Den Gulden Winckel. Jaargang 2

[p. 49]

Tweede Jaargang No. 4

Een schoone bloem - uitgebloeid.

Histoire et Influence des Eglises wallonnes dans les Pays-Bas, par D.F. Poujol, pasteur. - Utrecht, Librairie H. de Vroede, 1902.

ER is geen plicht, die zwaarder kan drukken, dan de plicht der dankbaarheid. Het mag niet pleiten voor het geslacht van de kinderen der menschen, dat die plicht zoo zelden blijmoedig wordt volbracht - maar een feit is het. Het is treurig, maar waar, dat wij den mensch aan wien wij ‘verplichting’ hebben soms wel eens dagreizen ver of ook wel naar een bekend hemellichaam wenschen. Erger wordt het als de kindskinderen van de ‘verplichten’ nog altijd door maar herinnerd worden aan de verschuldigde dankbaarheid voor aan de vaderen eens bewezen diensten. Dankbaarheid van erfgenamen! 't Is om er een preek of satire op te schrijven; en de satiricus zou het winnen.

Die gedachten komen bij iemand op als hij bij vernieuwing herinnerd wordt aan de waarheid: dat eertijds door stichtingen van vreemden of eigen huize onze tegenwoordige stichtingen geworden zijn, wat zij zijn - een niet te loochenen feit, dankbaar desnoods te aanvaarden; maar als nu die kwijnende overblijfsels van den vóórtijd, naast de tegenwoordige stichtingen bestaande, den tol der dankbaarheid blijven vorderen, en daarop het bestaansrecht gronden, dan behoort die plicht, toch al zoo zwaar om te dragen, tot de onmogelijkheden. Als antiquiteiten blijven die overblijfsels merkwaardig - maar om voor meer dan antiquiteiten te gelden: dat is wat veel gevraagd.

_* * _*

Van het totaal overbodige der meeste in ons land nog bestaande ‘waalsche’ gemeenten, werden wij opnieuw overtuigd door de lezing van het verdienstelijke werk, dat thans voor ons ligt, en dat wij danken aan de vlijt van den heer Poujol, vroeger waalsch predikant te Utrecht, thans predikant te Mazamet (Tarn). De hoofdbron waaruit hij geput heeft, is het ‘Livre Synodal’, uitgegeven door ‘la commission de l'Histoire des Eglises wallonnes’, waarvan slechts het eerste deel in 1896 verschenen is. Dit deel handelt over de waalsche synoden van 1563-1685; voor de geschiedenis der waalsche kerken na 1685 maakte de heer P. gebruik van de handschriften en gedrukte stukken, berustende in het archief der waalsche kerk te Utrecht. Hij handelt over de geschiedenis (waarvoor hij erkent niet alle bescheiden te hebben kunnen raadplegen) en over den invloed der waalsche kerken in ons land.

Die invloed kan niet licht te hoog aangeslagen worden, want leer- en kerkvorm beide hebben de Noord-Nederlanders van de fransch sprekende Zuid-Nederlanders of Walen ontvangen. Alles lag er toe om in ons land de luthersche leertype ingang te doen vinden; dat nochtans de calvinistische burgerrecht verkregen heeft, is te danken aan de waalsche kerken.

_* * _*

Als eerste invoerder van het Calvinisme in de

[p. 50]

