Den Gulden Winckel. Jaargang 1

[p. 1]

Eerste Jaargang No. 2

Onze constitutie

Onze Constitutie, door Jhr. Mr. A.F. de Savornin Lohman. - Utrecht, Kemink en Zoon, 1901. II en 456 met een genealogische Tabel.

ONZE Constitutie zegt de titel van het boek, dat in den vorigen zomer, even voor de verkiezingsdrukte, verscheen, maar het werk geeft meer dan de naam belooft. Men zou het gevoegelijk kunnen noemen: ‘Onze Constitutie, beschreven en beschouwd in het licht van de Antirevolutionaire Staatsleer.’ De wetenschappelijke behandeling der Staatsleer, of met andere woorden: der beschrijving van den Staat in zijn aard en zijn wezen is denkbaar en mogelijk op twee wijzen. Men kan wijsgeerige beschouwing ten grondslag leggen, of men kan uitgaan van godsdienstig geloof. De Staatsleer van Thorbecke, en mede die van Buys, is van wijsgeerigen aard, die van Groen daarentegen, en desgelijks die van Stahl, heeft geloof aan de Schrift als beginsel aangenomen. Erkende Groen Burke, Guizot en Stahl als zijne geestverwanten, de Heer Lohman treedt op als medestander van Groen. Toen Thorbecke, wiens Staatsleer in groote trekken is nedergelegd in zijne bekende Narede, aan Nederland zijn ‘Aanteekening op de Grondwet (eerste uitgave in 1839)’ schonk, was zijn geschrift niet alleen ‘als een schot gelost in een slapend woud (Olivier, Herinn.), maar het was inderdaad een boek van politieke Doleantie. Zulk een werk geeft thans de Schrijver van ‘Onze Constitutie’, die deelnam aan de religieuse Doleantie onzer dagen en die het later zijn plicht achtte, wegens oneenigheid met den hoofdman dier godsdienstige beweging, heen te gaan en zich terug te trekken in zijne tent. Daar schreef hij als verweer tegen verkeerde beoordeeling de studie, welke aan den Prins-Gemaal is opgedragen, maar tevens voor gansch Nederland is bestemd. Een proefstuk van wetenschap biedt de S. aan, en daarop drukte hij den stempel van zijn geloof, den stempel van zijn vernuft en den stempel van zijn hartstocht. De Heer Lohman heeft recht om te eischen, dat een evenknie over zijn arbeid oordeel velt. Toch zal hij het niet afkeuren, dat een der ‘gewone lezers’, waarop hij rekent, in ‘Den Gulden Winckel’ een korte aankondiging levert van het omvangrijke stuk, waarin vriend en vijand kan lezen wat de Staatsman en de Evangeliebelijder Lohman te zeggen heeft over onze Grondwet.

Terwijl Thorbecke in zijne ‘Aanteekening’ en Buys in zijn werk: ‘De Grondwet, Toelichting en Kritiek’ het stelsel der Grondwet volgen, heeft Lohman een eigen stelsel ontworpen, even als De Bosch Kemper deed in zijne ‘Handleiding tot de kennis van het Nederlandsche Staatsregt en Staatsbestuur.’ Op de Inleiding (bladz. 1-55) volgt het Eerste Deel: De Overheid. - De Macht des Konings. Het Tweede Deel handelt over De Onderdanen, en het Derde over Onze Koloniën en Bezittingen. Ruim tweehonderd bladzijden telt het Eerste Deel, en bijna honderd veertig bladzijden zijn aan de Onderdanen gewijd, terwijl ons Koloniaal Staatsrecht kortelijk wordt beschreven in zeven en veertig bladzijden. Het Besluit geeft in twee bladzijden een kort begrip van des Schrijvers Staatsleer, samengevat in eene reeks van Stellingen. Het boek houdt over het geheel, wat bouw en stijl betreft, het

[p. 2]

midden tusschen de soberheid van Thorbecke (eerste uitgave) en de uitvoerigheid van Buys. Reeds de titel wekt bij den lezer het gevoel, dat hij rekenen mag op iets vertrouwelijks, ik zou haast zeggen, iets huiselijks, en bij de studie van de statige bladzijden wordt die verwachting niet teleurgesteld. Het verdienstelijke van den arbeid, door den Heer Lohman verricht, bestaat voor een deel ook hierin, dat hij bij allen ernst nooit plechtig wordt, maar al door beschrijvende en redeneerende des lezers aandacht weet te boeien. Enkele malen zelfs brengt hij eene opmerking of eene mededeeling in het midden, waarin een weinigje kostelijke humor ligt verscholen. Zoo lezen wij (op bladz. 211): ‘Er staat in de vergaderzaal van den Raad (van State) wel altijd een stoel voor den Koning gereed, maar nimmer wordt daarvan gebruik gemaakt!’ Aan het adres van het Feminisme is de volgende alinea gericht: ‘Met Nederlanders worden (in Art. 180 - Dienstplicht) alleen mannelijke personen bedoeld. Aan vrouwelijke heeft, in dit verband, de Regeering zelfs niet gedacht. De beweging tot gelijkstelling van mannen en vrouwen heeft zich vooralsnog niet tot dit artikel uitgestrekt. Mocht zij zóóver komen, dan zal vooral de regeling van den kazernedienst veel hoofdbrekens kosten.’

