Groot Nederland. Jaargang 41

[p. 43]

Fragmenten in schimmel
1. Het traag bederf

Velen worden nooit oud. Hun leven is verdeeld in twee fasen, maar een nauwkeurige scheiding is zelden te bepalen: een giftige kus soms, die schroeit en tevens koud en glibberig is, als een voorbarig stempel op hun nog maagdelijk vleesch, een smet op een wit laken. Ook wel: een strijdige daad uit wrevel of ongeduld, of een gejaagd vertrek, waarop geen terugkeer meer mogelijk is. Daarmee treden ze dan het schimmelrijk binnen. Langzaam tast het bederf hen aan. Zij gaan uiterlijk nog als menschen, maar de dood heeft zich onder hun vast genesteld. De dood wordt hun vertrouwde en groote vriend. Zij zijn opgelucht hem altijd bij zich te hebben. Warm spint hij hun hart in: iedere dag een vezel.

In de spiegel zie ik mijn schrale beenen, die vroeger wel bruin waren, nu spierwit, met haren als ongedierte. De beenen van de dood. Ik ben reeds lang aangetast.

Velen rotten zoo jarenlang, groen en grijs van den uitslag. Hun leven ligt onder een laag van kaan. Zij zwerven temidden van uitwerpselen en afval, gastvrij voor elk ongedierte. Rustig wachten zij den ziekendienst. In het hospitaal neemt de dood hen eindelijk geheel in bezit. Dat is hun vervulling.

Velen zijn er zoo. Dat is geen troost. Zij zoeken geen troost, ook niet medelijden, dat hen soms hindert. Rotte vruchten laat men verder rotten. Dat is hun troost. Uitschot komt niet meer in aanmerking voor de gevoelens der menschheid. Daarin ligt hun rechtvaardiging. Zij vinden zichzelf in hun traag verteren.

Zien zij terug op hun jeugd, dan verwonderen zij zich slechts eindeloos. Hun jeugd was een lichte vlek of een rauwe schreeuw. Sindsdien zijn zij steeds teruggeweken, prijsgevend en behoudend. Een onafgebroken ruilhandel, in 't geheim gevoerd op verborgen binnenplaatsen of in vochtige kelders bij ratten en spinnen, de stomme en onafscheidelijke getuigen, die hun accent verleenden aan de dubbelzinnige transacties of het kruiperig geschipper. Bij alle verlies en geen winst echter, bleef de jeugd - een wel van bruine borrelende modder, of van ruischende klaarte. Die van de stegen of die van de landgoederen. Andere zijn er niet. Donker of licht, steeg of landschap bepalen de jeugd - die elders is kleurloos.

De kleur bepaalt: het grauw van de groezelige lakens, de kaan in de hoeken der oogen, de pap van capucijners en aardappelen.

[p. 44]

Het geel der verwelkte huid, het zwart van de nagels, het bruin van de tepels.

Het leven zelf is zonder kleur sinds de jeugd verging, tenzij dan schimmelkleurig, grijs met groene vlekken en paarse stippen. Het traag bederf is een tevreden wachten op den dood, die talmend zijn knoken uitstrekt, warm en vertrouwd. Het licht kwijnt nog, als het vleesch lilt van de laatste pijn. De trap van een onverschillige beteekent het einde. Een schop in de goot dooft het licht. Het lot is goed. Zoo is het lot.

Ziet de gezichten (zie in de spiegel), die vale maskers, door het bederf geteekend.

In deze kamer ligt geen mat op de vervelooze planken, waaruit mijn teenen splinters pakken. De waschtafel bezwijkt onder twee witte kommen, twee reusachtige bollende bekkens - één voor haar en één voor mij. Ik moet mij nooit vergissen, niet in de kommen, niet in de handdoeken. Ik leef met dit gevaar als een vrouw. De angst is wezenlijker dan liefde, een warme koestering. Ik weet, dat ik mij eens zal vergissen. Misschien deed ik het al. Om veilig te zijn zou ik me niet meer moeten wasschen. De zindelijkheid bleef achter op het landgoed, waar de handdoeken smetteloos waren en groote stukken zeep naast de kommen lagen. Eén kom voor mij, vergissing uitgesloten. Maar de warme koestering van de angst is me onmisbaar. Blindheid kan slechts een versnelling van het bederf beteekenen, aantasting van de oogen, het gezicht, toenadering tot de goede vriend.