Nederlanden moet Pierre Brully genoemd worden, gewezen jacobijn, die in 1541 te Straatsburg met Calvijn kennis maakte, en hem in die stad als herder en leeraar opvolgde voor de gemeente der fransche en nederlandsche uitgewekenen. In 1544 ontmoeten wij hem in Doornik, waar met hem de calvinistische denkbeelden hun intrede deden in de zuidelijke Nederlanden. Hoewel reeds een jaar later verbrand, had hij toch de verspreide hervormingsgezinden vergaderd en georganiseerd, die straks onder Guy de Brès, Du Jon en La Grange tot bepaalde gemeenten zouden worden, wier geloofsbelijdenis die der hervormde kerk van Nederland gebleven is tot op dezen dag, en door haar samensteller (1561) Guy de Brès met zijn bloed is bezegeld (1567). Hoewel Filips II gezworen had, ‘bij de ziel van zijn vader’, den beeldstorm bloedig te zullen wreken, en dat door Alva ook gedaan heeft, hebben toch ‘onder het kruis’ de wijnstok (1), de palm (2), de olijfboom (3). de lelie (4) en de roos (5) gebloeid - zooals naar de schuilnamen. of zinnebeelden de kerken ‘onder het kruis’ (1) Antwerpen (2) Doornik (3) Menin, Roubaix e.a., (4) Oudenaarde en (5) Rijssel genoemd werden. Die ‘waalsche kerken onder het kruis’ hebben hare synoden gehouden van 1563-1566. Zij hadden reeds organisatie en belijdenis vóórdat de hollandsche gemeenten die bezaten. De ‘waalsche’ predikanten kwamen bijna allen uit Frankrijk, hadden bij Calvijn, hun grooten landgenoot, te Genève gestudeerd of hadden hem in Straatsburg ontmoet. Weldra waren de zeventien provinciën met grootere of kleinere gemeenten van ‘waalsche’ uitgewekenen overstroomd, die in het vrijere Noorden zich beter dan in hun Zuid-Nederland thuis voelden, zoodat het niet te verwonderen is, dat de vlaamsche en hollandsche gemeenten, die nog zoekende waren naar organisatie en belijdenis, die beide gereedelijk van de waalsche broederen overnamen. Op de synode te Wesel in 1568 kwamen onder voorzitting van Datheen, met Modet, Van Zuylen van Nijevelt en Filips van Marnix, een veertigtal mannen bijeen, die de geloofsbelijdenis van de Brès hadden aangenomen, en voorbereidende maatregelen namen om de waalsche, vlaamsche en hollandsche gemeenten der zeventien provinciën tot één kerkgenootschap te vereenigen, waarbij zij in vele opzichten met de ‘ordonnances ecclesiastiques de l'église de Genève’ te rade gingen. Belangrijker nog dan deze voorbereidende synode was de synode te Emden in 1571, waarvan voorzitter was Heydanus, predikant te Frankendaal, assessor Jean Taffin, toen waalsch predikant te Heidelberg (later te Haarlem en te Amsterdam) en scriba: Polyander, waalsch predikant te Emden. Indien men het niet wist, zou men niet zeggen dat hier een synode ‘onder het kruis’ vergaderde - zóó vast van toon waren de beraadslagingen; doch men was dan ook bekomen van den eersten schrik bij Alva's komst. Formulier van eenigheid was ook hier de ‘Confession de Foy’ van de Brès, en tot grondslag werd genomen de fransche kerkorde van 1559. Om den band tusschen de hollandsche en fransche kerken te versterken, werd bepaald dat de hollandsche predikanten de fransche, en de fransche de nederlandsche confessie (van de Brès) zouden onderteekenen. Aan Datheen en Taffin werd opgedragen die boodschap aan de eerstvolgende vergadering der kerken in Frankrijk over te brengen. De Emdensche kerkordering is dan ook geheel in fransch-calvinistischen geest opgesteld.

Het getal der Walen groeide in Noord-Nederland met den dag. In 1572 vindt men ze reeds in Vlissingen, en twee jaren later is er reeds een kerk in Middelburg. In 1576 bestaat er eene gemeente te Dordrecht. Maar vooral kwam de groote stroom nadat Doornik in 1581, Oudenaarde in '82, Yperen, Brugge en Gent zich in '84 aan de Spanjaarden hadden moeten overgeven. Alleen Antwerpen bleef stand houden, totdat ook die stad viel, na een beleg van veertien maanden, in 1585. Antwerpen's val is van groote beteekenis geweest: feitelijk is toen de scheiding tusschen Zuid- en Noord-Nederland begonnen. Parma, politieker dan Alva, overtrof zichzelven in voorkomendheid tegenover de Protestanten, wien hij een termijn van vier jaren toestond om orde op hunne zaken te stellen, maar daarna het verblijf in de zuidelijke Nederlanden ontzeide. Hierdoor was het lot van Zuid-Nederland beslist. Voor Noord-Nederland, dat de nijvere Walen en Vlamingen gastvrij ontving, beteekende dit: nieuwe bloei - voor Zuid-Nederland, tot op heden: de alleenheerschappij der roomsche geestelijken! Uit Gent alleen kregen 30,000 personen vrijgeleide van Parma. Het geheele aantal uitgewekenen was ongeveer 300,000, die zich vooral in Middelburg, Leiden, Haarlem en Amsterdam vestigden.

* _* *

Van geheel éénige beteekenis is dit Calvinisme, dat, door de Walen hier gebracht, zijn stempel op de leer en den kerkvorm gedrukt heeft, voor de geschiedenis van Noord-Nederland geweest. Dat het zoo gereedelijk aangenomen werd, is nog aan iets anders te wijten dan aan bloot uitwendige oorzaken. Het wordt maar zelden opgemerkt - ook niet door onzen schrijver - dat het Calvinisme met zijne leer der voorbeschikking ten leven en ten doode, ‘de’ leer worden moest

