Den Gulden Winckel. Jaargang 8

[p. 177]

Achtste Jaargang No. 12

Oude boeken

‘Gelijk de schippers geruster de wal verlaten, en de neus in zee steken, wanneer sy alvorens weten waer dat sy onderwegen een goede ree, en versekering tegen overval van bulderende stormwinden sullen aentreffen, even so brengt de pen met meerder vrypostigheyd yet in de Pers, als sy weet onder wiens vleugelen sy sal bescherming vinden. Dit heeft my ook verstout dit mijn treurspel in 't licht te laten komen, ende UEd. Achtb. op te dragen, vertrouwende, alsoo het soo gedenkwaerdigen saek, in des selfs Stad voor-gevallen, afbeelt, dat het van UEd: Achtb: sal ontfangen werden uyt de handen van

UEd: Achtbaerheden, Ootmoedigen Dienaer

J. van Paffenrode’.

Aldus luidt de opdracht ‘Aen de Ed: Hoog-Achtbare Heeren de Borgemeesteren en Regeerders der Stad Gornichem’ van het treurspel ‘Den ondergang van Ionk-Heer Willem van Arkel’, door genoemden Joan van Paffenrode, vrij-heer van Ghussigny, Commandeur Militair der Stadt Gornichem en 't quartier van dien, Luytenant-Colonel, Capitain, &c.

Dit treurspel verscheen in 1662 en werd later in zijne verzamelde Gedichten, waarvan de 12e druk in 1711 in 't licht kwam, steeds herdrukt. De uitgever was tot dien herdruk overgegaan, ‘op ernstig versoek van verscheydene liefhebbers daartoe aengepranght’, en besluit: ‘leest, lacht en vaertwel’.

Daaruit laat zich vermoeden dat in bedoelden dichtbundel nog wel een andere dan de treurspeltoon zal worden aangeslagen. Men vindt er dan ook nog twee ‘Boertige Comoedien: De bedroge Girigheyd en Oud-mal’, benevens een vertaling van Ovidius Wapentwist tusschen Ajax en Ulysses en verder verzen op allerlei gelegenheden, en puntdichten.

Onze dichter, in 1618 te Gorinchem geboren, was de zoon van Jonkheer Jacob v. Paffenrode, drossaard van Gorinchem, en Jonkvrouw Wilhelmina van Arkel; hij ontving een geletterde opvoeding en koos al vroeg den krijgsmansstand, in welke loopbaan hij als luitenant-kolonel den 24 Juni 1673 sneuvelde bij de verdediging van Maastricht. Zijn bekend werk: ‘Der Grieken en Romeynen Krygs-Handel’, dat hij voltooid achterliet, werd in 1675 door zijn zoon uitgegeven, en beleefde een tweeden druk.

Daarin komt zijn portret voor, vertoonende een krachtig, zwaarlijvig man in krijgsmansgewaad.

Hij behoort tot de vernuften van minderen rang, die niet verdienen verwaarloosd te worden, al komen in zijn werken ook gedeelten voor die voor een hedendaagsch publiek min oorbaar zijn. Maar niet alleen op hem, op alle dichters van zijn tijd kan men Huygens' woorden toepassen:

‘Nooit iemant soo bespraekt, wiens tong niet wel eens lispt,
En niemant ooit soo wijs, die niet mocht zijn berispt’.

Het komt er dus maar op aan ‘de echte steenen

[p. 178]

naar verdienste te schatten, daar waar ze tusschen den namaak glinsteren’.

Wat Paffenrode's treurspel betreft, het beschrijft de worsteling van het geslacht der Arkels tegen Jacoba van Beieren, een onderwerp later door Jacob van Lennep in diens Jacoba en Bertha behandeld.



Daarin komen echt dichterlijke gedeelten voor, bijv. ‘De schuwheid der hinde’, door Da Costa als zeer fraai geroemd en in zijn aanteekeningen op Bilderdijk aangehaald:

‘Gelijck het rappe ree, dat om sijn dorst te koelen
Komt soeken beek of bron, bevreest is voor het woelen
Van 't bosch, en voor 't geruysch der licht bewoge blaên,

Op ider tret blijft staen,

Rekhalsend om end'om met opgesteke ooren,
Om 't nakend ongeval van wijt en sijt te hooren,
Vol anxst en lijk als voor sijn eygen schim beducht,

Staeg veerdig tot de vlucht’.

Niet minder worden sommige reien geprezen, ‘die als lyrische gedichten ver boven het middelmatige uitsteken’.