Ter kenschetsing van ‘Onze Constitutie’ als geheel is het voldoende ééne alinea (op bladz. 50 en 51) van den Schrijver aan te halen. ‘De te behandelen stof, zegt de Heer Lohman, verdeelt zich als van zelve in twee deelen: overheid en onderdaan. Eenerzijds hebben wij na te gaan op welke wijze het hoogste gezag, de souvereiniteit, in ons land wordt uitgeoefend; anderzijds, op welke wijze het volk tegen machtsoverschrijding der overheden is gewaarborgd. Van zelf komen bij de behandeling van die stof de artikelen onzer Grondwet ter sprake. Op verre na niet alle quaesties die zich daarbij voordoen zullen worden behandeld; de omvang van het werk zou te groot zijn geworden; ik heb mij daarom voornamelijk tot die quaesties beperkt, waarin ik van het gevoelen van anderen, hetzij in de conclusie, hetzij in de argumenteering, min of meer meende te moeten afwijken. Ook heb ik gepoogd een kort overzicht van het geheel onzer Staatsinstellingen, niet enkel van de Grondwet te geven. Wat de geschiedenis van elk grondwetsartikel op zich zelf aangaat, houd ik mij aan de daarvan gegeven voorstelling in het werk van wijlen Prof. Buys: De Grondwet; een boek, waarin naar mij voorkomt, met groote juistheid en onpartijdigheid de wording van elk dier artikelen in het licht is gesteld.’ - De aangehaalde woorden moeten echter ook worden beschouwd in het licht van den aanhef der Voorrede (Voorwoord zegt de S.), die aldus luidt: ‘Als Hoogleeraar ben ik een onnatuurlijken dood gestorven. Ware dit niet geschied, dan had ik het schrijven van een werk als dit liever overgelaten aan jeugdiger en beter toegeruste krachten dan de mijne. Maar na, op reeds betrekkelijk lateren leeftijd, het terrein van het privaatrecht voor dat van het publiek recht te hebben verlaten, heb ik niet onverschillig kunnen toezien, dat al mijn aan de Vrije Universiteit verrichte arbeid met onvruchtbaarheid werd geslagen door personen die er nimmer kennis van hebben willen nemen, en wier bevoegdheid tot beoordeeling ik nog steeds waag te betwijfelen. Ik heb daarom gemeend mijn studiën te moeten voortzetten, en de vruchten er van te mogen publiceeren, al viel mij dit te midden van velerlei anderen arbeid vaak zeer moeilijk. Heb ik naar het oordeel van deskundigen mijne krachten overschat, dan moge in de omstandigheden waarop ik doelde eenige verontschuldiging worden gevonden.’ Op die uiting van zielesmart laat de S. deze woorden volgen: ‘Mijn doel was een voor den gewonen lezer bruikbaar overzicht te geven van onze Staatsinstellingen in onderlingen samenhang en verband.’ ..... ‘Onze Staatsinstellingen heb ik beschouwd uit christelijk-historisch standpunt, en daarbij gebruik gemaakt van de twee toetssteenen voor onze menschelijke rede: er staat geschreven! en er is geschied! Mij aan niets gebonden achtende dan aan de begeerte de waarheid te vinden en te zeggen, heb ik er naar gestreefd mij van elke partijdige voorstelling te onthouden.’

Hoofdzaken bij den Heer Lohman zijn: 1. ‘Het geloof in een persoonlijk God, die den mensch bepaalde wetten heeft gesteld, met bevel om die te gehoorzamen en te doen gehoorzamen, (welk) geloof slechts beteekenis heeft voor hem die dat bezit, niet voor hem die dat mist.’ 2. De meening dat ‘er geen reden is om in een werk dat over het recht handelt over (dat geloof) te zwijgen, vermits het recht zoowel voor hen die ... gelooven als voor hen die ... niet gelooven geldt.’ 3. De verklaring dat ‘de staat een historisch verschijnsel is’, en de stelling: ‘Een voor alle tijden en volken geldend begrip van staat is er niet; wie het begrip poogt te omschrijven, legt er òf datgene in wat hij er later weer uithalen wil, òf zoo weinig, dat de omschrijving al heel weinig beduidt.’ 4. De erkenning dat ‘hierover allen het eens zijn dat daarmee (met het begrip van staat) bedoeld wordt een volk, wonende op een bepaald gebied, staande onder ééne overheid die dat gebied beheerscht.’ 5. De uitspraak dat ‘de leer der volkssouvereiniteit, hoewel gehuldigd door de Godloochenende en Godterzijdestellende philosofen die mede de groote revolutie van 1789 hebben voorbereid, niet onafscheidelijk met ongeloof is verbonden, (en dat)