Door het beslagen raam is niets te zien, dan beneden een vloer van grauwe steenen, en boven een lucht van grauwe wolken. Beide ingemetseld. Daartusschen een blinde muur van verweerde, brokkelige baksteen. Zoo is het leven. De vlucht omhoog is een gok. Wie niet mikken kan, botst op de blinde muur en smakt op de steenen. Daar blijft hij liggen.

In de kamer staat een tafel, waaraan wij eten. Darja kookt het eten op het verroeste gasstel, dat tegen de potkachel leunt, er is een poot af. Zij zet de dampende pan met een slag midden op tafel; kleedingstukken en toiletartikelen zwerven om de pan. De scheerkwast heeft de kleur der aardappelen, en Darja's corset die van de peentjes. We eten capucijners of peentjes, maar altijd een pan met aardappelen. Vooral Darja. Ik eet weinig, het kan me niet schelen wat; honger heb ik sinds lang niet meer.

Het raam is nu dicht en de kachel is uit. Er moeten steenkolen in, die van beneden gehaald moeten worden in een teil. De teil is zwaar, twee zijn er noodig om hem te torsen, vier trappen op. Daarom lig ik in het bed onder de gore dekens en denk aan mijn jeugd. Een naargeestig tijdverdrijf, maar slapen kan ik ook niet.

[p. 45]

Al maanden lig ik zoo, middag en avond in bed, tot Darja me eruit schopt. En denk, wat ik vroeger nooit deed, aan mijn jeugd. Een veeg teeken. Het sloopend bederf nadert zijn vervulling. Ik lig tevreden, niet verontrust. De goede vriend ligt naast me, trouw en onverjaagbaar.

Aan mijn jeugd denk ik, maar kom aan geen voorstellingen toe. Was het die jongen van de kroegbaas, of Malle Lot, met het roode haar? Liep de Kromme Sloot rechts of links van de boerderij? Droeg mijn moeder een bril of een lorgnet, of had ze een face à main of waren haar oogen tot het laatst toe goed?

Iets anders is het met de sfeer van het landgoed. Dat is mijn jeugd en wie vergeet zijn jeugd? Maar hoe zag het ventje eruit dat daar ronddartelde door bosschen en landerijen? Dat is verloren gegaan in de steeg. Kom ik er werkelijk zoo goedkoop af?

Nu ben ik een vies mannetje van veertig met stoppels en lange grauwe haren, in geen dagen verschoond (behalve het gezicht vanwege het lieve gevaar), die in een bed ligt ergens in een armenbuurt, en een oneervol bestaan leidt. De moraal bleef immers aan de hengelstokken kleven. Wanneer was dat?

Ik heb steeds abstract geleefd en lijdt nu aan hersenverweeking. Darja zegt nog iets heel anders van me, en ik had haar maar te bewijzen, dat ze loog. Dat kostte me genoeg moeite. Niet omdat ik van Darja walg, maar omdat inderdaad mijn krachten vrijwel te kort schoten.

Behalve dat lijd ik aan kanker en aan een raadselachtige hartziekte. 's Avonds sluipt de pijn op me aan, om me plotseling te grijpen. De pijn is de trouwe schutsengel van het bederf. Daarom verweer ik me niet. Ik lig uren in 't duister met de pijn. Tot Darja komt en licht maakt. Dan wordt het ondraaglijk en Darja moet me tabletten geven, waaraan bijna al haar verdiensten opgaan. Daarna slaat ze in mijn gezicht tot ik niets meer voel. Ze doet het graag vanwege de tabletten.

Ik leefde abstract. Ik danste op de toppen der materie, zwoegde nooit erin. Maar betalen deed ik grof - zonder iets over te houden dan dit lichaam. Het is alles!

