Den Gulden Winckel. Jaargang 2

[p. 33]

Tweede Jaargang No. 3

Socialistische tegenstellingen.

Naar aanleiding van T. Luitjes. Theorie en Praktijk van Binnenlandsche Kolonisatie bij Grentzebach, Bussum.

VOOR hen die de letterkunde van vroegere eeuwen liefhebben en zich soms in haar verdiepen, blijft nog jubelen de zegezang van Shelley in zijn ‘Ontboeiden Prometheus’, een profetie van toekomst over de bevrijde maatschappij. En zij herinneren zich het fragment van Goethe, waarin dezelfde cultuurheld nog in boeien zucht, maar daar is in hem zulk een groote wil, een zoo grenzelooze trots, dat hij zich zeker aan zijn banden zal ontwringen. De wereld, waarin de kunstenaar leeft, is veel veranderd; wat daar langzaam gewerkt heeft sinds den aanvang der zestiende eeuw en reeds daarvoor: overweldiging der natuur in wetenschap en industrie, emancipatie van gezag en overlevering, zoo goed als van feodale vormen, dat wordt nu zichtbaar in zijn aanvankelijk succes - het oude is voorbij, ik maak alle dingen nieuw. Uit het gesnor der raderen, het stoomgehijg van fabriek en werkplaats wordt gehoord een stem van troost en leven, en het idealisme der Fransche revolutie, idealisme omdat het de wereld naar een idee vervormen wil, rekent stellig op het weldra komende, een glorievollen dag. Doch het duurt niet lang of voelbaar wordt de désillusie. De weerbarstige werkelijkheid heeft zich niet gestoord aan menschelijk gedroom. Daar zijn de donkere stoeten van hen die geen werk, maar wèl honger hebben in de straten, daar is het gekromde lichaam van den vroeg oud geworden tobber, daar is de jeugd zonder blijdschap van het kind in de mijn, daar is al de ellende en al de verdierlijking. En die roepen om recht, om verantwoording in het hongeroproer, dat de machines versplintert, zoo goed als in den kreet van Lamennais, in de poëzie van Freiligrath, en in de utopiën van Owen en Fourier. Het verdrukte volk barst los, doch het is een breuk van passie, en de wereld laat zich niet verwringen door hoop en sentiment. De wereld vordert overleg en kennis, zal zij zich schikken en plooien naar het willen van den geest. En Marx beseft het: van utopie tot wetenschap, dit zij de weg van het socialistisch denken, gelijk: van guerillaoorlog tot wel beplanden strijd, het spoor dat de praxis nu voortaan volgen moet. En op grond van misgeduide woorden in de Philosophie des Rechts van Hegel spint hij een wijsgeerig oekonomisch stelsel, voorzeggende dat het kapitalisme zich zelf opheft, en dat dit de wet der wereld is. En hij organiseert de millioenen van alle wereldstreken, waar fabrieken rooken en in schoorsteenschaduw arme stulpen staan, want als hèm dit niet gelukt is noch zijn volgers in den jongsten tijd, dit is zijn geest, dit is zijn gedachte: één dogma, één groot samenstreven, slechts zóó komt de verlossing van het volk dat thans in droeve knechtschap zucht.

Wat echter in dit alles verwaarloosd wordt, dat is de aanspraak die een mensch heeft op zelfstandig denken en zelfstandig willen. Meer

[p. 34]

dan dit: voor de toekomst wordt gewild het zich verliezen der persoonlijkheid in den burger van den staat. En er zijn er die reeds nu ervaren het verschrikkelijke van wat zij achten tirannieke wetten. Zal dit zijn de wedergeboorte van den vertrapten demos, dat hij wordt geworpen in den Molochsmuil van alverslindend Recht?