‘Indien dat groote heeren wisten

Op hoeveel ramp dat hare twisten

Den armen ingeseten staen,

Hoe bitter 't geen dat sy begaen

Den trouwen borger moet besuren,

En hoe dat haer oneenigheyd

Bij wees en weduw' werd beschreyd,

Zy wachten haar van oorlogsvuren’.

De rei van gevluchte Arkelsche boeren worden o.m. de volgende woorden in den mond gelegd:

‘Vinnige oneenigheden

Wat smijt gy en land en steden

Ramp en onheyl op den hals!

Bittre krijg wat braekt gij gals!

Klagen, kermen, weenen, suchten

Dat sijn uw gemeene vruchten.

Roof en buyt voor de soldaten

Sijn ons dorpen, en haer straten

Werden van de ploeg gewent:

Schuur noch berg is overent,

Ja de plaets draegt korenaren

Daer weleer ons huysen waren’

Minnegod die door uw schichten

Al wat leven heeft doet swichten,

Die weleer de hooge goôn

Deet verlaten haren troon,

Waer is nu uw hoog vermogen

Tegen reden soo verbreyt,

Wijl gy dese schamperheyt

Nu in Arkel moet gedoogen.

Wat in bosschen, wat op boomen,

Wat in soet of bracke stroomen

Wat dat in de velde woont

Sich aan u gehoorsaam toont.

Ja de barre Noortse beeren

Midden in de strenge vorst

Konnen noch uyt hare borst

Uw gepunte schicht niet weren.

Gy, die 't al in min doet blaken,

Kont gy Willem's borst niet raken!

Selts de vlieg, de mug, de mier,

Ja het alderkleynste dier

Voelt uw minnegloed van binnen.

Kleyn en groot, al watter leeft

Tot de liefde sich begeeft:

Zee, en aerd, en locht beminnen.

Ter verklaring van bovenstaanden ‘Sang’ diene de volgende toelichting.

‘Jacoba van Beieren, verlieft op Willem van Arkel, had in 't heymelyck den Heere Arent van Leyenburg, Drossaerd van Gornichem, tot Arkel gesonden, hem aenbiedende door een huwelyck tusschen haer beyde al het dreygend quaed te willen stuyten’. - Willem van Arkel ‘geswollen van haet tegen het huis van Beyeren’, geeft een weigerend bescheid en sneuvelt reeds den volgenden dag. Op het vernemen dezer ‘bedroefde segeprael!’ is Jacoba in diepen rouw; de dichter legt haar de volgende klacht op de lippen:

‘Dat de standaerts en de vanen

Sich nu doopen in mijn tranen:

In de plaets van lauren blaen

Sy het treurkleed aengedaan,

[p. 179]

 

't Rou-tapijt behang de salen;

 

In de plaets van segepralen,

 

Dat de punt van spies en speer

 

Nu het opperst onderst keer.

 

Het geweer, verkeerd gegrepen,

 

Laat de punt lanx d' aerde slepen;

 

Dat de veldtrom sich verdooft

 

En met baey haer galm berooft,

 

Opdat onse droeve ooren

 

Hare dompe rou-mars hooren;

 

't Helder tijllen sy belet

 

Van de vroolijke trompet,

 

Laet het doove mondstuk neuren,

 

En met my 't verlies betreuren

 

Van den Braven Jongen Held,

 

Door mijn eyge volk geveld,

 

Door mijn eygen hand doorsteken.

 

Oogen stort vry gansche beeken,

 

En verdrinkt mijn droef gemoed

 

In een brakke tranenvloedt’.

Van Lennep beschrijft dit in zijn Jacoba en Bertha in vier regels:

‘Een nacht bedekt Jacobaas oogen,

Haar hoop, haar uitzicht is vervlogen:

Zij zwijmt, bezweken voor 't geweld

Der droefheid, die haar ziel beknelt’.

Paffenrode's ‘boertige comoedie’ van Hopman Ulrich ‘ofte bedroge girigheyd’ wordt met een ‘Tot den Lezer’ aldus ingeleid:

‘Overvloed van leckere spijse (seyt Politianus) doet somtijds het geringe beetje wel smaken. Dit doet my hopen Lezer, dat gy door de Hoog dravende Treur-Sangen, die dagelijks van de uytstekende Hooggeleerde Mannen van onse eeuw op den Autaer van Bacchus worden opgedist vernoegt synde, tot een verandering, van dit oneffen rijm geen afkeer en sult hebben, ende met dese hope sal ik mijnen Hopman op het toneel leyden, siet hem een half uertjen op lage socken daer henen springen. En Vaert wel’.