Het is schrikbarend als ontdekking, maar ik wist het reeds lang, volkomen vertrouwd met het idee. Men valt ergens neer en heeft alleen nog zijn lichaam, een aangetast, ondermijnd organisme. Het is een ontdekking, misschien na de hengelstokken de belangrijkste.

Een lichaam, waaraan de geest zich vastklampt als een rat aan een stuk hout op het water.

Eens stond de geest helder omstraald van begrippen, die gemeenplaatsen waren, gevormd op een landgoed.

[p. 46]

De heer van het landgoed was dominee. Dat was mijn vader, hoe gek het ook klinkt, die geld van zichzelf had. Hij stierf in een beroerte op de kansel tot ontsteltenis van zijn kudde en met de naam des Heeren op de lippen. Toen hij werd thuisgebracht was zijn broek donker gevlekt. Maar was zijn haar grijs of blond? Had hij een snor?

Zijn horloge kreeg de oudste zoon.

Het is me nooit goed gegaan. Had ik het horloge gekregen, ik zou het verpand hebben om een schuld te betalen of voor Marie nieuwe schoenen. Misschien ook, later, om een dag te kunnen eten. Nu heb ik die dag toch overleefd, het bleef hetzelfde. Last van mijn maag had ik al. Van het landgoed naar de steeg, alles even leeg. Stoppels op mijn wangen houden me gevangen. Al ben ik nu vrij van pijn, illusies maak ik me niet.

De stank van bed en dekens vermengt zich met die van de kamer, waar waschgoed hangt te drogen en etensresten van eergisteren staan te beschimmelen. Ook ikzelf stink, maar ruik het niet. Zij wel, straks als ze thuis komt. Parfum werd tot stank, de stank der verwording, elegance tot houten gestoffel, glans tot vunze schimmelkleur, leven tot Darja en capucijners met aardappelen. Zoo kan ik doorgaan, de verwisselbare handdoeken niet te vergeten. Zoo houd ik me bezig, ver van het landgoed, dat in de avondzon ligt. Gedachten in deze kamer zijn als versleten elastiek. Geef me het bloed en de bloei van een geschonden maagd. Darja zou haar heesche lach op me neer geeselen, terwijl traag haar onderkin schudt.

Op het landgoed baadde het loof in regen of zon, om het even altijd groen; mijn vaders buik, waaruit hij de teksten peurde, was bol en geheimzinnig als een aardheuvel. Wat hij verzwolg, wekte iederen dag het afgrijzen van zijn kinderen, maar zijn duivelsverbond met den Heer hield ons allen tam. Eerst na zijn dood durfden wij ons te roeren. Mijn moeder kreeg de kanker, die ik nu heb. De oudste rangeerde in de hoogste kringen, dankzij het geloof en een freule uit de streek. De andere vier deden niets en streken neer op hún tijd om verder met spaarzaamheid te anticipeeren. Vervolgens was ik aan de beurt, een menschenschuw knaapje zonder bril, maar temidden van de leeghoofdige luiaards bekranst met genie. Men glimlachte toegeeflijk, als ik niet keek. Mijn drift boezemde ontzag in. De jongste waschte zich schoon van alles en ging naar Amerika. Ook hij gaf nooit antwoord op mijn schrijven om geld.

Dat was, wat me altijd zoo mysterieus onthouden bleef. Mijn moeder zat er op tot zij stierf. Toen was het weg. Ik had vergeefs gewacht, net als die vier hypocrieten, die de schok evenwel te

[p. 47]

boven kwamen en zich nog met fatsoen wisten te redden.

Mijn moeder was een kaarsrechte vrouw, die aan acht kinderen haar boezem was kwijt geraakt. Zij bad langer dan mijn vader, met open oogen, die blind leken. Haar neus was een naald, waarmee ze ons allen pikte, om beurten. Mij pikte ze het bloed uit mijn lijf.