Zoo schreeuwt het Anarchisme, en het heeft gelijk. De historie der volken is een zich verwerkelijken der menschelijke vrijheid. In het oorspronkelijk Oosten communisme, despotie, het individu dat opgaat in den Staat, dat is: de Kerk. In Griekenland, reeds in Israël, reeds in Perzië het slaken van die boeien. Nog is de enkeling in harmonie met de gemeenschap, maar hij wordt zich zelf, keert zich van haar af in de wijsheid der Sofistiek, hij verdedigt zijn goed en zijn persoon in het Romeinsche recht tegen de almacht van den Staat. En straks komt het Christendom en het brengt dáárom een nieuwe cultuur, verandert het aangezicht der wereld, omdat het niet wil dat ‘een dezer kleinen verloren ga’, omdat het in ieder ziet een Godskind, d.i. een incarneering

T. LUITJES

van het souvereine Ik. Dan zijn het juist de Germaansche stammen, met hun sterk individualisme, hun volstrekten vrijheidszin, die dit Christendom opnemen en reformeeren, en, waar zij breken met de hiërarchie der Roomsche Kerk, den keizer geven wat des keizers is en God wat Godes, d.i. de Staat wordt geëmancipeerd, is niet langer cijnsbaar aan priesterlijke macht, doch ook het ik wordt autonoom, er zijn kringen waar het niet kan dulden de voogdschap van een ander, het is zich zelf in zijn religie, in zijn denken, in zijn kunst, het is zich zelf in het verwerven en het gebruiken van zijn rechtmatig eigendom. Wat zoo verkregen is in een evolutie van vele eeuwen, dat zal de menschheid zich niet laten rooven, tot geen enkelen prijs. En dit zou gebeuren, als het Recht oppermachtig werd over ons leven. Dit Recht is een onontbeerlijk goed; het is, te midden van het atomistisch spel der door zelfzucht gejaagde individuen en gezinnen, dezelfde harmonie - maar hier op een hoogeren trap - die de materie bindt als zwaarte, die in de wereld der organismen de ziel, het leven is. Zij openbaart zich hier als beperking van bevoegdheid. Niet alles is geoorloofd aan allen, er zijn grenzen in dit opzicht, die gij niet moogt overschrijden, zal daar van gemeenschap sprake zijn. En daar de gemeenschap de basis is van iedere cultuur - men denke slechts aan arbeidsdeeling en ruiling van producten die onze macht over de materie verhonderduizendvoudigen - daarom is het Recht, dat die gemeenschap mogelijk maakt, een eerste eisch van zelfbehoud. Doch het is niet meer dan dit, het is een middel, het is nimmer doel, en hierin heeft het op zijn beurt de grenzen van zijn werken. Het bepaalt zich tot het onontbeerlijke, het bewaakt den persoon, den eigendom, het reguleert de betrekkingen, die zich ontspinnen naar aanleiding van dien eigendom, tusschen enkelingen en families, en waar het tegenover zich vindt een wil die het negeert, negeert het op zijn beurt dien wil door tuchtiging en straf. Het organiseert zich in den Staat met zijn machtsmiddelen en zijn systeem van wetten, en het heeft een niet te onderschatten roeping: te bewaren deze samenleving, dit volk, dat wil dus zeggen: deze eigenaardige cultuur, die een bijzonderen vorm des menschelijken geestes is. Nu is het, waar gelet wordt op den zegen van het Recht, een verlokkende gedachte nog meer te trekken in den kring die het is aangewezen ter beheersching: niet slechts orde te brengen in het spel der concurrentie, invloed te oefenen op het proces der productie maar ook te verzwakken, te vernietigen zelfs den bijzonderen eigendom, waar dien de diepste armoe als schaduw steeds verzelt. En inderdaad, indien enkel zal bedoeld worden het geluk der massa's, het ontheven zijn van stoffelijke zorgen, dan is er niets dat evenaart een socialistischen gemeenschapsvorm. Doch zijn verwerkelijking, dat is de breuk der menschelijke vrijheid, dat is het opgaan van het individueele