[p. 51]

voor het kleine volk, dat tegen een machtigen overheerscher een bijna wanhopigen strijd moest aanbinden. Een volk, dat bovendien zich een werkkring aangewezen zag op de groote wateren, vond in gevaren zonder tal de grootste vertroosting in de zekerheid, dat God alles te voren heeft bepaald, en alles bestuurt naar den raad van Zijnen wil. Maar Calvijn's praedestinatieleer heeft de Nederlanders niet alleen getroost, maar ook tot helden gevormd, over wie de wereld zich verbaasd heeft. Men vergete niet, dat de strijd, die geleid heeft tot de opkomst van onze machtige Republiek, geen gemeenschappelijke strijd geweest is. Al werden de bloedplakkaten en de inquisitie door allen verfoeid, toch kon op den langen duur de katholieke Nederlander geen doel blijven steunen, dat als het bereikt werd, verwezenlijkt zou worden op de puinhoopen der roomsche kerk. Toen het gevaar voor Spanje zoo goed als geweken was, was het eendrachtig optreden geëindigd. De Lutheranen, met hunnen eerbied voor elk gezag, hadden nooit volbracht wat de Calvinisten hebben doorgezet: de staatkundige vrijmaking van Spanje. Er waren te dien dage: Roomschen, Lutherschen, Mennonieten, David-Joristen, Libertijnen - een aanzienlijk deel der bevolking, dat aan het Calvinisme het hoofd kon bieden. In de gereformeerde kerk zelve was eene partij van tegenstanders, die zich later als de Arminianen zouden openbaren. Al die machten, in getalsterkte de Calvinisten overtreffend, moesten wijken voor de eendracht, ijver en organisatie der Calvinisten voor hunne kerk. Daardoor is het Calvinisme dan ook voor de ontwikkeling der natie van meer beteekenis dan een der overige gezindten. Zij, de Calvinisten, hadden de helden; zij hebben den opstand begonnen en doorgezet. Geen staatspartij heeft ooit, zoowel hier als elders, het recht van verzet, waardoor een volk zich in den uitersten nood tegen tirannieke regeeringen te weêr stelt, zóó gehuldigd, als de calvinistische partij.

Dat Calvinisme hebben de waalsche kerken hier gebracht in de 16e eeuw. Dat is het, waarvoor den waalschen kerken dank mag geweten worden - en wat toch door de waalsche geschiedschrijvers zelven maar zelden in het rechte licht wordt gesteld.

* _* *

De waalsche kerken waren tot 1578 één gerekend met de nederlandsche gereformeerde kerken, maar kregen in dat jaar reeds zelfregeering, d.w.z. zij mochten hare bizondere synoden hebben. De eenheidsband van leer en kerkinrichting bleef natuurlijk bestaan. Een eeuw na den eersten Refuge volgde de tweede, veroorzaakt door de opheffing van het Edict van Nantes (1685). Toen kwamen de geleerde en aanzienlijke Franschen met hunne rijkdommen naar Nederland, en zoo hebben onze vaderen ‘gemaaid, waar zij niet spaarzamelijk hadden gezaaid,’ m.a.w. hunne gastvrijheid werd rijkelijk beloond. Toch moesten zelfs de Staten-Generaal bij den altijd wassenden stroom reeds in 1698 aan Karel XII van Zweden het verzoek richten de nieuw aangekomenen in zijn land te ontvangen; ‘want de vereenigde Provinciën zijn dusdanig met emigranten gevuld, dat zij geene meerderen kunnen voeden.’ Zeker zijn er meer dan 100.000 met den tweeden Refuge naar Nederland gekomen.

P.F. POUJOL

Met het wassend aantal Franschen aan het einde der 17e eeuw begon een tijdperk van nieuwen bloei voor de waalsche kerken. Zij toch waren in verval gekomen door gebrek aan predikanten, en doordat op menige plaats het fransche of waalsche element met het nederlandsche was saâmgesmolten Nu kwam er alleen van predikanten een tweehonderdtal naar Nederland, en in 't begin der 18e eeuw was hun aantal 363. Kwijnende kerken bloeiden weder op, die van Amsterdam, Rotterdam en Den Haag werden geheel gerëorganiseerd en 39 nieuwe kerken werden gesticht. De eerste Refuge had aan 43 het leven geschonken, de tweede voegde er 39 bij, zoodat het totaal was 82. In 't begin

[p. 52]

der 18e eeuw sterft echter de helft weg, zoodat tegen 1750 er nog maar 49 kerken overblijven. Het tijdvak 1658-1750 is het schitterendste geweest voor de waalsche kerken. Hare werkzaamheid was veel omvattend en hare predikers waren beroemd zelfs buiten onze grenzen. Men denke slechts aan Jean Claude, Pierre du Bosc en vooral aan Jacques Saurin, den haagschen redenaar, door tijdgenooten een tweeden Bossuet geacht. Gelukkig vond de voortreffelijke vorm hunner prediking navolging bij de hollandsche predikanten.

