beloofde Land” en “IJsbrand”, zag ik ook hier een als ideaal bedoeld persoon ondergaan in den strijd tegen grove, bedriegende wereldlingen. Maar evenals in deze twee stukken heb ik niet alleen geen volle sympathie kunnen gevoelen voor den ondergaanden held, maar kan ik met den allerbesten wil in dit geval niet gelooven, dat de bedrogen held niet net zoo'n bedrieger is als zijn vijanden. Ik zie geen oogenblik in, dat het begrip “groot violist” gepaard moet gaan met “totale afwezigheid van menschenkennis”. Het wekt bij dezen “talentvollen en hartstochtelijken, ietwat geaffecteerden en aanstellerigen, maar toch nobelen en gevoeligen jongen man, dezen naïeven, verliefden romantischen jongen” (zie de dagvaarding), niet het minste vermoeden, dat hij te midden van de walgelijkste, bespottelijkste en grofste vleierij aangeland is, als hij bij zijn aankomst in het huis van de vrouw, die hem te logeeren genoodigd heeft, het eerst zijn eigen beeld in marmer gehouwen aanschouwt, als men blauwe waterstralen laat opspuiten (blauw is zijn lievelingskleur), twee pages met bloemen achter hem staan en hem als kwispelende hondjes volgen, en een in het rood gekleede bedaagde aanbidster aan zijn voeten rust. Als hij dan verkondigd heeft, dat er maar drie goden zijn n.l. Beethoven, Mozart en Bach, dat hij nooit van anderen muziek speelt, dat hij hulde hem aangedaan wel wil accepteeren daar hij als kunstenaar-priester, de(n) kunst-godsdienst vertegenwoordigt; als hij, alleen zijnde, het portret kust van zijn vrouw en kind, en aan het slot van het eerste bedrijf een cake-walk op zijn viool begeleidt, en later zijn gastvrouw zijn liefde verklaart met de opmerking, dat hij door haar te beminnen zijn vrouw en kind juist des te beter kan liefhebben, dan kan ik mij voorstellen hoe de heeren Jan Publiek en Pietje Pers absoluut niet wisten, dat deze held zoo'n “talentvolle en hartstochtelijke, ietwat (sic) geaffecteerde en aanstellerige, maar toch nobele en gevoelige jonge man, zoo'n naïeve, verliefde romantische jongen” (zie de dagvaarding) was, als de schrijver het wel wil laten voorkomen. Of deze violist is net zoo'n humbug als de rest, en dan is het stuk wel aardig, maar ontstaat er geen strijd, geen dramatisch conflict, òf hij is volslagen idioot, ontdaan van de allergeringste opmerkingsgave. Maar ware het niet beter geweest als de schrijver het karakter van dezen jongen man zoo geteekend had, dat iedereen, zelfs mijn cliënten, precies en onweerspreekbaar uit de handeling hadden kunnen opmaken wat voor een mensch die violist is? Mij dunkt, dat moet uit het stuk zelf blijken, en niet uit de verklaringen, door den schrijver in zijn boosheid aan de dagbladen gezonden! Nu blijf ik nog niet stilstaan bij de handeling zelve, en geef geen aandacht aan de operette-achtige verzorgster van den generaal Shepstone, of overweeg geen oogenblik of Baruch Rosenow's geliefde werkelijk in ongeoorloofde betrekking heeft gestaan tot Jack Davison, den compagnon van haar vader. Al deze bijzonderheden zijn mij totaal onverklaard gebleven’. ‘Nu kom ik tot het tweede punt van mijn betoog, en moet ik in het bijzonder de verdediging voeren voor mijn tweeden cliënt, den heer Pers. Deze heer heeft volgens den aanklager den brutalen moed gehad ook het spel niet geheel in den haak te vinden. En ook hiertegen verzet zich de schrijver. Deze toch vermeldt in zijn klacht, dat mejuffrouw Rika Hopper, die zich steeds in de welwillende belangstelling van mijn beide cliënten verheugen mocht, een “prachtige, tot in de fijnste

[p. 46]

bijzonderheden geslaagde creatie” heeft gegeven van de verleidster des violisten Baruch Rosenow, Miss Orpha Shepstone, dochter van den generaal, die volgens den schrijver-aanklager behoort tot “het soort Amerikaansche vrouwen, dat Goddank nog niet als type der Amerikaansche vrouw kan gelden, maar toch meer en meer als product van cultuur-bederf en al te idealistische ridderlijkheid te voorschijn komt. Verwend, bekoorlijk, heldenvereerend, oppervlakkig, niet bijzonder wulpsch of sensueel, ook niet moedwillig valsch, maar verslaafd aan sensatie, ook aan de sensatie van het verliefd worden”. En volgens den schrijver is Mej. Hopper dit alles nu juist geweest! Maar de heer Pers verklaart, dat hij er heel weinig van heeft kunnen bespeuren. Waarlijk ik zelve heb, voor dat de schrijver het in zijn aanklacht mededeelde, eveneens zoo goed als niets van dit alles kunnen opmaken uit deze creatie van Mej. Hopper. Ik heb maar simpeltjes gedacht, dat met Orpha een persiflage bedoeld was op den humbug zooals Dr. van Eeden ze zelf in Amerika bij vrouwen ongetwijfeld moet hebben opgemerkt. Maar de humbug is zoo grof, dat ik niet kon begrijpen, dat Orpha zichzelf niet uitlachte. Als normaal speelstuk beschouwd wordt Orpha de “grande coquette”, de “charmeuse” en hiervoor is Mej. Hopper buiten haar emplooi, volgens mijn bescheiden meening. Mevr. Braakensiek had zooiets beter gekund, om bij actrices van Mej. Hopper's leeftijd te blijven’.

‘Concludeerende en resumeerende, gezien de feiten, meen ik met goede verwachting vrijspraak te mogen vragen voor mijn cliënten voornoemd van de beschuldiging, dat zij met rotte appelen zouden hebben gegooid (zij het dan met figuurlijke) waar zij “Het Paleis van Circe” niet mooi konden vinden, en kunnen zij den aanklager slechts den raad geven om òf in het vervolg betere, zijner reputatie waardige stukken te schrijven, òf bij eventueele herhaling van het ten laste gelegde van procesvoering af te zien, en zich in het onvermijdelijke te schikken’.

Zooals reeds vermeld is, heeft de rechter een vrijsprekend vonnis gewezen.

SIMON B. STOKVIS.

Amsterdam.