[p. 35]

willen in den gemeenschapswil, dat is de terugkeer tot een verouderde beschaving, en de Idee duldt dit niet, want zij dringt verder; wee het volk, dat dit niet vat, het is gedoemd tot ondergang. En het is de list der Idee, dat zij, uit de kringen der proletariërs, wien toch het lang begeerde geluk wordt toegezegd door de socialistische gedachte, oproept de vrijheids-ridders, de pionniers der anarchie. Het is het dialektisch karakter der wereldbeweging, dat zich ook hier weer openbaart: tegenover hen, die al te zeer het Recht verheerlijken, rukken op de drommen die Wet en Recht ontkennen. Ook hier is wanbegrip, is misverstand:

HET HUIS VAN T. LUITJES

het anarchisme ziet niet, dat de Wet de grondslag is der menschelijke vrijheid gelijk het sociaal-demokratisch denken den grondslag aanzag voor de totale bouwing, fundament en muur en kroon en lijst en tin. Waar nu deze beide richtingen telkens op elkander botsen, heeft de tweede dit voor, dat zij, in een eeuw van sociaal-politieke strevingen, zich dikwijls kan aansluiten bij wat historisch is geworden. Haar kritiek is meestal zeer rechtvaardig, en aangezien haar dit niet wordt ontzegd door haar beginsel, brengt zij die kritiek in parlementen en gemeentelijke raden, en dus is haar invloed verre van gering. Wat meer is - gelijk straks duidelijk wordt - in hare opvatting van de toekomst is zóóveel waars, dat zij zich voelt boven andere secten en partijen, als heraute van komende dingen. Voeg daarbij haar organiseerende kracht; zij drijft bij elkander de werken onder één banier, één leuze, die van een volk, die van alle volken, en als dit reusachtig leger oprukt, wordt het 't kapitalisme dikwijls bang te moede, en alle machten des behouds spannen samen tot verzet in wèlaaneengesloten drom.

Het anarchisme mist dit alles. Het versmaadt de politieke actie, het begeert het onmogelijke, het gunt te veel ruimte aan zelfstandigheid, en, afgezien van de praxis der werkstaking, heeft het niets dan negatie en verliest op den duur zijn invloed, tenzij op hoogst geëxalteerde zielen. Dan moet het zoeken naar iets anders, iets dat herinnert aan een daad, iets dat meer is dan gedroom en woordgeschetter, en ofschoon het meer zal winnen aan beduiding naarmate de sociaal-demokratische stroom zal gewonnen hebben in de toekomst - om de redenen, straks door mij ontvouwd - het kan dit slechts als het komt met iets positiefs, met een program van handeling, met iets dat zich wellicht laat volvoeren, en dit meent het gevonden te hebben in de kolonisatie, zooals die in ons land en elders in den jongsten tijd is toegepast.

Aan de oekonomie de voorspelling, dat hetgeen hier beoogd wordt, geen succes kan hebben, aan de historie de vervulling van deze profetie. In den brandenden kamp der menschelijke hartstochten en belangen is van te voren gevonnisd elke samenleving, hoe beperkt dan ook, die, zonder wet en dwang over hen die haar formeeren, zich wil handhaven, zedelijk en stoffelijk, in de maatschappij die haar omringt. Mèt dwang en wet wordt zij een vulgaire onderneming, een soort van vennootschap, met wat bijzondere statuten, en, naarmate zij zich voegt naar de gegeven werkelijkheid, zal zij hebben in te boeten haar oorspronkelijk karakter en een coöperatie worden van sociale noch van staatkundige beteekenis.

