Den Gulden Winckel. Jaargang 1

[p. 73]

Eerste Jaargang No. 4

Algemeene Geschiedenis, door Dr. H. Brugmans en Dr. G.W. Kernkamp. Geïllustreerd onder toezicht van E.W. Moes. Nieuwe Geschiedenis, door Dr. H. Brugmans. - Leiden, A.W. Sijthoff.

De wetenschap der geschiedenis heeft in de negentiende eeuw verbazende vorderingen gemaakt, zij is bij de zusterwetenschappen allesbehalve achtergebleven. Het onderzoek strekte zich uit over alle tijden en nam gaandeweg in diepte en omvang toe. Men bepaalde zich niet tot bronnenstudie, het was niet enkel te doen om binnen zekere grenzen de ware toedracht van zaken te leeren kennen, men verrijkte de historische letterkunde niet alleen met voortreffelijke monographieën over beroemde personen, maar men trachtte zich ook eene voorstelling te vormen van den gang der menschelijke ontwikkeling in het algemeen, en den geheelen loop der gebeurtenissen te overzien van het verst verleden tot op heden. Hoezeer wij in dit opzicht zijn vooruitgegaan bewijst het boek hetwelk thans voor ons ligt.

Zij die vroeger eene Algemeene of, gelijk men het ook wel noemde, Wereldgeschiedenis schreven, volgden eene andere methode van behandeling. Men denke aan de werken van Becker, Streckfuss en wie ik nog meer zou kunnen noemen. Zij allen waren gewoon achtereenvolgens bij verschillende landen onze aandacht te bepalen; zelfs wanneer groote gebeurtenissen, die in de geschiedenis van verschillende staten ingrijpen, op zichzelf werden besproken, zooals de Kruistochten en de Dertigjarige oorlog, stond men toch vooraf of daarna weder bij Frankrijk, Duitschland of welk ander land ook, afzonderlijk stil. Zoo doende kon men zich geen heldere voorstelling maken van het verband en den samenhang der gebeurtenissen, geen volledige rekenschap geven van de oorzaken en gevolgen der belangrijkste verschijnselen, geen juist begrip vormen van het eigenaardig karakter en de bijzondere belangen der verschillende volken, naar gelang van het aandeel dat zij namen in de algemeene beweging van hun tijd, noch van den invloed door mannen van beteekenis op dien tijd uitgeoefend. Daarbij werden kunst, letterkunde en al wat verder niet rechtstreeks tot de staatkundige geschiedenis behoorde, afzonderlijk behandeld, zoo al niet stilzwijgend voorbijgegaan. Ook de overigens met zooveel zorg bewerkte ‘Allgemeine Weltgeschichte’ van Georg Weber is op deze leest geschoeid. In den jongsten tijd zijn enkelen hiervan teruggekomen, zoo bijv. Helmolt, die zijne ‘Weltgeschichte’ begint met ‘Die Vorgeschichte der Menschheit’. Doch ik sta hierbij niet verder stil.

Geheel anders dan een Schlosser en Becker heeft ook Dr. Brugmans zijne taak opgevat, hij volgt een betere methode. Al wat de geschiedenis der vier laatste eeuwen merkwaardigs heeft opgeleverd brengt hij onder bepaalde gezichtspunten, uitgaande van feiten of personen, die inderdaad een complex van verschijnselen beheerschen, daarbij opnemende al wat strekken kan om het karakter van zulk eene periode volledig te teekenen. De nieuwe

[p. 74]

geschiedenis wordt hier behandeld in vijf boeken: De Reformatie (1515-1555), De Contra-Reformatie (1555-1609) (of: het tijdperk van de Reformatie enz.), De tijden van den dertigjarigen oorlog (1609-1661), De eeuw (liever: het tijdperk) van Lodewijk XIV (1661-1715) en De achttiende eeuw (1715-1789), welke boeken weder in hoofdstukken, elk een aantal jaren omvattende, verdeeld zijn. Dr. Brugmans vangt aan, zooals men ziet, met 1515, het jaar waarin Frans I als koning van Frankrijk en Karel V als Heer der Nederlanden optraden. Waarom hij de Hervorming, en niet de Ontdekking van Amerika of de Renaissance, dus ongeveer 1500, tot punt van uitgang nam, daarvan wordt in de Inleiding duidelijk rekenschap gegeven. Onze nog altijd volgehouden indeeling in Oude-, Middel- en Nieuwe geschiedenis is inderdaad tamelijk willekeurig, en ik houd mij overtuigd dat een later geslacht eene andere zal volgen, of in het geheel niet meer van oud, middel en nieuw spreken. Doch een nieuw boekdeel van de Algemeene geschiedenis der menschheid te openen, als het optreden van Luther en andere Hervormers het geweten der volken wakker schudt, nadat de ontdekkingstochten het zwaartepunt