De wereld was een dorre zandvlakte, waarover een muffe wind blies. Krom van haat zag ik uit en wondde me onder het loopen aan vreemde gewassen. Om dan tenslotte in diepe, lichtlooze putten te vallen, waaruit ik nooit scheen en ook niet meer wenschte boven te komen. Toen de moraal weg was - een eerlijke overwinning na al het gemodder dat de begrafenis volgde - en een meesleepend oogenblik aan een sloot met kroos en tsjilpende vogels en koeien in de wei - bleef de Heer. Hij wees zonder vingers. Zijn toorn was in storm en donder, zijn verlossing in een beroerte op de kansel, zijn smaad overal. Hij was meer dan een echte god, hij was de hollebolle buik van mijn vader. De buik verzwolg alles zonder voorkeur.

Een student met puisten en complexen staarde op de Buik. Een heftige kamp speelde zich af in miniatuur. De student stak zijn hand in de ingewanden en zag de wormen, die rustig gangen door hem boorden. Panische vertwijfeling pakte hem. Hij vluchtte in de putten, maar elke put spoog hem weer uit - tegen de Buik, die nu ook hem met huid en haar wilde verzwelgen.

Zoo naderde hij, steeds wijkend, den ingang der steeg, die voor de gelegenheid feestelijk versierd was. Hij gleed op een baan van groenblauw staal, een dunne plaat van geslepen, geplette haat. Het lichaam alleen zwierf in de woestijn, waar het zich brandde aan het heete zand.

Toen stierf de kaarsrechte vrouw met de biddende oogen, die op het geld had gezeten. Haar dood was een laatste pik van haar neus. Door de onhandigheid van den doodgraver viel de kist ondersteboven in het graf, de neus stak de aarde in. Ik was opgeprikt.

Het had het einde kunnen zijn, maar omstreeks daar moet juist het begin gelegen hebben. D.w.z. de steeg, nog altijd vroolijk opgeluisterd. Het landgoed was publiek geveild en van mijn deel droeg ik scheutig bij in de versiering. Ik betaalde alle lampions en liet de roode fonteinen aanleggen. Een dikke vrouw met een boezem als de wilde baren leidde me rond. Van de boezem was ik vooral niet weg te slaan, dat was brood en spelen na de afgekloven karigheid, waarmee ik begonnen was. Er waren ook andere boezems in de steeg (de steeg was er eensklaps vol van), gevulde en platte. Ik mat ze stuk voor stuk met een oude passer.

[p. 48]

Daarna blies ik alle lampions uit. Met de Buik kwam ik nog slechts sporadisch in aanraking. Die was al lang de woestijn ingerold, waar ook mijn lichaam nog ronddoolde. In een verloren oogenblik haalde ik het echter terug, zonder omwegen. En, dit ziende, zakte de Buik met een zachte plof ineen. Wat stof dwarrelde op. Dat was alles. De genade des Heeren. Een apologie bleek onnoodig.

Dit is mijn geschiedenis, een ieder heeft er zoo een, maar niet ieder heeft een jeugd, en slechts weinigen een jeugd op een landgoed. Darja is nooit uit de steeg geweest, zij weet niets van landgoederen, evenmin heeft zij ooit tusschen het kroos gevischt. Haar leven is dan ook als een waschlijn in een achterbuurt.

Tot de laatste pik van mijn moeder bleven de stegen mij vreemd. Daarna werd ik eerst nog te veel afgeleid door de valsche versieringen. Ik sleepte het landgoed overal mee, zonder het te weten, alleen soms in momenten van levendige angst vischte ik het op uit de aschbak om er op te zitten. Als drogbeeld kon het me dan nog in extase brengen en midden in het steeggejoel begreep ik niet, dat het al lang geveild was. De zon scheen er als het regende, eerst met een sterk, dansend licht, van lieverlee echter meer en meer verscholen achter de Toorn des Heeren.

Zoo was er een reeks momenten in verband gebracht door de incidenten, die soms uit het kroos opsprongen, of tusschen de kier van een deur glipten of zich verscholen achter spiegelglas. Het moment aan de sloot was het eerste, de ontploffing van de Buik volgde veel later en het laatste van belang was de ontdekking van het lichaam en niets dan het lichaam op een avond, dat alle versieringen verregend waren en ik wegdreef op het gootwater de duisternis in. Het is de kunst van het indeelen. Tenslotte was er niets meer dan het steegwater, het vredig dobberen op een aangetast lichaam.

JAN H. DE KONING