Beduidt dit nu, dat deze beide richtingen elkaar opheffen en negeeren, zoodat haar invloed nul is voor het proces der beschaving en der maatschappij? Het beduidt alleen, dat anarchie en reactie in gemeenschap met elkander zullen moeten herstellen, onophoudelijk in de toekomst, het door het socialisme telkens weer verbroken evenwicht van Vrijheid en van Recht. Doch dan zal de resultaten van die op elkaar gerichte krachten iets hoogers en iets anders zijn, een vorm van Staat en Samenleving, waarin de burger autonoom wordt onder goede, wijze wetten. Niet in dien zin, dat

[p. 36]

er ooit ontkomen is aan 's levens kwaad en leed. Een cultuur als de onze, die is opgevoed in eerbied van het Kruis, een die heeft gehoord naar Schopenhauer, naar Nietzsche en von Hartmann, zij moest blozen om haar kinderlijken waan van wordend Al-Geluk. Zoolang de mensch mensch is, zoolang daar in hem borrelt bloed van passie, onweerstaanbre wil, zoolang hij zich strekt naar schaduwen die hij hooger acht - met recht - dan tal van wereldschatten, zoolang hij zich niet kan laten voeren bij de kudde om met haar te grazen, te suffen en te loeien, zoolang zal hij verstaan den ernst des levens en dikwijls schreiend krimpen voor zijn felgeslagen geesselslag. Juist dit is zijn hoogheid, hier is de prikkel voor nieuwe evolutie. Wat verandert is de vorm van worsteling, de gedaante van het leed dat hem bezocht. En zoo zal de wereld, die koers zet naar de vrijheid, op den duur verliezen haar verschrikkelijk pauperisme, al is het te verwachten dat het nog eeuwen duurt, eer dat de honger zijn scherpe tand heeft afgestompt. Tot dezen vooruitgang zal niet weinig helpen het socialisme in zijn beide vormen. De anarchie alléén is de verdierlijking, de sociaal-demokratie alléén is de slavernij en de verdooving, doch als machten van kritiek en revolutie zijn zij in de moderne wereld het zout dat voor verderf behoedt. Wet in vrijheid, vrijheid in wet, dit zijn de leuzen waardoor de toekomst heeft te zegevieren. Staatsexploitatie, zooals nu reeds van post en onderwijs en duizend andere dingen, straks ook van spoorwegen en van verzekeringwezen, in het vèr verschiet van akkerbouw en industrie; doch nooit een monopolie van den Staat, steeds gehandhaafd ook het recht op eigendom, op rente en op erfenis. Wie deze dingen aantast, tast aan een goed, verworven door de menschheid in een worsteling veler eeuwen. En dit voorkomt een stelsel, dat aan het initiatief der enkelingen voet en ruimte gunt. Het gevolg zal zijn dat na honderdtallen van jaren - wie zal zeggen in welken wereldhoek? in Europa of Amerika, in Australië of in Japan? zeker onder leiding van het Kaukasisch ras - zich een gemeenebest ontwikkeld heeft, waarin de armoe in relatieven zin is afgenomen. In relatieven, niet in absoluten zin. De algemeene welvaart zal veel hooger zijn dan nu, doch er zal niet ontbreken verschil van vermogen, afgunst dus, en juist daardoor een prikkel tot nieuwen strijd, tot ontvouwing van nog latente krachten, en zoo gaat de menschheid verder in gesloten phalanx, dienstbaar aan het werk des Geestes, die is en was en wezen zal.

Zij die bedoelen de volvoering van dit werk, zij die hart hebben voor Kunst en Wijsheid, voor Religie en voor Recht, zij zullen de groepen der politieke oppositie in onze dagen loven, omdat zij, in de klein-burgerlijke staatkunde van conservatieve en liberale secten leggen een ferment van ontkenning en ontbinding, dat is van groei tot beter schoon - maar zij zullen ook dankbaar zijn den machten des behouds en der reactie, overtuigd dat slechts door evenwicht van deze alle mogelijk wordt de normale ontwikkeling, die langzaam aanstuurt op nieuwe geestesheerlijkheid.

Dr. H.W.Ph.E.v.d. Bergh v. Eysinga.

Zutphen.