[p. 3]

men zeer wel, gelijk de dagelijksche ondervinding leert, in God en Jezus Christus kan gelooven, en toch bedoelde leer aanhangen.’ 6. De uitspraak: ‘Staat is een afgetrokken begrip (vergelijk 4); een woord dienende ter aanduiding van een groot aantal verschijnselen, maar de Regeering, die over ons heerscht en ons haar macht opdringt, is nog iets geheel anders dan een afgetrokken begrip; zij staat achter ons met zwaard en gevangenis. 7. De stelling: ‘De overheidsmacht is eene onmiddellijke schepping Gods, .... uitsluitend dienende tot het welzijn der menschen.’ 8. De meening dat ‘zij die oorspronkelijk het volk wisten te ordenen tot een staat, dat volk, met uitdrukkelijke of stilzwijgende instemming van zijn krachtigste elementen, eene constitutie oplegden.’ - Er zijn veel meer belangrijke uitingen en redeneeringen in het lijvig boekdeel te vinden, welke kunnen dienen ter kenschetsing van den geleerden Schrijver. Van het achttal, voorkomende in de zestien eerste bladzijden, wil ik alleen de laatste kortelijk bespreken, en wel wegens hare beteekenis voor het recht verstand onzer Grondwet.

Bij de verklaring, die Thorbecke in zijne ‘Aanteekening’ levert, komt aan het licht, dat hij wil overtuigen, en Buys is in het boek, dat zijne lessen over Staatsrecht tot gemeengoed maakte, steeds bezig met de kunst van overreden. De Heer Lohman gaat anders te werk; al den rijkdom van zijn vernuft wendt hij aan om den Lezer tot zijn volgeling te maken, en in den regel legt hij hem het gezag op van zijne belezenheid en van zijne beschouwing. De Schrijver van ‘Gezag en Vrijheid (verschenen aan het einde van het jaar 1874)’ en de Hoogleeraar, die in 1884 zijn Professoraat aanvaardde met eene redevoering ‘over het Hoogste Gezag’, heeft aan dit laatste begrip blijkbaar veel tijd van nadenken geschonken. In zijne gedachtenwereld neemt de Leer van het Gezag eene ruime plaats in; bij zijne beschouwing van onze Grondwet gaat hij uit van de stelling: ‘Aan het volk is een staatsregeling opgelegd, en het heeft vrijwillig zich daaraan onderworpen (bladz. 36).’ Op bladz. 56 spreekt de S. wel van ‘het besluit van 6 December 1813’, maar geene enkele aanhaling wordt door hem noodig geacht. Thorbecke daarentegen deelt uit de Proclamatie van den Prins van Oranje van 2 Dec. 1813 onder meer deze woorden mede: ‘Uwe liefde (Nederlanders!) legt de Souvereiniteit in mijne handen’, - en uit het Besluit van den Souvereinen Vorst van 6 Dec. 1813 enkele woorden aanhalende, cursiveert Th. het volgende: ‘onder het eenhoofdig Bestuur, dat zij zelven gekozen hebben.’ Dit betreft de opdracht der Souvereiniteit, waarvan de Prins op 2 Dec. 1813 zeide: ‘ik aanvaarde wat Nederland mij aanbiedt; maar ik aanvaarde het ook alleen onder waarborging eener wijze Constitutie, welke uwe vrijheid tegen volgende mogelijke misbruiken verzekere.’ Verder spreekt de Prins, op 6 Dec. 1813, van Zijn wensch ‘om aan onze landgenooten eene Constitutie te kunnen aanbieden’, en dit is toch wel iets anders dan opleggen, of schenken, of verleenen.

Jhr. Mr. A F. DE SAVORNIN LOHMAN

In den aanvang sprak ik van des Schrijvers geloof - bescheidenlijk mag ik zeggen: Ik ben van zijn geloof, niet altijd van zijne leer, - van zijn vernuft, want hij is een machtig dialecticus, en van zijn hartstocht. Over dit laatste ten slotte nog een enkel woord. Van het oogenblik af (najaar of winter 1874), dat de Heer Lohman als publicist voor de natie optrad met zijn merkwaardig boek over ‘Gezag en Vrijheid’ tot op de verschijning van ‘Onze Constitutie’ in den vorigen zomer, behoort hij tot de Geschiedenis van onze Politiek, en dat politieke actie hem tot een hartstocht is geworden blijkt uit zijn laatsten arbeid even duidelijk als uit de wijze, waarop hij zijn mandaat als Kamerlid en zijn plicht als partijleider vervult. Niet lang vóor zijn verscheiden wees Groen den Heer Lohman aan als lid van het Tweemanschap, aan hetwelk hij zijn politiek testament ter executie toevertrouwde. Voor zijn deel heeft onze Schrijver met trouwen ijver gewerkt aan de moeitevolle taak om de Antirevolutionaire Staatspartij in kracht en beteekenis te doen toenemen. Moge ook zijn laatst verschenen pennevrucht bij vrienden en bij tegenstanders de welverdiende erkenning verwerven.

Mr. G.J. GRASHUIS.