De voorspoedszon gaat voor de waalsche, gelijk voor de andere kerken, met de fransche revolutie dalen. Tijdens de Bataafsche Republiek kregen gestorven of vertrokken predikanten geen opvolgers meer, en zoo gingen vele gemeenten te gronde. Niet minder hachelijk was de toestand onder koning Lodewijk, onder wien zij geheel afhingen van de genade der regeering, die als bezuinigingsmaatregel naar willekeur predikantsplaatsen of gemeenten kon opheffen. Door het bekende besluit van 1816 van koning Willem I werd eindelijk aan de waalsche kerken het recht om bizondere synoden te houden ontnomen, en werden zij bij de Nederlandsche Hervormde Kerk ingelijfd, evenals de engelsch-presbyteriaansche en schotsche kerken. Toch plaatste de koning aan haar hoofd eene ‘commissie tot de particuliere zaken der waalsche kerken in de Nederlanden,’ bekend onder den naam van Commission Wallonne. Deze roept ook nu nog jaarlijks de afgevaardigden der kerken op ter beraadslaging der kerkelijke zaken, welke Réunion des Eglises wallonnes als classicale vergadering wordt aangemerkt, terwijl de Commission als provinciaal kerkbestuur wordt beschouwd, ‘met dien verstande dat in de Commissie tot de zaken der Waalsche Kerken vier leden hunne stemmen uitbrengen, en wel de drie predikanten en de ouderling, die de oudste in ziting zijn’ (Alg. Regl. der Ned. Herv. kerk, Art. 62). De Commission wallonne benoemt ook één predikant en één ouderling als afgevaardigden naar de Algemeene Synode der Ned. Herv. Kerk.

_* * _*

Dit recht der ‘waalsche commissie’ om als provinciaal kerkbestuur op te treden heeft in de laatste dertig jaren herhaaldelijk tegenkanting gevonden van de zijde der andere provinciale kerkbesturen. Zij achtten dat recht een door niets gewettigd ‘voorrecht’ van eene wegslinkende groep. De heer Poujol beschouwt dat recht als eene overwinning, en als een bewijs voor den wil om te leven. Het zij zoo - maar thans zijn er nog maar 16 gemeenten met 24 predikanten. Wat P. zegt aangaande de kerken ‘onder het kruis’: ‘elles ont souffert et vécu’ - wij kunnen dat laatste voor de waalsche kerken van heden overnemen: ‘elles ont vécu,’ in dien zin, dat haar tijd voorbij is. Van de 16 kerken zijn er 13 overbodig geworden, die een kwijnend bestaan voortslepen. Heeft de kerk in den Haag en Amsterdam, en misschien die van Rotterdam nog een reden van bestaan: die van Groningen, Zwolle, Arnhem, Nijmegen, Maastricht, den Bosch, Breda, Middelburg, Utrecht, Dordt, Haarlem, Leiden en Delft, heeft nog maar alleen beteekenis voor hen, die zich om de eene of andere reden in de ‘groote’ kerk niet thuis gevoelen, nog wel eens een fransche preek willen hooren als surrogaat voor eene lezing der ‘Alliance française’, of voor onderwijzers en onderwijzeressen, die voor hun ‘fransch examen’ zitten. De voor die kerken speciaal opgeleide jonge mannen, verlaten dan ook, hoewel minder kiesch, zoo spoedig hun termijn verstreken is, hunnen post om in de hollandsche gemeenten dienst te doen. In vele waalsche gemeenten is zelfs geen personeel meer beschikbaar om een volledigen kerkeraad saâm te stellen, Van den traditioneelen ‘esprit wallon,’ waarmede nog wel eens geschermd wordt - wat dan beteekenen moet dat er een ruime en verdraagzame geest heerscht onder de voorgangers der verschillende gemeenten onderling - daarvan zouden wonderlijke staaltjes medegedeeld kunnen worden. Ook in de tegenwoordige waalsche gemeenten staan de beide richtingen, de orthodoxe en de moderne, scherp belijnd tegenover elkander. De voorwaarde waarop de heer P. dezen kerken nog een lang leven profeteert, n.l. als zij, ‘het religieuze leven’ tot eenig voorwerp harer bemoeiingen maken, zal nog al moeilijk te vervullen zijn, nu die kerken, op enkele uitzonderingen na, mode-kerken geworden zijn.

Zij hebben een schoon leven gehad, en uitnemend is de arbeid van den heer Poujol geschikt ons dat weder te binnen te brengen; maar om uit dankbaarheid voor in vroegere eeuwen bewezen diensten het bestaansrecht dier kerken nu nog te bepleiten, zal in de toekomst toch onhoudbaar blijken. Alles in de wereld heeft zijn tijd, en wijs is hij, die zijn roem niet wil overleven, en vrijwillig van het tooneel aftreedt.

De ‘roos’ en de ‘lelie’ heeft wonderschoon gebloeid, maar is thans - uitgebloeid.

P.J. MULLER.