DESIDERIUS ERASMUS
Naar een anonieme houtsnede van 1522

der geschiedenis van midden-Europa naar het westen hebben verplaatst en de herleving van de studie der klassieken voor het geestelijk leven nieuwe wegen geopend heeft, is even gemotiveerd als de afsluiting van dit deel met het jaar 1789. De aera waarin wij leven vangt aan met de Fransche revolutie.

Ons bestek laat niet toe ook maar een vluchtig overzicht te geven van den rijken inhoud van Brugmans' werk. De schrijver ontrolt voor onze oogen een breed uitgewerkt tafereel, waarin zoowel de hoofdmomenten als de details volkomen tot hun recht komen. Bij zulk eene synchronistische behandeling is de grootste moeilijkheid gelegen in de overgangen. De lezer moet geleidelijk, als vanzelf er toe gebracht worden om van den eenen staat zijn blik op den anderen te richten, om uit de omgeving van vorsten en staatslieden af te dalen tot het volksleven en te vragen naar hen, die als letterkundigen, geleerden of kunstbeoefenaars, als baanbrekers op het gebied van handel en nijverheid op hun tijd invloed hebben geoefend. In dit opzicht is Dr. Brugmans bijzonder geslaagd, en maar een enkele maal scheen zulk een overgang mij wat gedwongen toe. Daarbij is het geheele boek geschreven in een levendigen, duidelijken, allesbehalve dorren stijl. Grondige studie van wat de beste geschiedschrijvers van onzen tijd over deze eeuwen hebben te boek gesteld moge aan dit werk ten grondslag liggen, niemand zal beweren dat het naar de studeerkamer riekt. Wien het in onzen van romans oververzadigden tijd niet aan zin ontbreekt voor degelijke historische lectuur, hij zal niet onvoldaan een boek ter zijde leggen, zooals wij er nog geen bezaten. Om slechts eene enkele proeve te geven van de wijze van behandeling, wil ik de eerste bladzijden opslaan van het Derde Boek. Het begint met eene schets van de Duitsche toestanden in het begin van de 17^de eeuw. De strijd, allerminst bezworen door den Augsburgschen godsdienstvrede, leidt tot de stichting van de protestantsche unie en de katholieke ligue. De dood van den kinderloozen hertog van Gulik doet beide partijen reeds grijpen naar het zwaard. Ware Hendrik IV van Frankrijk niet gevallen door de hand van Ravaillac en had niet een Rudolf II aan het hoofd van het Duitsche rijk gestaan, dan zou reeds in 1610 een Europeesche oorlog zijn uitgebroken. Maar Maria de Medici brak als regentes geheel met de politiek van haar gemaal, en Rudolf's opvolger Matthias trachtte elk conflikt te voorkomen. Eerst als Ferdinand de katholieke te Praag is gekroond, vangt in Boheme de vreeselijke worsteling aan. Na de verheffing van Frederik van de Palts tot koning rust Ferdinand zich ten strijde toe. Uit de Nederlanden heeft Frederik geen hulp te wachten;

[p. 75]

wij zijn getuigen van de kerkelijk-staatkundige twisten gedurende het Bestand, die leiden tot den staatsgreep van 1618, tot Oldenbarnevelt's dood en de Dordsche synode. Op zijn schoonvader Jacobus van Engeland is vruchteloos zijn hoop gevestigd, want wij zien hoe ijverig deze de vriendschap van Spanje najaagt, waaraan zelfs een Walter Raleigh wordt opgeofferd. Ferdinand zegeviert op de Witte berg bij Praag en Spanje valt in de Palts; de oorlog, die bijna heel Europa dertig jaren in vuur en vlam zal zetten, is uitgebroken.