De inhoud van dit boertig gedicht is alles behalve nieuw en herinnert aan de kluchten der oude rederijkers: een oude vrek wordt afgeranseld door den minnaar zijner vrouw, enz. enz.

Het stuk is vol kwinkslagen, die soms in 't platte vallen, en, naar den geest van dien tijd, niet zelden ruw en dartel.

Daartusschen vindt men koddige tooneeltjes en aardige beschrijvingen van alledaagsche toestanden, bijv. Juffrouw Hildegonds klacht over de dienstboden:

‘Ik sieder somtijds voorby mijn deur gaen, die niet beter weten ofse syn heel mooy na de nieuw manier,
En ondertusschen denk ik en mijns gelijk, kinder wat betaelje je uytlachen dier;
Daer is nu haest alle daeg een niew mode: dan draegt men korte en dan weer lange lijven;
Dat de luy altemael waren als ick, daer zou maer één mode blijven.
Maer nu heb je haest alle daeg wat nieuws; practiseerter maer ymand een nieu fatsoen,
Dat één gek voordeed, dat willen strax al de anderen na doen.
De wereld is even hovaerdig, niet alleen de meesters maer ook de dienstboyen,
Siet maer eens hoe datter een deel van die cameniertjes weten op te toyen,
Se zijn bestrikt en bequikt spijt de juffers, soo sijn haer de lokjes gekrult,
Soo dat je dik niet weet ofje, haer voor de meyt of voor de juffer nemen sult’.

Dr. J.A. Worp vermeldt in zijn studie over Paffenrode (Tijdschrift voor Nederlandsche Taal-en Letterkunde, 1e jrg. 1881), dat Cornelis Troost voor één zijner geestige schilderijtjes een onderwerp heeft gekozen uit den ‘Hopman Ulrich’. De schilderij is no. 152 der Collectie op het Mauritshuis.

Het andere blijspel van Paffenrode: ‘De klucht van Sr. Filibert, genaemt Oud-Mal’, werd in Maart 1657 door de rederijkerskamer ‘Vernieuwt uyt liefde’ te Gorkum opgevoerd.

De inhoud van deze ‘boertige vryagie’ wordt in hoofdzaak door de volgende regels van Paffenrode weergegeven:

Den ouden Filibert, die vryden aan Laurette,

Sy spotte met sijn liefd', hij kanse niet versette.

Coenraed en Harmen, met sijn dinaer, en haer meyt

Die hadden onderwijl een aenslag saem bereyt.

Men maekt den ouden wijs, daer sal een mand afdalen,

Daer sal men hem dan mee in sijns liefs venster halen.

Hy gaet: en half omhoog getrocken in de mand,

Soo wordse vastgemaekt, en hij strax aengerand. enz.

Dr. Jan ten Brink teekent hierbij aan: ‘dit is een oud motief, reeds door Dirc Potter in zijn Minnen-loep (1411-1412) gebruikt’. Ook in deze klucht heeft Paffenrode platte uitdrukkingen gebruikt, ‘maer in de comische schildering der zeden schijnt hij soms onder leiding van Bredero te staan’: Uit zijn losse gedichten nog de volgende povere

[p. 180]

Uit een bruylofs-gedicht

 

Gelijk de Kooyman van zijn vogels

 

Soo spreekt de Krijger van de kogels,

 

En van een houw, en van een snee;

 

Zoo spreekt de Schipper van zijn zeylen

 

En van het rechte diep te peylen,

 

En van sijn haven, en goe ree.

 

Soo doen de Herders van haer schapen,

 

De jonge Meysjes van de knapen,

 

De Koopman van sijn scha, sijn baet;

 

Zoo spreken Visschers van haer visschen,

 

De Weyluy van den haes te hissen,

 

De Wever van sijn spoel en draet.

 

Een yder is tot 't sijn genegen:

 

Wierd niet door 't grijpen naar den degen

 

Achilles datelijk ontdekt?

 

De Kramer droomt staeg van syn neering,

 

Een yder spreekt van syn hanteering:

 

't Gevogelt singt soo 't is gebekt.

Nog dient vermeld, dat Balthasar Huydecoper (1695-1778) in zijne ‘Proeven van Taal- en Dichtkunde’ bij herhaling gebruik maakt van Paffenrode's verzen.

F. BEZEMER.