Bijzondere vermelding verdient de uitnemende

LOUVOIS
Prent door Johann Hainzelmann, naar een schilderij door Ferdinand Voet

wijze waarop hoofdpersonen hier geteekend worden, zooals ook Ranke bijv. gewoon is dit van tijd tot tijd te doen. Als proeve geef ik hier het beeld van Karel V. ‘Hij geleek lichamelijk zoowel als geestelijk veel op zijne moeder, de ongelukkige Johanna van Arragon. Hij was van middelbare grootte en had een bleeke gelaatskleur, maar een hoog en open voorhoofd. Uit zijne blauwe oogen spraken nadenken en melancholie, maar ook vorstentrots. Hij had de lange onderkin der Habsburgers. Hij groeide langzaam, eerst op veel lateren leeftijd dan andere jonge mannen bereikte hij zijn volledigen wasdom. Maar daarentegen was hij, eenmaal volwassen, krachtig, behendig en gespierd. Hij nam deel aan alle tournooien. Als uitstekend ruiter wekte hij de bewondering op van de oudste soldaten. Persoonlijken moed heeft hij meermalen ten toon gespreid. Karel bezat in hooge mate de gave zich le acclimatiseeren, waar hij zich bevond. In de Nederlanden geboren en opgevoed, hechtte hij zich zeer aan zijne oude erflanden, wier bevolking hij door te deelen in haar zeden en gewoonten, door haar taal te spreken, geheel voor zich won. Was hij vroolijk en opgewekt in de Nederlanden, in Spanje was hij ernstig en deftig, roemzuchtig en trotsch. Ook de Italianen nam hij in door zijn geestigheid en welgemanierdheid. Alleen met de Duitschers kon hij zijn leven lang nooit recht overeenstemmen; hij verstond en sprak hun taal te weinig, hij kende hun volkskarakter niet.’ Op gelijke wijze ontvangen wij persoonsbeschrijvingen van Frans I, Lodewijk XIV, Jan de Witt, Willem III en zoo vele anderen. In oordeel en waardeering kan men wellicht met Dr. Brugmans nu en dan verschillen, maar een geschiedschrijver kan niet meer doen dan den indruk, dien hij door het bestudeeren van op den voorgrond staande personen ontving, zoo nauwkeurig mogelijk weer te geven. Natuurlijk zijn wij bij het doorlezen wel eens gestuit op plaatsen waar aan de schilderij die ons wordt voorgehouden nog een toetsje ontbreekt. Zoo had men zeker gaarne vernomen wie de Dames waren, door wier bemiddeling de tweede vrede tusschen Karel V en Frans I tot stand kwam. Van het bestuur der landvoogdes Maria in de Nederlanden had nog wel iets meer gezegd mogen worden. Bij de bespreking van de Duitsche toestanden onder Maximiliaan II en Rudolf II zou het niet overbodig zijn geweest iets te melden van den strijd, die telkens opnieuw op de rijksdagen werd gevoerd. Waar de ontwerpen ter sprake komen tot deeling van de Spaansche Nederlanden, waarover Jan de Witt met Lodewijk XIV in 1663 en '64 correspondeerde, had de Fransche gezant d'Estrades, die er zulk een belangrijk aandeel in had, wel genoemd mogen worden. Maar ik schrijf geen kritiek, ik wil alleen een boek aanbevelen, dat het stempel draagt van echte Hollandsche degelijkheid.

Dit geldt niet het minst van de afbeeldingen, die in rijken overvloed het werk versieren: reproducties van Historieprenten zooals Het bloedbad van Vassy en De Beeldenstorm; van Zinneprenten zooals Op de zegepraal van de Contra-Remon stranten en Op de verdeeling van Polen; van Spotprenten zooals Op de nederlaag der Span

[p. 76]

jaarden bij Duins en Op de opheffing van het Eeuwig edict; Titels van merkwaardige drukwerken zooals van de eerste uitgave der Epistolae obscurorum virorum en van Luthers vertaling van het N. Testament, verschenen in 1522, maar bovenal van met zorg gekozen oude portretten van vorsten en prelaten, staatslieden, letterkundigen, kortom van de merkwaardigste personen in elk der behandelde tijdvakken. Hoe zijn wij in dit opzicht vooruitgegaan, nu de lichtdruk het mogelijk heeft gemaakt zulke prenten, tot hiertoe alleen in kabinetten bewaard, onder aller oogen te brengen, en om de personen te laten zien, wier daden worden beschreven. Alleen de afbeeldingen van gedenkpenningen zijn voor een deel minder gelukkig geslaagd.

Dat eindelijk de typographische uitvoering niets te wenschen overlaat, behoeft van een werk uit de drukkerij van A.W. Sijthoff te Leiden wel niet gezegd te worden.

H.C. ROGGE.

De bezwering van den vrede van Munster